آیین های عبادی ادیان به ویژه ادیان وحیانی، از جهات مختلف شایسته بحث و مطالعه و تحقیق اند. به نظر می رسد «شمونه عسره» (نماز یهودیان) و نیز نیایش های مرتبط با آن (براخوت ها) در آیین یهود به لحاظ فقهی و کلامی برای برخی از محققان و اندیشمندان اسلامی به اندازه کافی آشنا نیست. از سوی دیگر آیین پرتکراری همانند نماز، قطعاً در اولویت بحث و گفتگو با سایر ادیان، به ویژه یهود، است و راهکاری اساسی در همدلی جامعه مؤمنان ادیان ابراهیمی محسوب می شود. بنابراین نماز، بستری راهگشا و مناسب برای گفتگوی بین الادیانی در برابر جبهه کفر و الحاد پیش رونده است.
تشریع «شمونه عسره» در آیین یهود
«شمونه عسره» یا همان نماز در آیین یهود بنابر الگوی آیین قربانی معبد تشریع شده است[۱]؛ در دوره معبد دوم و به سبب دوری یهودیان از معبد بیت المقدس، ضرورت وجود یک نسخه رسمی از دعاها بیش از پیش آشکارتر شد. بیشتر کسانی که از اسارت بابلی بازگشته بودند در خصوص زبان عبری و مفاهیم بنیادین آیین یهود کم اطلاع بودند و هر گاه عزم دعا می کردند، نه زبان دعا را می شناختند و نه از محتوای آن چیزی سر در می آوردند. بر این اساس مجمع کبیر تصمیم گرفت دعای مشخصی را که بازتاب آمال و آرزوهای قوم یهود باشد تألیف کند.
این ادعیه به «شمونه عسره» به معنای برکات هجده گانه و یا فقط به تفیلا (دعا) معروف است؛ و از زمانی که نگارش شد بخش اصلی تمام کتاب های دعای یهود را تشکیل داد. این دعا اوقات معینی داشت که بر اساس زمان های برگزاری عمومی قربانی در معبد تعیین شده بود.[۲] بنابراین «شمونه عسره» به عنوان پایه اصلی نماز یهودی تا زمان حاضر مانند دیگر دعاها و آداب نمازگزاری در آیین یهود، در اصل ساخته مجمع کبیر است.[۳]
نماز در آیین یهود به لحاظ تشریع گرچه ریشه در آیین قربانی به عنوان نیایش عملی دارد، اما تبدیل و تطور صورت گرفته در آن به نیایش کلامی در شکل نماز، حقیقتاً تبدیلی شگرف و معنادار بوده، و در خور تحقیق و تأمل است. نماز در یهودیت برگرفته از منبع سنت شفاهی یهود یعنی تلمود است و با مطالعه تطور تاریخی در نماز، در می یابیم که این نیایش عظیم حاصل تلاش مربیان، و محصول نیاز و تقاضای جامعه موحدان و مؤمنان یهود در دوران پس از اسارت بابلی شمرده می شود.
به نظر می رسد تلاش آغازین مجمع کبیر و پسینیان در تدوین و پرداخت نماز به معنای سیراب کردن روح تشنه مؤمن در وقت خاص عطش بوده است. این امر به وسیله رصد کنندگان نیازهای معنوی، یعنی علما و متخصصان دینی باهوش، به خوبی پاسخ داده شد تا دین بر پا بماند، جامعه دینی هویتش را بازیابد، و مهم تر آنکه خداوند فراموش نشود.
تلمود، مرجع فقهی احکام نماز
مبنای تدوین آداب نماز تلمود است که شرح دامنه دار میشنا است. میشنا به شش بخش (سیداریم) زیر تقسیم شده است: زراعیم (بذرها)؛ موعد (عیدها)؛ ناشیم (زنان)؛ نزاقین (خسارات)؛ قداشیم (مقدسات)؛ هاروث (پاکی ها).
احکام نماز در سدر زراعیم بیان شده که شامل ۷۴ فصل است و به ۱۱ رساله تقسیم می شود. یکی از این رساله ها رساله براخوت است که حاوی ادعیه و نمازهای یومیه یهود است.[۴] اساساً تمرکز براخوت بر سه مقوله است: دعای شمع ییسرائیل[۵]؛ مراسم نماز؛ (سپاس) نعمت های گوناگون در حوادث و اتفاقات، به ویژه در بهره بردن از لذت های معنوی و سایر لذات مادی.
«شمونه عسره»، رکن اساسی نماز یهودیان
رکن اساسی نماز در یهودیت، «شمونه عسره»، یا ذکر دعای برکات هجده گانه است، که خود در بردارنده سه بخش زیر است[۶]:
۱. ستایش خداوند؛ شامل ستایش ایمان اجداد مانند ابراهیم، اسحاق و یعقوب؛ قدرت خدا در امر رستاخیز مردگان؛ و در تسبیح و حمد و قداست او (سه برکت آغازین).
۲. دعا؛ برای دانش، توبه، عفو گناهان، نجات، زمین پر برکت، شفای بیماران، گردآوردی پراکندگان یهود، قضاوت عادلانه، کیفر بدکاران، پاداش پرهیزکاران، بازسازی اورشلیم، بازگشت حاکمیت خاندان داوود و تقاضای برآورده شدن تمامی این حاجات (دوازده برکت میانی).
۳. دعاء؛ استغاثه برای برپایی مجدد عبادت در معبد و بازگشت روح خدا، شکرگزاری برای زندگی و تمام آنچه خیر است و طلب صلح و آرامش در جهان (سه برکت پایانی).
انواع نماز
نماز در آیین یهود به دو دسته نمازهای روزانه و نمازهای ویژه تقسیم می شود.
نمازهای روزانه
این نمازها در ایام عادی هفته، از شنبه شب تا بعد از ظهر جمعه خوانده می شود، که به ترتیب عبارت اند از:
۱. صبح (شخریت) شامل بخش هایی اصلی مانند قرائت شمع با دعاهای برکت همراه آن و سپس عمیدا با نوزده دعای برکت.
۲. عصر (مینحا) شامل یک مزمور، عمیدا و یک دعای کوتاه پایانی.
۳. شامگاه (معریو / عرویت) شامل شمع و عمیدا و چند فقره اضافی.
بنابراین محور اصلی نماز همان «شمونه عسره» است؛ اما مقدمات و مؤخرات این سه تفیلا با هم متفاوت است. در متن «شمونه عسره» گاه به مناسبت های مختلف اول ماه و اعیاد خاص یا روزهایی که در آن روزه گرفته می شود، ادعیه ای دیگر اضافه می شود. مقدمات و مؤخرات نماز صبح طولانی تر از دیگر نوبت های نماز است؛ اما هر سه از گزیده تورات، تلمود، مزامیر داوود و متون مربوط به نماز تشکیل شده اند.
خواندن نماز در هر سه نوبت بر مردان بالغ واجب است و خانم ها دست کم موظف به خواندن یک نوبت نماز هستند. در صورت نخواندن یک نوبت نماز می توان آن را از طریق دو بار خواندن در نوبت بعدی جبران کرد. در روزهای دوشنبه و پنج شنبه پس از قرائت «شمونه عسره»، طومار دست نوشته تورات از جایگاه مخصوص خود در کنیسا خارج شده و بخش کوتاهی از فصل مربوط به آن هفته از روی آن قرائت می شود.
نمازهای ویژه
نمازهای ویژه در آیین یهود نیز عبارتند از: شبات، عید اول ماه عبری، اعیاد سه گانه و اول سال نوی عبری، یوم کیپور.
شبات
شبات (شنبه) یکی از روزهای مقدس بنی اسراییل است و مراعات آن در مقررات تورات که در طور سینا به موسی داده شد به عنوان ده فرمان درج شد.[۷] مفهوم شبات بخشی بنیادین از یهودیت است و اهمیت آن از ماجرای خلقت در سفر پیدایش گرفته شده که کار کردن در آن ممنوع است. این قطعه چندین بار در تورات آمده است و انبیا بارها به حفظ و ادای آن فرمان و تذکر داده اند.[۸]
در شب و روز شنبه، متن «شمونه عسره» و مقدمات و مؤخرات نمازها تغییر می کند و عمدتاً به موضوع قداست روز شنبه اختصاص می یابد. همچنین صبح روز شنبه، علاوه بر نماز صبح، یک نوبت نماز اضافی تحت عنوان موساف (اضافی) نیز خوانده می شود که یادآور قربانی اضافی است که در این مواقع (اعیاد، ایام تعطیلی و شنبه) در معبد پیشکش می شد.[۹]
موساف با آرام خواندن عمیدا شروع شده، سپس مجدداً جمعی خوانده می شود؛ و بخش هایی از سفر اعداد در خصوص قربانی هایی که در هیکل بت همیدراش (محل تفسیر ) صورت می گرفت قرائت می شود. صبح روز شنبه پس از نماز صبح از تومار تورات که «سفر تورا» نام دارد، یک بخش کامل قرائت می شود. اسفار پنج گانه تورات به پنجاه و چهار فصل تقسیم شده که هر فصل هفتگی آن به نام «پاراشت هشاووع» در هر هفته قرائت می شود؛ به طوری که در پایان یک سال، یک دوره قرائت آن کامل می گردد. همچنین در نماز عصر روز شنبه نیز بخش کوتاهی از «سفر تورا» قرائت می شود. با غروب آفتاب روز شنبه متن نماز شامگاه به شکل عادی و تنها با تغییراتی جزئی خوانده می شود.
عید اول ماه عبری (روش حودش)
یهودیان در روزهای اول ماه عبری علاوه بر روزه، نمازهای توبه می گذارند. در نماز این عید، علاوه بر اضافه شدن بخش مخصوص در لحش، یک متن ویژه به نام هلل (تهلیل و سپاس مختصر از خداوند) و قرائت بخش خاصی از «سفر تورا» و نماز موساف اضافه می شود.
اعیاد سه گانه و اول سال نوی عبری
در سه موقع از سال به مناسبت اعیاد ویژه مذهبی شکل مراسم مانند روز شنبه تغییر می کند و علاوه بر آنکه هلل نیز خوانده می شود، متن نمازها و قرائت تورات تفاوت هایی متناسب با آن عید مذهبی پیدا می کند. این اعیاد عبارت اند از: پسح[۱۰] و شاووعوت[۱۱] در بهار؛ سوکوت[۱۲] در ابتدای پاییز؛ روش هشانا در دو روز اول سال نوی عبری.
یوم کیپور
در دهمین روز از سال نوی عبری، روزه بزرگ یهودیان برای طلب بخشایش سالیانه واقع شده است که کیپور یا روزه کفاره نام دارد. یوم کیپور، جدی ترین روز سال یهودی است و کنیسه ها پر از نیایش کنندگانی است که در روزهای دیگر سال دیده نمی شوند.[۱۳] در شب و روز این مناسبت نیز کلیه نمازها و دعاها و مراسم همانند مناسبت های شبات تغییرات ویژه و متناسب با اهداف این روزه بزرگ پیدا می کنند. در این روز چهار بار تفیلا خوانده می شود که شامل شحریت، موساف، مینحا و نعیلا است. نعیلا پس از نماز مینحا و قبل از غروب آفتاب به مراسم این روز اضافه می شود. پس از هر نوبت از این تفیلاها یک بار سلیحوت (دعای بخشایش) خوانده شده و دوباره (در شحریت و مینحا) «سفر تورا» قرائت می شود. تفیلای نعیلا در آستانه غروب روز کیپور با شوق و تمرکز خاص خوانده می شود. پس از پایان مراسم شوفار[۱۴] نواخته شده و تفیلای شامگاهی خروج از کیپور برگزار می گردد.
مقدمات و مؤخرات نماز
مطابق با شریعت یهود هر گونه تغییر شکل در کلیات یا کلمات دعاها و تفیلاها ممنوع است؛ اما در بخش هایی از متن تفیلاها دعاهایی افزوده شده که جزء سنت است. دانشمندان تلمود به مرور زمان هر کدام در عصر خود بر نماز و ادعیه های موجود دعاهایی افزودند. برای مثال پییوطیم (اشعار مذهبی) و استغاثه ها و برکت های گوناگونی با عنوان «بیرخوت هنهنین» اضافه شدند. حکیمان میشنایی و تلمودی به تبیین مفهوم الفاظ این برکت ها پرداختند و برکت های جدیدی را برای همه انواع غذا تألیف کردند و به جست و جوی قواعدی پرداختند که این برکت ها را از عمومی تا اختصاصی ترین مرتب کند.[۱۵]
مقدمات نماز
مهم ترین بخشی که در نمازهای صبح و شامگاه پیش از «شمونه عسره» قرائت می شود، شمع ییسرائل است. شمع، گزیده ای از آیات تورات است[۱۶] که با اقرار به ایمان یهودی آغاز می شود: «ای اسرائیل بشنو یهوه خدای ما خدای واحد است».[۱۷] تعلیم و یادگرفت این آموزه بر هر یهودی واجب است و هر یهودی باید هر صبح و شام پیش از «شمونه عسره» شمع ییسرائل را بخواند و به دیگران بیاموزد.[۱۸]
در این قسمت بر توحید پاداش و مجازات الاهی و توجه به احکام خداوند تأکید شده است. نیز از آنجایی که در یهودیت اعتقادنامه رسمی وجود ندارد، شمع همچون شهادتی اعتقادی عمل می کند[۱۹] به لحاظ تاریخی این دعا در دوره معبد دوم به مراسم رسمی نیایش اضافه شد … و خواندن آن معمولاً به مراسم نماز جماعت مربوط بود و به شیوه های مختلف از حفظ خوانده می شد.[۲۰] ادامه این دعا و نیایش، شامل دعای خیر، مزامیر، سرودها و گزیده هایی از کتاب مقدس است.
مؤخرات
از افزوده های مهم در نماز، دعای برکت قدوشا (قدس) است که قدوسیت خدا در آن ستایش می شود. این دعا شامل آیاتی از کتاب مقدس یهودیان است[۲۱] که پس از تکرار «شمونه عسره» به وسیله پیش نماز جماعت با صدای بلند خوانده می شود.[۲۲]
زبان نماز در آیین یهود
زبان نمازهای سنتی به زبان عبری است؛ گرچه یهودیت اصلاح گرا نمازهای بسیاری را به زبان های محلی باب کرده است؛ زیرا بسیاری از جماعت های جدید قادر به فهم زبان عبری نیستند.[۲۳]
دیگر نیایش ها
در نماز یهود، نقاط خاصی جهت بیان در خواست های شخصی – حتی به زبان غیر یهودی – پیش بینی شده است. غیر از موارد ذکر شده، خواندن نوبت های تفیلا به صورت اضافی عموماً منع شده است، مگر با رعایت احکامی ویژه. هر چند روشن است که دعا و نیایش در هر زمان و مکان از انسان پذیرفته می شود و این خارج از چارچوب تفیلا و دعاهای مدون مذکور است.
غیر از نوبت های رسمی نماز، استفاده از نعمات جهان نیز مستلزم ادای دعای ویژه ای تحت عنوان بیرخوت هنهنین، یعنی دعا بر نعمات مورد استفاده است. قبل از خوردن هر خوراکی یا نوشیدنی و حتی برای بوییدنی ها، پوشیدن لباس نو و انجام فریضه ای که شرع آن را دستور داده ادعیه ای وارد شده است. از جمله در فریضه نماز و در هنگام استفاده از صیصیت و تفیلین نیز دعای خاص آن موضوع خوانده می شود. مشاهده برخی پدیده های طبیعی مانند دیدن نخستین شکوفه های درختان دیدن ماه نو (از هفتم تا چهاردهم ماه قمری)، بارش باران، رعد و برق رنگین کمان و حتی مشاهده زنان زیبا، یهودی را ملزم به ادای دعا و شکرانه می سازد.[۲۴]
حتى وضعیت های غم انگیز (از دست دادن بستگان درجه اول یا زیارت قبور)، دعاهای خاص خود را دارند. رفتن به سفر یا بازگشت از آن، برخاستن از بستر بیماری یا آزادی از زندان و بسیاری از موارد دیگر، همگی دعا یا براخاهای مخصوصی دارند که با رعایت احکام معینی ادا می شوند.
در مورد خوراکی ها پس از استفاده نیز دعای شکرانه مخصوص خوانده می شود. موردی که تورات صریحاً به آن اشاره کرده است، دعای پس از صرف غذا (با نان) است که «بیرکت همازون» (شکرانه پس از صرف غذا) نام دارد. ارزش این دعا را حتی از نوبت های رسمی نماز نیز بالاتر دانسته اند. این دعا نیز همانند نماز اگر به صورت جمعی سه نفر یا ده نفر مرد بالغ ادا شود شکل های کامل تری به خود می گیرد و در اعیاد و مناسبت های مذهبی مانند نمازهای ویژه بخش هایی به متن اصلی آن اضافه می شود.
نتیجه گیری
«شمونه عسره» یا «برکات هجده گانه» در آیین یهود، مجموعه ای از دعاهاست که به منظور نیایش و درخواست برکات از خداوند تنظیم شده و شامل هجده دعای مختلف است که در نمازهای روزانه یهودیان خوانده می شود.
آشنایی با نماز یهود و شمونه عسره نه تنها به درک عمیق تر از دین یهود و تاریخچه آن کمک می کند، بلکه زمینه ای برای تحلیل های فرهنگی و اجتماعی فراهم می آورد که تأثیرات آداب و رسوم مذهبی را بر زندگی روزمره یهودیان نشان می دهد. این مطالعه همچنین می تواند به گفت وگوهای بین الادیانی و فهم تنوع در شیوه های عبادت در ادیان مختلف منجر شود.
پی نوشت ها
[۱] . هینلز، فرهنگ ادیان جهان، ص۶۴۰
[۲] . اشتاین سالتز، سیری در تلمود، ص۱۵۶
[۳] . اشتاین سالتز، سیری در تلمود، ص۳۹
[۴] . اشتاین سالتز، سیری در تلمود، ص۱۳۹: هینلز، فرهنگ ادیان جهان، ص۱۹۹
[۵] . تثنیه ۶: ۴-۹
[۶] . اشتاین سالتز، سیری در تلمود، ص۱۵۶؛ آنترمن، باورها و آیین های یهودی، ص۲۵۵
[۷] . پیترز، یهودیت، مسیحیت و اسلام، ج۳، ص۳۴۴
[۸] . پیترز، یهودیت، مسیحیت و اسلام، ج۲، ص۱۶۵
[۹] . هینلز، فرهنگ ادیان جهان، ص۶۴۰
[۱۰] . خروج ۱۲: ۱۶
[۱۱] . لاویان ۲۳
[۱۲] . لاویان ۲۳: ۲۴
[۱۳] . هینلز، راهنمای ادیان زنده، ج۱، ص۹۳
[۱۴] . شاخ قوچ یا کرنایی که در سال نوی عبری نواخته می شود.
[۱۵] . اشتاین سالتز، سیری در تلمود، ص۱۶۲
[۱۶] . تثنیه ۶: ۴-۹، ۱۱: ۱۳-۲۱، اعداد ۱۵: ۳۷-۴۱
[۱۷] . تثنیه ۶: ۴
[۱۸] . سلیمانی، عدالت کیفری در آیین یهود، ص۱۲۲
[۱۹] . آنترمن، باورها و آیین های یهودی، ص۲۵۷
[۲۰] . اشتاین سالتز، سیری در تلمود، ص۱۵۹
[۲۱] . اشعیا ۳۶؛ حزقیال ۳: ۱۲؛ مزامیر ۱۴۶: ۱۰
[۲۲] . آنترمن، باورها و آیین های یهودی، ص۲۵۶
[۲۳] . هینلز، فرهنگ ادیان جهان، ص۶۴۰
[۲۴] . اشتاین سالتز، سیری در تلمود، ص۱۶۳
منابع
۱. آنترمن، الن، باورها و آیین های یهودی، قم، ادیان و مذاهب، چاپ اول، ۱۳۸۵ش
۲. اشتاین سالتز، آدین، سیری در تلمود، قم، ادیان و مذاهب، چاپ اول، ۱۳۸۴ش
۳. پیترز، اف.ای، یهودیت، مسیحیت و اسلام، قم، ادیان و مذاهب، چاپ اول، ۱۳۸۴ش
۴. سلیمانی، حسین، عدالت کیفری در آیین یهود، قم، ادیان و مذاهب، چاپ اول، ۱۳۸۴ش
۵. هینلز، جان راسل، راهنمای ادیان زنده، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۵ش
۶. هیتلز، جان راسل، فرهنگ ادیان جهان، قم، ادیان و مذاهب، چاپ اول، ۱۳۸۶ش
منبع مقاله | اقتباس از:
سلیمانی، حسین، قاسمی، مهدی، نماز در آیین یهود، پژوهش های ادیانی، سال اول، ش۲، زمستان ۱۳۹۲، ص۱۱۷-۱۳۸
