روش مقابله با اضطراب و استرس و پریشانی در قرآن و روایات-۴

حضرت علی (ع) می‌فرماید: هر چه امتحان و آزمایش بزرگتر باشد، ثواب و پاداش فراوان تر است، مگر نمی‌بینید که خداوند سبحان پیشینیان را، از زمان آدم صلوات الله علیه تا آخرین نفر از مردم جهان، با سنگهائی که زیان و سودی نمی‌رسانند و نمی‌توانند ببینند و بشنوند آزمود و آن سنگها را خانه با حرمت خود ساخت؛ خانه‌ای که برای مردم برپا گردانید…؟!

اما خداوند بندگانش را با انواع سختی ها می‌آزمایدو با رنج و کوشش های فراوان و گوناگون به بندگی وادارشان می‌کند و با انواع ناخوشایندها امتحانش می‌کند، تا خود بزرگ بینی را از دلهایشان بیرون کند و فروتنی را در جانهاشان جای دهد و این را درهائی قرار دهد، گشوده به سوی فضل و بخشش خود وسایلی آماده برای گذشت و آمرزش خویشتن۸۵.

در این جا شاید این نکته به ذهن بیاید که پس برای آرامش در زندگی باید دنیای خود را تغییر دهیم یا دنیای دیگری را آرزو کنیم و بیافرینیم، در صورتی که می‌توان در همین دنیا، زندگی آرام و دور از استرسی و اضطرابی داشته باشیم؛ به شرط آن که راه آن را بدانیم و یکی از راه های آن دل نبستن به دنیاست. در ادبیات دین برای دل بسته نبودن به دنیا از واژه «زهد» استفاده می‌شود، اما نه آن زهد مرتاضانه و یا زهد مکارانه و فریبکارانه.

اسلام عزیز می‌فرماید، نه دنیاگریزی و نه دنیا گرائی، بلکه آخرت گرائی، خداگرائی. دنیا را به خاطر خدا و آخرت ترک کردن. نه این که، دنیا را به خاطر خود دنیا ترک کنیم، تا به کارهای خارق العاده دست یابیم (مثل مرتاضان یا دیگر حلقه و فرقه های انحرافی).

حضرت علی (ع) در جملاتی پرمعنا دل بسته نبودن به دنیا را مایۀ آرامش و راحتی می‌دانند:

«ثمرۀ الزهر الراحۀ۸۶»

میوۀ زهد آسودگی است.

«الزهد فی الدنیا الراحۀ العظمی۸۷»؛

دل بسته نبودن به دنیا، آسایش بزرگ است.

کسی که می‌خواهد راحت زندگی نماید باید دل از دنیا برکند. حضرت امیر (ع) می‌فرماید:

«من احبّ الراحۀ فلیوثر الزهد فی الدنیا۸۸»

کسی که راحتی را دوست دارد، باید دل بسته نبودن به دنیا را برگزیند.

در روایات، تصریح شده که زهد، مایه آسایش تن و روان انسان است.

پیامبر رحمت الهی می‌فرماید:

«الزهد فی الدنیا یریح القلب و البدن۸۹»؛

دل بسته نبودن به دنیا، جان و بدن را آسوده می‌کند.

گذشته از این، چشیدن شیرینی ایمان نیز متوقف بر دل بسته نبدن به دنیاست. یکی از لذت های زندی چشیدن شیرینی ایمان است. کسانی که از این نعمت محرومند، لذت کاملی از زندگی نمی‌برند.

راه چشیدن شیرینی ایمان و لذت بردن از آن، دل بسته نبودن به دنیاست.

امام صادق (علیه السلام) در این مورد می‌فرماید:

«حرام علی قلوبکم أن تعرف حلاوۀ الایمان حتی تزهد فی الدنیا».۹۰

بر قلب های شما حرام است که شیرینی ایمان را درک کند، تا این که از دنیا دل برکند.

۹ـ روابط اجتماعی سالم

اسلام برای مقابله با استرس و پریشانی و افزایش سطح سازش یافتگی فرد، علاوه بر بهره جستن از روش های شناختی مثل ایمان به خدا، توکل به خدا و اعتقاد به مقدرات الهی و نیز روش های معنوی مثل دعا و توسل به ائمه (ع)، که با ایجاد و اصلاح اندیشه ها و افکار و با ایجاد نوعی رابطه عاطفی و معنوی با خدا و اولیای الهی، فرد را بر‌ای مقابله با مشکلات و اضطراب ها آماده و ترغیب و تشویق می‌کند و از روش های رفتاری، اجتماعی و ارتباطی مثل تشویق به داشتن ارتباط با خانواده، فامیل و خویشاوندان نیز برای کاهش استرس فرد بهره می‌گیرد.

چون کسی که از حمایت خانواده و اجتماع برخوردار نباشد، خود را از لحاظ روانی بدون پشتوانه می‌بیند، ولی اگر در مواجهه با حوادث و مشکلات مختلف، از تکیه گاه محکم خانوادگی برخوردار باشد، خود را قدرتمند می‌بیند و دچار سردرگمی و پریشانی نمی‌شود و احساس تنهائی نمی‌کند و کمتر دچار آسیب های مختلف ناشی از تنیدگی و اضطراب می‌گردد.

از این رو روابط اجتماعی و معاشرت با مردم در دین اسلام از اهمیت خاصی برخوردار است و بخش قابل توجهی از دستورات دینی به آن اختصاص یافته است. روشن است که یک رابطه اجتماعی سالم می‌تواند در آرامش فرد و دیگران و تمام جامعه نقش بسیار مؤثری داشته باشد.

دین مبین اسلام با عناوین و دستوراتی از قبیل: صله رحم، کظم غیظ، خوش خلقی، خوش روئی، هم نشینی با مؤمنان، نیکی کردن به دیگران، زکات و صدقه دادن، عفو و بخشش دیگران، تواضع، مهمانی، ادب، عزت نفس، دوستی، سازگاری، راز داری، وفای به عهد، صداقت و… به روابط اجتماعی سالم تأکید نموده است، که در این رابطه کتاب هائی تحت عنوان «اخلاق معاشرت و «آداب معاشرت» نگاشته شده است، که در اینجا به چند نمونه آن اشاره می‌کنیم:

الف) صله رحم

انسان در زندگی و برای مقابله با مشکلات و حوادث و عوامل پریشان زا، به دو دسته عامل نیاز دارد. یکی اسباب طبیعی و مادی و دیگری شرائط زمانی مناسب. احساس نداشتن پشتوانه و احساس تنهائی چه بسا باعث به هم خوردن تعادل روانی شده و فرد را در حرکت به سوی هدف خویش باز دارد و عجز و ناتوانی بر او غلبه کند.

صله رحم و پیوندهای خانوادگی می‌تواند با احساس تنهائی که یکی از نشانه های افراد ناایمن است به مقابله برخیزد و به افراد خانواده گسترده خویش احساس ایمنی لازم را عطا نماید تا در موقع بروز مشکلات و ایجاد پریشانی بتوانند با آن به خوبی کنار آمده و به آرامش روحی و سلامت روانی دست یابند.

خداوند متعال در این آیه به حدی به این مساله اهمیت داده، که نام آنان را در ردیف نام خود قرار داده است:

«یا ایها الناس اتقوا ربکم الذی خلقکم من نفس واحده و خلق منها زوجها و بث منهما رجالاً کثیراً و نساء و اتقوا الله الذی تساءلون به و الارحام إن الله کان علیکم رقیباً».۹۱

ای مردم از مخالفت پروردگارتان بپرهیزید! همان کسی که شما را از یک انسان آفرید و همسر او را نیز از جنس او خلق کرد و از آن دو مردان و زنانی بر روی زمین منتشر ساخت و از خدائی بترسید که همگی (به عظمت او معترفید) و هنگامی که چیزی از یکدیگر می‌خواهید، نام او را می‌برید! و نیز از قطع رابطه با خویشاوندان خود پرهیز کنید، چون خداوند مراقب شماست.

حضرت علی (ع) در حدیثی زیبا صلۀ رحم را روانکاوی نموده و به اهمیت آن تاکید می‌کند:

«… و اعطفهم علیه عند نازلۀ اذا نزلت به …»۹۲

ای مردم! هیچ کس ـ هر اندازه هم که ثروتمند باشد ـ از خویشان (ایل وعشیره) خود و حمایت عملی و زبانی آنها از او بی نیاز نیست. آنها بزرگترین گروهی هستند که از انسان پشتیبانی می‌کنند و پراکندگی و پریشانی او را از بین می‌برند و در مصیبت ها و حوادثی که پیش می‌آید، بیش از همه به او مهربان و دلسوزند. نام نیکی که خداوند برای انسان در میان مردم پدید می‌آورد، بهتر است از مال و ثروتی که وی برای دیگران باقی می‌گذارد.

هان! مبادا از خویشاوند، نیازمند خود روی برتابید و از دادن اندک مالی به او دریغ کنید که هرگز چیزی بر شما افزون نخواهد شد، اگر اندک مالی به او ندهید، و اگر بدهید چیزی از شما کم نمی‌شود. هر کس از خویشاوندان خود دست بکشد، یک دست از آنان باز گرفته، اما دست های فراوانی از خود کنار زده است. و آن کس که با قوم و خویشان خود نرم خو و مهربان باشد، دوستی و محبت همیشگی آنان را به دست آورد.

ترس از فقر، مرگ زود رس، بلاها، عوامل استرس زایی هستند که به وسیلۀ صلۀ رحم برطرف می‌شوند. جالب اینجاست که آرامش حاصل از صله رحم، مختص مؤمنان و نیکوکاران نیست، بلکه هر کس آن را رعایت نماید آثارش را خواهد دید.

امام باقر (ع) می‌فرماید:

«صله الارحام تزکی الاعمال و تنمی الاموال و تدفع البلوی، و تیسر الحساب و تنسیءُ فی الاجل»۹۳

صله رحم اعمال را پاک می‌کند، دارائی ها را افزونی می‌بخشد، بلاها رابر می‌گرداند، کار حساب رسی در قیامت را آسان می‌کند و مرگ را به تأخیر می‌اندازد.

آنچه بیش از همه در آثار صله رحم آمده است، طول عمر و زیادی روزی است. و این شاید بخاطر این باشد، که افراد خود را در شبکه وسیعی از حمایت اجتماعی می‌بینند و عواطف خود را نسبت به هم اظهار می‌کنند؛ لذا بسیاری از نیازهای طبیعی آنان، از جمله محبت، ابراز خود، وابستگی به گروه و … تأمین می‌گردد و از آن جا که روح و روان انسان تأثیر زیادی در جسم او می‌گذارد، می‌توان به رابطۀ صله رحم و آرامش روانی و نقش آن در طول عمر پی برد.

البته باید توجه داشت که همان مقداری که صله رحم در حمایت روانی و عاطفی انسان مؤثر بوده و باعث طول عمر می‌شود، قطع رحم نیز باعث عدم حمایت روانی، استرس، فشار روحی شده و به ضعف جسم و کوتاهی عمر منجر می‌شود.

ب) کظم غیظ

خشم و غضب، یقیناً یکی از مهم ترین عوامل اضطراب می‌باشد که در صورت تبدیل شدن به یک خوی، انسان را هلاک کرده و زندگی اش را نابود می‌کند. لذا در دستورات دین مبین اسلام، تاکید فراوانی به کظم غیظ نموده اند. در زشتی این رذیله همین بس که امام صادق (ع) می‌فرمایند:

«الغضب مفتاح کل شر۹۴»

خشم کلید هر بدی است.

امام متقین حضرت علی (ع) در روایتی، به ناراحتی و فشار روانی حاصل از خشم تصریح کرده و آن را مایه شکنجه روحی و روانی می‌دانند:

«من غضب علی من لا یقدر علی مضرته طال حزنه و عذب نفسه»۹۵

هر کس بر کسی خشم گیرد که نمی‌تواند به او زیانی برساند، اندوهش به درازا کشد و خود را شکنجه دهد.

لذا در درمان غضب می‌فرمایند:

«ضبط النفس عند حادث الغضب یومن مواقع العطب»۹۶

هر کس بر خشم خود چیره شود بر شیطان پیروز شود و هر که مقهور خشم خویش شود شیطان بر او پیروز گردد.

ج) ترک حسادت

یکی از خصلت های تنش زائی که انسان را دائماً دچار ناراحتی روانی کرده و آرامش را از او سلب می‌کند حسادت است، این صفت پست در دستورات اسلام به شدت مورد مذمت واقع شده است. سلب آرامش و آسایش، ناراحتی، فشار روحی، درگیری شدید روحی و فکری و … از مهمترین پیامدهای حسادت به شمار می‌رود.

این فشارها تا حدی است که ممکن است انسان را مجبور به هر کاری بکند تا در ظاهر به آرامش برسد. تا جائی که برادر خودش را بکشد. همان طور که قابیل به خاطر حسادت به برادر خود، او را به قتل رساند و برادارن یوسف او را کتک زده و به چاه انداختند.

حسد از دو نظر می‌تواند موجب اضطراب و تشویش روان و پریشانی شود: یکی آن که نفس حسد موجب رنجش است؛ دیگر آن که حسد می‌تواند موجب گناهان و رفتارهائی شود که خود سبب تشویش و اضطراب می‌گردند. بسیاری از گناهان از قبیل قتل ها و جنایات، علت شان حسادت است.

«واتل علیهم نبأ ابنی آدم بالحق اذ قربانا فتقبل من أحدهما و لم یتقبل من الاخر قال لاقتلنک قال إنما یتقبل الله من المتقین»۹۷

و داستان دو فرزند آدم را به حق بر آنها بخوان: هنگامی که هر کدام، کاری برای تقرب (به پروردگار) انجام دادند؛ اما یکی پذیرفته شده و از دیگری پذیرفته نشد؛ (برادری که عملش مردود شده بود، به برادر دیگر) گفت: «به خدا سوگند تو را خواهم کشت!» (برادر دیگر) گفت: «من چه گناهی دارم؟ چون) خدا، تنها از پرهیزکاران می‌پذیرد!

از آنجا که حالت حسادت، منجر به تنفر از شخص محسود و آزردن او و نیز تجاوز به وی می‌شود، خداوند از ما می‌خواهد که از شرّ افراد حسود به او پناه ببریم۹۸:

«و من شر حاسدٍ اذا حسد»۹۹

و از شر هر حسودی هنگامی که حسد می‌ورزد!

حسود، به مقابله با نعمت ها و فضیلت های خداوند برخواسته، و به بخشش های الهی اعتراض می‌کند. از این رو حسود دائماً در اضطراب و پریشانی به سر می‌برد؛ چرا که بخشش ها و نعمت های الهی دائمی است. خداوند متعال در وصف منافقان می‌فرماید:

«إن تمسسکم حسنهٌ تسؤهم۱۰۰»

اگر فتح و یا پیشامد خوبی برای شما رخ دهد، آنها ناراحت می‌شوند.

امام علی (ع) در روانکاوی شخص حسود می‌فرماید:

«یلغیک من الحاسد أنه یغتم و قت سرورک»۱۰۱

از حسود همین برای تو بس است که وقتی تو شادی او غمگین است.

امام صادق (ع) می‌فرماید:

«لا راحۀ لحسود۱۰۲»

حسود آسایش ندارد.

حضرت امیر (ع) می‌فرماید:

«الحسد ینشیء الکمد۱۰۳»

حسادت، اندوه و دلمردگی می‌آورد.

پیامدهای حسد منحصر در روان آدمی نیست بلکه جسم او را نیز درهم می‌کند رنجش جسمانی حسود به سبب ارتباط روان با جسم است.

امروزه این حقیقت مسلم شده که بیماری های جسمی و جسمانی در بسیاری از موارد، عامل روانی دارند و در طب امروز، بحث های مشروحی تحت عنوان «بیماری های روان تنی» دیده می‌شود که به این قسم بیماریها اختصاص دارد.

حضرت علی (ع) در جمله‌ای زیبا به عاقبت حسادت اشاره می‌فرمایند:

«لله درّ الحسد ما أعدله! بدأ بصاحبه فقتله»۱۰۴

آفرین بر حسادت! چه عدالت پیشه است! بیش از همه صاحب خود را می‌کشد.

و در حدیثی دیگر می‌فرماید:

«الحسد یضنی الجسد»۱۰۵

حسادت تن را فرسوده و علیل می‌کند.

پی‌نوشت‌ها

۱-مجله بهداشت، ص ۴۲۵، (وزارت بهداشت و درمان پزشکی ش ۴۸۹)

-۲قرآن و روان شناسی، ص ۵۸.

۳-مفردات راغب، ص ۳۰۴.

۴-فرهنگ معین، ج ۱، ص ۲۹۵.

۵-روان شناسی مرضی تحولی از کودکی تا بزرگسالی، چاپ سوم، ص ۶۱.

۶- رفتارهای بهنجار و نابهنجار در کودکان، ص ۷۳.

۷-فرهنگ واژه ها، ص ۶۳۷.

۸-هر چند در نوع درمان های آنان با معنویت، اشکالات فراوانی وجود دارد. چرا که معنویت مورد نظر آنان با معنویت مطرح در اسلام، تفاوت فراوانی دارد. آن ها معنویت را در فرقه ها و عرفان های کاذبی از جمله بودا و راهکارهای آن می‌دانند که هیچ اثری از خدا و آخرت در آن دیده نمی‌شود مگر در اندک مواردی.

۹-رویکردی انتقادی به خواستگاه دین از نگاه فروید، غلام حسین توکلی.

۱۰-آئین زندگی، دیل کارنگی.

۱۱-خدا در ناخود آگاه، ویکتور فرانکل ترجمه ابراهیم یزدی.

۱۲-نهج البلاغه سید رضی، ترجمه محمد دشتی و فیض الاسلام، نامه ۴۷.

۱۳- انعام ۸۲ و ۸۱.

۱۴-یونس / ۶۲.

۱۵-احقاف / ۱۳.

۱۶- فتح / ۴.

۱۷- الکافی کلینی رازی محمد بن یعقوب اسحاق.

۱۸-غرر الحکم و درر الکلم، عبدالواحد الامدی التمیمی.

۱۹-بقره /۴۵.

۲۰-روان شناسی سلامت (۲)، ص ۷۶۲ و ۷۶۱.

۲۱- بقره / ۲۷۷.

۲۲- تفسیر قرآن عظیم (ابن کثیر) و ایشان به نقل از طبری ج ۱، ص ۲۹۸.

۲۳- بهداشت روان در اسلام ص ۴۹.

۲۴-طه / ۱۲۴.

۲۵- بهداشت روان در اسلام، ص ۱۸ـ ۱۷.

۲۶- رعد / ۲۸.

۲۷-بقره/ ۱۵۲.

۲۸-بحار الانوار، ج ۹۳، ص ۱۵۳، ح ۱۱.

۲۹- غرر الحکم، ح ۵۱۶۴.

۳۰- آل عمران، ۱۷۲ الی ۱۷۵.

۳۱-روان شناسی سلامت، ص ۷۵۸ـ ۷۵۷.

۳۲-مائده /۲۰، ۲۳، ۲۴، ۲۶.

۳۳-بقره ۲۴۶، ۲۵۱.

۳۴- بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۷۹، ح ۵۶.

۳۵-میزان الحکمه، ج ۱۳، ص ۴۱۶، ح ۲۲۵۲۳.

۳۶. رضایت از زندگی، ص ۵۸.

۳۷-تحف العقول، ص۲۳۹؛ خصال، ج۱، ص۶۹

۳۸- عیون الحکم و المواعظ، ص ۴۳۰.

۳۹- اسراء / ۱۰۰.

۴۰- ا سراء / ۳۱.

۴۱- بقره / ۲۶۸.

۴۲- ذاریات / ۵۸.

۴۳- هود/۶.

۴۴-عنکبوت/۶۰.

۴۵- نهج البلاغه خطبه / ۱۸۵.

۴۶- ذاریات /۲۲.

۴۷- مکارم الاخلاق ج ۲ص۳۵۶، ح ۲۶۶۰.

۴۸- قصص الانبیاء، ص ۱۹۷ (چاپ آستان قدس رضوی).

۴۹- تنبیه الخواطر و نزهه النواظر (مجموعه ورام) ج ۱، ص ۱۶۸.

۵۰- رضایت از زندگی، ص ۸۷.

۵۱- غرر الحکم ـ ح ۷۲۱۸.

۵۲- بحارالانوار، ج ۷۳، ص ۱۶۷، ح ۳۱.

۵۳- الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج ۱ ص ۳۰۰.

۵۴- بحارالانوار، ج ۷۳، ص ۱۶۷ ح ۳۱.

۵۵- غرر الحکم، ح ۷۳۰۱.

۵۶- همان، ح ۷۲۴۷.

۵۷- غرر الحکم، ح ۷۲۹۸.

۵۸- سوره معارج، / ۲۰ ـ ۱۹.

۵۹- تنبیه الخواطر، ج ۱، ص ۱۶.

۶۰- الخصال، ص ۶۲۴، ح ۱۰.

۶۱- غرر الحکم، ح ۵۶۱۲.

۶۲-همان، ح ۵۶۲۶

۶۳- همان، ح ۵۶۳۸.

۶۴- غرر الحکم، ح ۵۶۲۶.

۶۵- تنبیه الخواطر، ج ۱، ص ۸۷.

۶۶- غرر الحکم، ح ۶۲۹۴۲.

۶۷- غرر الحکم، ح ۶۲۹۴.

۶۸- رضایت از زندگی، ص ۲۳.

۶۹- کنزالعمال، ج ۳، ص ۱۹۴، ح ۶۱۳.

۷۰- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج ۲۰، ص ۲۷۱.

۷۱- غرر الحکم ح ۲۲۵۸.

۷۲- دخان / ۵۱ تا ۵۷.

۷۳- رضایت از زندگی، ص ۲۹.

۷۴- الامالی، ص ۱۱۰.

۷۵- تنبیه الغافلین، ص ۲۳۸. ح ۳۰۹.

۷۶- نساء / ۷۷.

۷۷- غرر الحکم، ح ۲۳۲۵.

۷۸- کهف، ۷.

۷۹-. ملک، ۲.

۸۰-مجموعه آثار، عدل الهی، ج ۱، ص ۱۸۲.

۸۱-کهف / ۷.

۸۲- نهج البلاغه، خطبه ۱۴۴.

۸۳- الکافی، ج ۲، ص ۲۵۵، ح ۱۷.

۸۴- بقره / ۱۵۵.

۸۵- خطبه ۱۹۲ نهج البلاغه.

۸۶-غرر الحکم، ح ۶۰۷۹.

۸۷- غرر الحکم، ح ۶۰۷۷.

۸۸-غرر الحکم، ح ۶۰۸۰.

۸۹-نثرالدر، ص ۱۷۰.

۹۰- تنبیه الخواطر، ج ۲، ص ۱۹۱.

۹۱- نساء / ۱.

۹۲- نهج البلاغه، خطبه ۲۳.

۹۳- الکافی، ج ۲، ص ۱۵۰.

۹۴- الکافی، ج ۲، ص ۳۰۳، ح ۳.

۹۵-غرر الحکم، ۸۷۲۸.

۹۶- غرر الحکم، ۵۹۳۱.

۹۷-مائده / ۲۷.

۹۸- قرآن و روان شناسی، ص ۱۳۶ـ ۱۴۰.

۹۹-فلق / ۵.

۱۰۰- آل عمران

۱۰۱- کنزالفوائد، ج ۱، ص ۱۳۷.

۱۰۲- بحارالانوار، ج ۷۳، ص ۲۵۲، ح ۱۲.

۱۰۳-غرر الحکم، ۱۰۳۸.

۱۰۴-میزان الحکمه، ج ۳، ص ۱۰۰، ح ۴۰۶۶.

۱۰۵-غرر الحکم، ۹۴۳.

منبع: پرسمان؛ نویسنده: احمد ابراهیمی