عبادت امام رضا علیه السلام

اشاره:

یکی از برجسته‏ ترین فضایل امام رضا علیه‏السلام سرسپردگی وی به خداوند تبارک و تعالی و تمایلش به او بود. این فضیلت را می توان به وضوح در اعمال عبادی او که بر پایه‏ی خوف الهی و دینداری قرار داد، در بخش مهمی از زندگی روحانیش مشاهده نمود. یکی از اصحاب آن حضرت می‏گوید: هنگامی که او را دیدم، این کلام خدای متعال را متذکر شدم که می‏فرماید: «آنان همواره پاسی از شب را بیشتر نمی‏خوابند.»(۱) در مورد عبادتهای امام رضا علیه‏السلام راوی می‏گوید: سراسر شب را وضو گرفته و نماز می‏خواند و نمی‏خوابید، و بدین طریق ادامه می‏داد تا خورشید طلوع می‏کرد.(۲)

امام رضا علیه‏السلام خداترس‏ترین مردم عصر خود بود و مطیع‏ترین آنها نسبت به خدای تبارک و تعالی. مأمون، رجاء بن ابی‏ضحاک را برای آوردن امام به خراسان به مدینه فرستاد و او از مدینه تا مرو همراه آن حضرت بود. ابوضحاک درباره‏ی عبادت امام رضا علیه‏السلام چنین روایت می‏کند: به خدا سوگند، من هرگز کسی را جدی‏تر از این مرد در تقوا و عبادت خداوند متعال ندیدم. در همه حال به یاد او بود و ترس خدا را در دل داشت. هنگامی که وقت نماز صبح می‏شد، نمازش را می‏خواند و هنگامی که تمام می‏شد و سلام می‏داد، در جایگاهش می‏نشست و شروع به ستایش و حمد خدا می‏کرد و می‏فرمود: «الله اکبر»، «لا اله الا الله»، «اللهم صلی علی محمّد و آل محمّد»، و این عمل را تا طلوع آفتاب تکرار می‏کرد. سپس به سجده‏ای طولانی می‏رفت و پس از آن برای صحبت کردن با مردم به نزد آنان رفته و تا نزدیک ظهر آنان را موعظه می‏کرد. آنگاه بار دیگر تجدید وضو کرده و به محل نمازش برمی‏گشت و هنگامی که خورشید از افق میل به پایین رفتن پیدا می‏کرد، می‏ایستاد و شش رکعت نماز به جا می آورد. در رکعت اول، سوره‏ی حمد و سوره‏ی کافرون را می‏خواند و در رکعت دوم سوره‏ی حمد و سوره‏ی توحید را، و در هر یک از چهار رکعت باقیمانده، سوره‏های حمد و توحید را قرائت می‏کرد و پس از آن سلام می‏داد. سپس قنوت را در رکعت دوم قبل از رکوع و همان سوره‏ی توحید را می‏خواند. آنگاه اذان می‏گفت و دو رکعت نماز می‏خواند و سپس اقامه را به زبان می‏آورد و نماز ظهرش را می‏خواند و هنگامی که سلام می‏داد، حمد و سپاس خدای را به جا می‏آورد و «الله اکبر» و «لا اله الا الله» می‏گفت و برای مدتی این عبارت را ادامه داد. پس از تکبیر و تهلیل، خدا را شکر می‏فرمود و می‏گفت «شکراً لله» و این ذکر را یکصد مرتبه تکرار می‏فرمود. چون سرش را از سجده برمی‏داشت، می‏ایستاد و شش رکعت نماز می‏خواند و در هر رکعت سوره‏های حمد و توحید را قرائت می‏کرد. آنگاه پس از هر دو رکعت که می‏خواند، سلام می‏داد و سپس در رکعت دوم قبل از رکوع و بعد از قرائت، دعای شخصی‏اش را در قنوت می‏خواند. پس از آن اذان می‏گفت و دو رکعت نماز می‏خواند و در قنوت رکعت دوم خواسته‏ی خود را به صورت دعا بیان می‏کرد و هنگامی که سلام می‏داد، می‏ایستاد و نماز عصر را به جا می‏آورد و هنگامی که سلام نماز را می‏داد، برای دعا در جای خود می‏نشست و خدای سبحان را تسبیح و تحمید می‏کرد و «الله اکبر» و «لا اله الا الله» می‏گفت، سپس سجده می‏نمود و در دعایش به سجده بود و در حالی که سرش به زمین بود، یکصد مرتبه «شکراً لله» می‏گفت.

هنگامی که آفتاب غروب می‏کرد، باز وضو می‏ساخت و اذان و اقامه می‏گفت و سه رکعت نماز مغرب را به جا می‏آورد. سپس در رکعت دوم، قبل از رکوع و بعد از قرائت، قنوت را می‏خواند و هنگامی که سلام می‏داد، جهت دعا کردن در جای خود می‏نشست و خدای تعالی را تسبیح و تحمید می‏کرد و «الله اکبر» «لا الا الا الله» می‏گفت و این جملات را چندین بار تکرار می‏نمود. سپس سجده‏ی شکر به جا می‏آورد و سرش را برمی‏داشت و چیزی نمی‏گفت و می‏ایستاد و چهار رکعت نماز می‏خواند هر رکعت را به یک سلام، آنگاه قنوت را در رکعت دوم پس از قرائت و قبل از رکوع به جا می‏آورد. در رکعت اولین از چهار رکعت، سوره‏های حمد و کافرون را می‏خواند و در رکعت دوم، سوره‏های حمد و توحید را، و سپس سلام نماز را می‏داد و می‏نشست و شخصاً لابه و انابه می‏کرد تا وارد مغرب می‏شد و پس از آن روزه‏اش را افطار می‏کرد. آنگاه صبر می‏کرد تا تقریباً یک سوم از شب بگذرد، سپس می‏ایستاد و چهار رکعت نماز عشاء را به جا می‏آورد. در رکعت دوم نماز عشاء بعد از قرائت و پیش از رکوع در قنوت دعا می‏کرد و سپس نماز را با سلام به اتمام می‏رسانید. پس از اداء نماز در جای خود می‏نشست و به ذکر و تسبیح و تحمید خدای بزرگ و قادر متعال می‏پرداخت و «الله اکبر» و «لا الا الا الله» می‏گفت و مانند همیشه برای مدت طولانی آن را ادامه می‏داد و پس از درخواست تقاضای شخصی، سجده‏ی شکر به جا می‏آورد و سپس به رختخواب می‏رفت.

در اواخر ثلث شب از خواب بیدار می‏شد و خدا را حمد و ستایش می‏نمود و سپس «الله اکبر» و «لا اله الا الله» می‏گفت و از خدا می‏طلبید که او را ببخشد و مورد رحمت خود قرارش دهد. پس از ذکر خدا، دندانهایش را مسواک می‏کرد و بعد وضو می‏گرفت و می‏ایستاد و نماز شب را به جای می‏آورد. او هشت رکعت نماز می‏خواند و هر دو رکعت را به یک سلام ختم می‏نمود. در هر رکعت اولین نمازها، سوره‏ی حمد را می‏خواند و سوره‏ی توحید را سی‏بار تکرار می‏نمود؛ سپس نماز جعفر بن ابی‏طالب را که چهار رکعت است، می‏خواند به مانند دیگر نمازها به دو سلام. در رکعت دوم، پس از قرائت و پیش از رکوع، باز هم در قنوت خود دعاهای شخصی را از خدا درخواست می‏کرد و متوجه بود که این نماز قسمتی از نماز شب است. سپس دو رکعت بعدی را انجام می‏داد و در رکعت اول سوره‏ی حمد و سوره‏ی ملک، و در رکعت دوم سوره‏ی حمد و سوره‏ی انسان (دهر) را قرائت می‏نمود. سپس می‏ایستاد و دو رکعت نماز شفع را به جا می‏آورد و در هر رکعت از آن سوره‏ی حمد را یک مرتبه و سوره‏ی توحید را سه مرتبه می‏خواند و دعای خود را در قنوت رکعت دوم طلب می‏نمود و باز هم به پا می‏خاست و نماز وتر را که یک رکعت است، به جا می‏آورد. در نماز وتر که آخرین رکعت نماز شب محسوب می‏گردد، سوره‏ی حمد را یک مرتبه و سوره‏ی توحید را سه مرتبه و سوره‏ی فلق را یک مرتبه و سوره‏ی ناس را یک مرتبه قرائت می‏فرمود. سپس قنوتش را قبل از رکوع و بعد از قرائت به جا می‏آورد و در دعای شخصی خویش در قنوت می‏خواند:

خدایا بر محمّد و خاندان او درود فرست و ما را به سوی او راهنمایی فرما که تو او را هدایت کرده‏ای، و ما را به خاطر او شایسته گردان که تو او را نیکو گردانیده‏ای، و به حق او به ما نظر فرما که تو بر او نظر افکنده‏ای. آنچه را به ما بخشیده‏ای، برکت ده و ما را از شر آنچه مقرر کرده‏ای محفوظ فرما، زیرا تو مقرر می‏کنی و هیچ کس علیه تو حکم نمی‏کند. به یقین آن کس را که تو همراهی کنی، پست و خوار نمی‏شود و هر کس که دشمن تو باشد، بلندی مرتبه و مقام نیابد.

سپس هفتاد مرتبه می‏گفت: «استغفر الله ربی و اتوب الیه»، و نماز را به اتمام می‏رسانید و مدتی دراز انابه و درخواست می‏کرد. وقتی که صبح طالع می‏شد، می‏ایستاد و دو رکعت نماز به جا می‏آورد. در رکعت اول سوره‏های حمد و کافرون، و در رکعت دوم سوره‏های حمد و توحید را می‏خواند و چون فجر طلوع می‏کرد، اذان و اقامه می‏گفت و دو رکعت نماز صبح را به جا می‏آورد. هنگامی که سلام نماز را می‏داد، می‏نشست و لابه می‏کرد و این کار را تا طلوع خورشید ادامه می‏داد و پس از اتمام نماز، سجده‏ی شکر را به جا می‏آورد.(۳)

این روایت به تفضیل آشکار می‏کند که امام رضا علیه‏السلام به مراتب نمازگزاری بیشتر از نمازگزار در حد وظیفه بود با آن سوره‏هایی از قرآن کریم که در نمازهای خود می‏خواند و آن لابه کردنهای بعد از نمازش. و این بدان معنی است که او همیشه مشغول عبادت خدای متعال بود و عشق خدا بر قلب عطوف و مهربانش تسلط داشت به اندازه‏ای که یکی از صفات او مهربانی بود تا جایی که «امام الرئوف» لقب گرفت.

پی نوشت:

۱. ذاریات / ۱۷٫

۲. الاتحاف بحب الاشراف، ص ۵۹٫

۳. بحارالانوار، ج ۱۲، صص ۲۶ و ۲۷٫