حضرت آیت الله محمد ابراهیم جناتی از جمله فقهای نواندیش معاصر است. وی تحقیقات گسترده و عمیقی در حوزه علوم اسلامی داشته که ثمره آن تالیف ده ها کتاب و مقاله علمی در موضوعات مختلف فقهی، اصولی، کلامی و علوم قرآنی بوده است. تلاش و کوشش علمی وی سبب طرح فتاوای تازه در موضوعات جدید و مورد ابتلا شده است. در ادامه نگاهی خواهیم داشت به زندگی این فقیه برجسته معاصر و برخی از نظرات و آثار ایشان را بررسی می کنیم.
ولادت و دوران تحصیل در شاهرود
محمد ابراهیم جناتی سال ۱۳۱۱ ش در روستای «تاش»[۱] دیده به جهان گشود. وی در شش سالگی به اشاره پدر به فراگیری قرآن مجید و ادبیات فارسی پرداخته و در یازده سالگی وارد مدرسه علمیه شاهرود گردید.
در مدت چهار سال موفق به اتمام مقدمات و مقداری از سطح عالی شد و هنوز هجده بهار از عمر او نگذشته بود که سطوح عالیه فقه و اصول و منظومه سبزواری را نزد اساتید بزرگوار آن زمان شاهرود به پایان برد.
آیت الله محمد ابراهیم جناتی در شاهرود از اساتید بزرگی همچون شیخ آقا بزرگ اشرف، شیخ بهاء الدین علمی، شیخ علی توحیدی، شیخ علی اصغر دانش پژوه، آقای شریعتمدار تهرانی معروف به سبزواری، سید عباس نجفی استفاده کرد.
هجرت آیت الله محمد ابراهیم جناتی به مشهد و قم
آیت الله محمد ابراهیم جناتی برای گذراندن مراحل بعدی تحصیلات خود به گرگان و مشهد و تهران هجرت کرده و از درس های اساتید آن حوزه های علمی بهره فراوان برد. پس از مدتی برای حضور در درس های خارج اساتید به قم رفته و در آنجا رحل اقامت افکنده و در درس خارج فقه آیت الله بروجردی و درس خارج اصول امام خمینی مدتی شرکت کرد.
هجرت آیت الله محمد ابراهیم جناتی به نجف اشرف
پس از تحصیل در ایران و استفاده کامل از محضر اساتید مبرزی همچون مرحوم آیت الله بروجردی و امام خمینی، شیخ محمد ابراهیم جناتی تصمیم می گیرد برای ادامه تحصیلات حوزوی خود راهی عراق شود. محمد ابراهیم جناتی با کوله باری از دانش به نجف اشرف مهاجرت نموده و بیش از بیست و پنج سال در آن مرکز علمی اقامت گزید. حدود پانزده سال از این زمان را شیخ محمد ابراهیم جناتی صرف استفاده از محضر پرفیض استادان بزرگ آن حوزه علمی می کند.
اساتید وی در نجف اشرف عبارتند از: حضرت آیت الله العظمی سید محمود حسینی شاهرودی، حضرت آیت الله العظمی سید محسن حکیم، حضرت آیت الله العظمی سید عبدالهادی شیرازی، حضرت آیت الله العظمى شیخ حسین حلی، حضرت آیت الله العظمی میرزا محمد باقر زنجانی و حضرت آیت الله العظمی سید ابو القاسم خویی.
جمع بین تحصیل و تدریس و تألیف در سیره آیت الله محمد ابراهیم جناتی
آیت الله محمد ابراهیم جناتی همانند رسم معمول طلاب کوشا و مستعد حوزه های علمیه، همزمان با تحصیل در سطوح عالی و خارج، تدریس را نیز آغاز می کند. وی ضمن تحصیل علاوه بر تألیف کتاب های فقهی ،اصولی اجتماعی و اقتصادی، کتاب رسائل و مکاسب را تدریس می کرد.
پس از فراغت از تحصیل که به مدت ۱۵ سال طول کشید، شیخ محمد ابراهیم جناتی فعالیت خود را منحصر به تألیف و تدریس کرد و به مدت یازده سال در جامعه النجف دروس سطح عالی (سه دوره کفایه و مکاسب و رسائل) را تدریس نمود و در سال های آخر اقامت در نجف خارج اصول را در مدرسه بزرگ مرحوم آخوند تدریس می کرد.
حضرت آیت الله محمد ابراهیم جناتی در نجف اشرف به سبب تألیفات و پژوهش های فراوان و تدریس به زبان فارسی و عربی در زمره مجتهدان برجسته حوزه علمیه قرار گرفت.
شیخ محمد ابراهیم جناتی در این دوره آثار فقهی و اصولی برجسته ای به رشته تحریر درآورد از جمله آن ها می توان به کتاب الحج، المساجد و أحکامها فی التشریع الإسلامی، النفحات العلمیه فی أصول الفقه الإمامیه، طهاره الکتابی، قاعده الإلزام و الإسلام اقتصادیاً و اجتماعیاً اشاره کرد.
اجتهاد آیت الله محمد ابراهیم جناتی
تلاش و کوشش فراوان و بهره مندی طولانی مدت از محضر اساتید برجسته حوزه علمیه قم و نجف سبب شد تا شیخ محمد ابراهیم جناتی به درجه عالیه و رفیعه اجتهاد نایل آید. وی از اساتید مبرز حوزه علمیه نجف اجازه اجتهاد گرفته است که مضمون برخی از آنها بی نظیر یا کم نظیر است.
مرحوم آیت الله سید محمود حسینی شاهرودی از بزرگترین مراجع قم که بزرگانی چون مرحوم آقا ضیاء عراقی و مرحوم سید ابوالحسن اصفهانی شاگردان خود را برای آزمون اجتهاد نزد وی می فرستادند، در اجازه نامه اجتهادی که برای آیت الله محمد ابراهیم جناتی صادر نموده است، می نویسد:
«جناب حاج شیخ محمد ابراهیم جناتی در درس های فقهی و اصولی بنده شرکت داشت و همواره در حال تحقیق و تعمیق و تدقیق موضوعات بود به گونه ای که نفس خود را در راه تحصیل علم خسته و فرسوده کرد. بعد از چندین بار امتحان و آزمایش ثابت شد که ایشان به مرتبه بلند اجتهاد دست پیدا کرده و توانایی استنباط احکام را به دست آورده است.»[۲]
بازگشت آیت الله محمد ابراهیم جناتی به ایران
آیت الله محمد ابراهیم جناتی در سال ۱۳۵۸ شمسی به ایران مراجعت نموده و در شهر مقدس قم اقامت گزید و به تدریس خارج فقه و اصول به گونه متداول در حوزه به زبان فارسی و فقه تطبیقی و اصول آن به زبان فارسی و عربی و نیز علوم حدیث و علوم قرآن از دیدگاه مذاهب اسلامی مشغول شد. وی شاگردان برجسته ای را در علوم یاد شده تربیت نموده که برخی از آنان هم اکنون مشغول به تدریس هستند.
نخستین استاد در تدریس علوم اسلامی به گونه تطبیقی
می توان گفت آیت الله محمد ابراهیم جناتی نخستین شخصیت علمی است که در حوزه علمیه قم، فقه تطبیقی و اصول و علوم حدیث و علوم قرآن را در دامنه ای وسیع و در یک دوره کامل از دیدگاه مذاهب اسلامی تدریس نموده است.
وی مباحث و موضوعات مختلفی را از دیدگاه بیست و دو مذهب فقهی که در تاریخ فقه اسلامی وجود دارند از جمله امامیه، حنفیه، مالکیه، شافعیه، حنبلیه، ظاهریه و … بررسی و تدریس کرده است. این درس ها در مجموعه هایی گردآوری شده که بخشی از آن ها مانند فقه مقارن، منابع اجتهاد، ادوار اجتهاد، ادوار فقه و مناسک حج از دیدگاه مذاهب اسلامی چاپ شده است.
معظم له دوره فقه تطبیقی را چندین سال در ستاد منطقه دو سازمان تبلیغات اسلامی به زبان فارسی و مرکز فرهنگی عراقی ها به زبان عربی تدریس کرده و اصول و علوم حدیث و علوم قرآن تطبیقی را در معهد الدراسات الاسلامیه به زبان عربی برای عراقی ها تدریس نموده است.
نظرات جدید و نوآوری های فقهی
آیت الله محمد ابراهیم جناتی سال ها در ارتباط با موضوعات مستحدثه و مظاهر نوین زندگی و رویدادهای جدید جامعه پژوهش های مستمری داشته است و آن ها را با توجه به شرایط زمان مکان عرف و نیاز جامعه که تحول آن ها دارای تأثیر در تحول اجتهاد می باشند بر اساس مبانی فقه اجتهادی و عناصر اصلی استنباط در محافل علمی و مراکز فرهنگی و نشریه ها و مصاحبه ها مطرح کرده و به بحث گذاشته است و با ارائه نظرات جدید خود که بیش از صد نظریه است راهگشای پژوهشگران و عالمان بوده و خواهد بود.
شیخ محمد ابراهیم جناتی در حوزه پاسخگویی فقه شیعه به موضوعات جدید و چالش های معاصر، علاوه بر التزام به ضوابط و قواعد مسلم و مشهور فقاهتی و اجتهادی، بر چند اصل تأکید دارد: اهتمام به قرآن در استنباطهای فقهی و حقوقی، توجه به واقعیتهای زندگی، مراجعه مجدد به منابع و مصادر، تفکیک میان احکام موقت و دائمی، کشف مقاصد و علل احکام در غیر عبادات.[۳]
در ادامه به تعدادی از آرا و نظرات فقهی آیت الله محمد ابراهیم جناتی اشاره می کنیم.
برخی از آرای فقهی آیت الله محمد ابراهیم جناتی
۱. تعمیم حکم احتکار
طبق فتوای مشهور فقهاء، احتکار تنها شامل گندم، جو، خرما و کشمش می شود اما آیت الله محمد ابراهیم جناتی، حکم حرمت احتکار را شامل هر چیزی که کمبود آن برای جامعه موجب ضرر و زیان شود، می داند و صرفا به موارد بالا اکتفاء نمی کند.
۲. تعمیم حکم زکات
در فتاوای فقهای مشهور، زکات تنها به نه مورد (گندم، جو، خرما، کشمش، طلا، نقره، شتر، گاو، گوسفند) تعلق می گیرد و سایر کالاها از حکم زکات خارج هستند، اما آیت الله محمد ابراهیم جناتی معتقد است حاکم شرع با توجه به شرایط و مصالح اجتماعی می تواند بر اموری دیگری نیز طبق ضوابط و شرایطی مشخص زکات قرار دهد. همانطور که امیرالمومنین علی (ع) با توجه به مصالح جامعه بر اسب، زکات قرار داد.
۳. تعمیم حکم جواز شرط بندی
طبق دیدگاه آیت الله محمد ابراهیم جناتی جواز شرط بندی در دوران ما تنها شامل اسب دوانی و تیراندازی نمی شود بلکه هر وسیله ای که تمرین با آن در جنگ برای حفظ حدود اسلامی و جلوگیری از تسلط دشمنان اسلام مفید باشد را شامل می شود.
۴. محدود دانستن جواز بهره برداری از منابع طبیعی
آیت الله محمد ابراهیم جناتی معتقد است جواز تصرف در منابع طبیعی مانند مراتع و جنگل ها بدون قید و حد و مرز پیامد ها و خسارت های جبران ناپذیری برای جامعه و محیط زیست دارد، لذا باید آن را محدود به قیود و شرایطی کرد تا محیط زیست و منابع طبیعی آسیب نببیند.
۵. جواز تغییر جنسیت
اگر شخصی به جهت روحی و روانی دچار مشکل باشد و پزشکان تشخیص بدهند که این شخص باید جنسیت خود را عوض کند طبق فتوای آیت الله جناتی این اقدام در صورت وجود شرایط جایز است.
۶. جواز تلقیح مصنوعی
طبق فتوای شیخ محمد ابراهیم جناتی زن و شوهری که به طریق عادی توانایی بچه دار شدن را ندارند می توانند از لقاح مصنوعی استفاده کنند در صورتی که امر خلاف شرعی رخ ندهد.
۷. جواز پیوند اعضای انسان
پیوند اعضای یک انسان به انسان دیگر از جمله دیگر مسائل تازه ای است که آیت الله جناتی به جواز آن فتوا می دهد.
۸. جواز اهدای اعضای انسان
همانند پیوند اعضای انسان، از نظر آیت الله جناتی اهدای عضو نیز بلامانع است.
۹. حضور زنان در مناصب اجتماعی
زنان می توانند مقامات اجتماعی مانند ریاست جمهوری، قضاوت، مرجعیت دینی و همه مسئولیت ها را در صورتی که شرایط آن را دارا باشند، بر عهده بگیرند.
۱۰. جواز بازی با آلات قمار بدون شرط بندی
جواز بازی با آلات قمار مانند شطرنج پاسور، نرد، بولینگ، بیلیارد، در صورتی که مقصود از آن ورزش فکری و تقویت بنیه ریاضی باشد، اما اگر مقصود از آن برد و باخت باشد حرام است.
۱۱. طهارت ذاتی تمام انسان ها
آیت الله جناتی معتقد است تمام انسان ها مشرک باشند یا ملحد، از نظر جسمی پاک هستند.
برخی از آثار و تألیفات علمی آیت الله محمد ابراهیم جناتی
آیت الله العظمی جناتی بیش از چهل کتاب تألیف کرده اند که برخی از مهم ترین آن ها عبارتند از:
۱. کتاب الحج (پنج جلد)
۲. دروس فی الفقه المقارن ( ده جلد)
۳. منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی
۴. ادوار اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی
۵. مناسک حج از دیدگاه مذاهب اسلامی
۶. علوم قرآن از دیدگاه مذاهب اسلامی
۷. علوم حدیث از دیدگاه مذاهب اسلامی
۸. ادوار فقه و کیفیت بیان آن
۹. موسیقی غنایی از دیدگاه فقه اجتهادی.
جمع بندی
آیت الله محمد ابراهیم جناتی از مجتهدین و فقهای معاصر، پس از تحصیل در حوزه های علمیه شاهرود، مشهد و قم، راهی نجف اشرف شده و در آنجا موفق به اخذ درجه اجتهاد از بزرگانی چون مرحوم آیت الله سید محمود حسینی شاهرودی می شود. ایشان با طرح نظریات جدید توانسته است رویکرد جدیدی در حوزه های مختلف علوم دینی با توجه به مذاهب گوناگون اسلامی پدید آورد.
پی نوشت ها
[۱]روستای تاش از توابع بخش بسطام شهرستان شاهرود در استان سمنان واقع شده است. تاش در دامنه قله شاهوار به ارتفاع ۳۹۴۵ متر و چهل کیلومتری گرگان و سی کیلومتری شاهرود قرار دارد.
[۲] حسینی شاهرودی، کتاب الحج، ج۱، ص۷.
[۳] مهریزی، رویکردهای مذهبی در تاریخ معاصر ایران به زن، ص ۲۵.
منابع
۱. حسینی شاهرودی، محمود، کتاب الحج، قم، موسسه انصاریان للطباعه و النشر، بی تا.
۲.مهریزی، مهدی، رویکردهای مذهبی در تاریخ معاصر ایران به زن، بازتاب اندیشه، ش ۶۲، ۱۳۸۴، ص ۳۰ـ۲۱.
منبع اقتباس: جناتی، محمد ابراهیم، تطور اجتهاد در حوزه استنباط، ص ۴۵ ـ ۲۹، تهران، امیر کبیر، ۱۳۸۶ ش.
