- اسلام
- قرآن
- پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)
- شیعه
- خانواده
- ادیان و مذاهب
- پرسش ها و پاسخ ها
- کتابشناسی
- کتابخانه
- چندرسانه ای
- زمان مطالعه : 10 دقیقه
- توسط : محقق شماره 1
- 0 نظر
حضرت علی (ع) می فرماید: هر چه امتحان و آزمایش بزرگتر باشد، ثواب و پاداش فراوان تر است، مگر نمی بینید که خداوند سبحان پیشینیان را، از زمان آدم (ع) تا آخرین نفر از مردم جهان، با سنگهایی که زیان و سودی نمی رسانند و نمی توانند ببینند و بشنوند آزمود و آن سنگها را خانه با حرمت خود ساخت؛ خانه ای که برای مردم برپا گردانید…؟!
اما خداوند بندگانش را با انواع سختی ها می آزماید و با رنج و کوشش های فراوان و گوناگون به بندگی وادارشان می کند و با انواع ناخوشایندها امتحانش می کند، تا خود بزرگ بینی را از دلهایشان بیرون کند و فروتنی را در جانهایشان جای دهد و این را درهایی قرار دهد، گشوده به سوی فضل و بخشش خود وسایلی آماده برای گذشت و آمرزش خویشتن۸۵.
در اینجا شاید این نکته به ذهن بیاید که پس برای آرامش در زندگی باید دنیای خود را تغییر دهیم یا دنیای دیگری را آرزو کنیم و بیافرینیم، در صورتی که می توان در همین دنیا، زندگی آرام و دور از استرسی و اضطرابی داشته باشیم؛ به شرط آنکه راه آن را بدانیم و یکی از راه های آن دل نبستن به دنیاست. در ادبیات دین برای دل بسته نبودن به دنیا از واژه «زهد» استفاده می شود، اما نه آن زهد مرتاضانه و یا زهد مکارانه و فریبکارانه.
اسلام عزیز می فرماید، نه دنیاگریزی و نه دنیا گرایی، بلکه آخرت گرایی، خداگرایی. دنیا را به خاطر خدا و آخرت ترک کردن. نه اینکه دنیا را به خاطر خود دنیا ترک کنیم، تا به کارهای خارق العاده دست یابیم (مثل مرتاضان یا دیگر حلقه و فرقه های انحرافی).
حضرت علی (ع) در جملاتی پرمعنا دل بسته نبودن به دنیا را مایه آرامش و راحتی می دانند: «ثمره الزهر الراحه۸۶» میوه زهد آسودگی است. «الزهد فی الدنیا الراحه العظمی۸۷»؛ دل بسته نبودن به دنیا، آسایش بزرگ است.
کسی که می خواهد راحت زندگی نماید باید دل از دنیا برکند. حضرت امیر (ع) می فرماید: «من احبّ الراحه فلیوثر الزهد فی الدنیا۸۸» کسی که راحتی را دوست دارد، باید دلبسته نبودن به دنیا را برگزیند.
در روایات، تصریح شده که زهد، مایه آسایش تن و روان انسان است. پیامبر رحمت الهی می فرماید: «الزهد فی الدنیا یریح القلب و البدن۸۹»؛ دلبسته نبودن به دنیا، جان و بدن را آسوده می کند.
گذشته از این، چشیدن شیرینی ایمان نیز متوقف بر دل بسته نبدن به دنیاست. یکی از لذت های زندی چشیدن شیرینی ایمان است. کسانی که از این نعمت محرومند، لذت کاملی از زندگی نمی برند. راه چشیدن شیرینی ایمان و لذت بردن از آن، دلبسته نبودن به دنیاست.
امام صادق (علیه السلام) در این مورد می فرماید: «حرام علی قلوبکم أن تعرف حلاوه الایمان حتی تزهد فی الدنیا».۹۰ بر قلب های شما حرام است که شیرینی ایمان را درک کند، تا اینکه از دنیا دل برکند.
۹ـ روابط اجتماعی سالم
اسلام برای مقابله با استرس و پریشانی و افزایش سطح سازش یافتگی فرد، علاوه بر بهره جستن از روش های شناختی مثل ایمان به خدا، توکل به خدا و اعتقاد به مقدرات الهی و نیز روش های معنوی مثل دعا و توسل به ائمه (ع)، که با ایجاد و اصلاح اندیشه ها و افکار و با ایجاد نوعی رابطه عاطفی و معنوی با خدا و اولیای الهی، فرد را برای مقابله با مشکلات و اضطراب ها آماده و ترغیب و تشویق می کند و از روش های رفتاری، اجتماعی و ارتباطی مثل تشویق به داشتن ارتباط با خانواده، فامیل و خویشاوندان نیز برای کاهش استرس فرد بهره می گیرد.
چون کسی که از حمایت خانواده و اجتماع برخوردار نباشد، خود را از لحاظ روانی بدون پشتوانه می بیند، ولی اگر در مواجهه با حوادث و مشکلات مختلف، از تکیه گاه محکم خانوادگی برخوردار باشد، خود را قدرتمند می بیند و دچار سردرگمی و پریشانی نمی شود و احساس تنهایی نمی کند و کمتر دچار آسیب های مختلف ناشی از تنیدگی و اضطراب می گردد.
از این رو روابط اجتماعی و معاشرت با مردم در دین اسلام از اهمیت خاصی برخوردار است و بخش قابل توجهی از دستورات دینی به آن اختصاص یافته است. روشن است که یک رابطه اجتماعی سالم می تواند در آرامش فرد و دیگران و تمام جامعه نقش بسیار مؤثری داشته باشد.
دین مبین اسلام با عناوین و دستوراتی از قبیل: صله رحم، کظم غیظ، خوش خلقی، خوشرویی، هم نشینی با مؤمنان، نیکی کردن به دیگران، زکات و صدقه دادن، عفو و بخشش دیگران، تواضع، مهمانی، ادب، عزت نفس، دوستی، سازگاری، راز داری، وفای به عهد، صداقت و… به روابط اجتماعی سالم تأکید نموده است، که در این رابطه کتاب هایی تحت عنوان «اخلاق معاشرت و «آداب معاشرت» نگاشته شده است، که در اینجا به چند نمونه آن اشاره می کنیم:
الف) صله رحم
انسان در زندگی و برای مقابله با مشکلات و حوادث و عوامل پریشان زا، به دو دسته عامل نیاز دارد. یکی اسباب طبیعی و مادی و دیگری شرائط زمانی مناسب. احساس نداشتن پشتوانه و احساس تنهایی چه بسا باعث به هم خوردن تعادل روانی شده و فرد را در حرکت به سوی هدف خویش باز دارد و عجز و ناتوانی بر او غلبه کند.
صله رحم و پیوندهای خانوادگی می تواند با احساس تنهایی که یکی از نشانه های افراد ناایمن است به مقابله برخیزد و به افراد خانواده گسترده خویش احساس ایمنی لازم را عطا نماید تا در موقع بروز مشکلات و ایجاد پریشانی بتوانند با آن به خوبی کنار آمده و به آرامش روحی و سلامت روانی دست یابند.
خداوند متعال در این آیه به حدی به این مساله اهمیت داده، که نام آنان را در ردیف نام خود قرار داده است: «یا ایها الناس اتقوا ربکم الذی خلقکم من نفس واحده و خلق منها زوجها و بث منهما رجالاً کثیراً و نساء و اتقوا الله الذی تساءلون به و الارحام إن الله کان علیکم رقیباً».۹۱
ای مردم! از مخالفت پروردگارتان بپرهیزید! همان کسی که شما را از یک انسان آفرید و همسر او را نیز از جنس او خلق کرد و از آن دو مردان و زنانی بر روی زمین منتشر ساخت و از خدایی بترسید که همگی (به عظمت او معترفید) و هنگامی که چیزی از یکدیگر می خواهید، نام او را می برید! و نیز از قطع رابطه با خویشاوندان خود پرهیز کنید، چون خداوند مراقب شماست.
حضرت علی (ع) در حدیثی زیبا صله رحم را روانکاوی نموده و به اهمیت آن تاکید می کند: «… و اعطفهم علیه عند نازله اذا نزلت به …»۹۲ ای مردم! هیچ کس ـ هر اندازه هم که ثروتمند باشد ـ از خویشان (ایل وعشیره) خود و حمایت عملی و زبانی آنها از او بی نیاز نیست. آنها بزرگترین گروهی هستند که از انسان پشتیبانی می کنند و پراکندگی و پریشانی او را از بین می برند و در مصیبت ها و حوادثی که پیش می آید، بیش از همه به او مهربان و دلسوزند. نام نیکی که خداوند برای انسان در میان مردم پدید می آورد، بهتر است از مال و ثروتی که وی برای دیگران باقی می گذارد.
هان! مبادا از خویشاوند، نیازمند خود روی برتابید و از دادن اندک مالی به او دریغ کنید که هرگز چیزی بر شما افزون نخواهد شد، اگر اندک مالی به او ندهید، و اگر بدهید چیزی از شما کم نمی شود. هر کس از خویشاوندان خود دست بکشد، یک دست از آنان باز گرفته، اما دست های فراوانی از خود کنار زده است. و آن کس که با قوم و خویشان خود نرم خو و مهربان باشد، دوستی و محبت همیشگی آنان را به دست آورد.
ترس از فقر، مرگ زود رس، بلاها، عوامل استرس زایی هستند که به وسیله صله رحم برطرف می شوند. جالب اینجاست که آرامش حاصل از صله رحم، مختص مؤمنان و نیکوکاران نیست، بلکه هر کس آن را رعایت نماید آثارش را خواهد دید.
امام باقر (ع) می فرماید: «صله الارحام تزکی الاعمال و تنمی الاموال و تدفع البلوی، و تیسر الحساب و تنسیءُ فی الاجل»۹۳ صله رحم اعمال را پاک می کند، دارایی ها را افزونی می بخشد، بلاها رابر می گرداند، کار حساب رسی در قیامت را آسان می کند و مرگ را به تأخیر می اندازد.
آنچه بیش از همه در آثار صله رحم آمده است، طول عمر و زیادی روزی است. و این شاید بخاطر این باشد، که افراد خود را در شبکه وسیعی از حمایت اجتماعی می بینند و عواطف خود را نسبت به هم اظهار می کنند؛ لذا بسیاری از نیازهای طبیعی آنان، از جمله محبت، ابراز خود، وابستگی به گروه و … تأمین می گردد و از آنجا که روح و روان انسان تأثیر زیادی در جسم او می گذارد، می توان به رابطه صله رحم و آرامش روانی و نقش آن در طول عمر پی برد.
البته باید توجه داشت که همان مقداری که صله رحم در حمایت روانی و عاطفی انسان مؤثر بوده و باعث طول عمر می شود، قطع رحم نیز باعث عدم حمایت روانی، استرس، فشار روحی شده و به ضعف جسم و کوتاهی عمر منجر می شود.
ب) کظم غیظ
خشم و غضب، یقیناً یکی از مهمترین عوامل اضطراب می باشد که در صورت تبدیل شدن به یک خوی، انسان را هلاک کرده و زندگی اش را نابود می کند. لذا در دستورات دین مبین اسلام، تاکید فراوانی به کظم غیظ نموده اند. در زشتی این رذیله همین بس که امام صادق (ع) می فرمایند: «الغضب مفتاح کل شر۹۴» خشم کلید هر بدی است.
امام متقین حضرت علی (ع) در روایتی، به ناراحتی و فشار روانی حاصل از خشم تصریح کرده و آن را مایه شکنجه روحی و روانی می دانند: «من غضب علی من لا یقدر علی مضرته طال حزنه و عذب نفسه»۹۵ هر کس بر کسی خشم گیرد که نمی تواند به او زیانی برساند، اندوهش به درازا کشد و خود را شکنجه دهد.
لذا در درمان غضب می فرمایند: «ضبط النفس عند حادث الغضب یومن مواقع العطب»۹۶ هر کس بر خشم خود چیره شود بر شیطان پیروز شود و هر که مقهور خشم خویش شود شیطان بر او پیروز گردد.
ج) ترک حسادت
یکی از خصلت های تنش زایی که انسان را دائماً دچار ناراحتی روانی کرده و آرامش را از او سلب می کند حسادت است، این صفت پست در دستورات اسلام به شدت مورد مذمت واقع شده است. سلب آرامش و آسایش، ناراحتی، فشار روحی، درگیری شدید روحی و فکری و … از مهمترین پیامدهای حسادت به شمار می رود.
این فشارها تا حدی است که ممکن است انسان را مجبور به هر کاری بکند تا در ظاهر به آرامش برسد. تا جایی که برادر خودش را بکشد. همان طور که قابیل به خاطر حسادت به برادر خود، او را به قتل رساند و برادارن یوسف او را کتک زده و به چاه انداختند.
حسد از دو نظر می تواند موجب اضطراب و تشویش روان و پریشانی شود: یکی آنکه نفس حسد موجب رنجش است؛ دیگر آنکه حسد می تواند موجب گناهان و رفتارهایی شود که خود سبب تشویش و اضطراب می گردند. بسیاری از گناهان از قبیل قتل ها و جنایات، علت شان حسادت است.
«واتل علیهم نبأ ابنی آدم بالحق اذ قربانا فتقبل من أحدهما و لم یتقبل من الاخر قال لاقتلنک قال إنما یتقبل الله من المتقین»۹۷ و داستان دو فرزند آدم را به حق بر آنها بخوان: هنگامی که هر کدام، کاری برای تقرب (به پروردگار) انجام دادند؛ اما یکی پذیرفته شده و از دیگری پذیرفته نشد؛ (برادری که عملش مردود شده بود، به برادر دیگر) گفت: «به خدا سوگند تو را خواهم کشت!» (برادر دیگر) گفت: «من چه گناهی دارم؟ چون) خدا، تنها از پرهیزکاران می پذیرد!
از آنجا که حالت حسادت، منجر به تنفر از شخص محسود و آزردن او و نیز تجاوز به وی می شود، خداوند از ما می خواهد که از شرّ افراد حسود به او پناه ببریم۹۸: «و من شر حاسدٍ اذا حسد»۹۹ و از شر هر حسودی هنگامی که حسد میورزد!
حسود، به مقابله با نعمت ها و فضیلت های خداوند برخواسته، و به بخشش های الهی اعتراض می کند. از این رو حسود دائماً در اضطراب و پریشانی به سر می برد؛ چرا که بخشش ها و نعمت های الهی دائمی است. خداوند متعال در وصف منافقان می فرماید: «إن تمسسکم حسنهٌ تسؤهم۱۰۰» اگر فتح و یا پیشامد خوبی برای شما رخ دهد، آنها ناراحت می شوند.
امام علی (ع) در روانکاوی شخص حسود می فرماید: «یلغیک من الحاسد أنه یغتم و قت سرورک»۱۰۱ از حسود همین برای تو بس است که وقتی تو شادی او غمگین است. امام صادق (ع) می فرماید: «لا راحه لحسود۱۰۲» حسود آسایش ندارد. حضرت امیر (ع) می فرماید: «الحسد ینشیء الکمد۱۰۳» حسادت، اندوه و دلمردگی می آورد.
پیامدهای حسد منحصر در روان آدمی نیست بلکه جسم او را نیز درهم می کند رنجش جسمانی حسود به سبب ارتباط روان با جسم است. امروزه این حقیقت مسلم شده که بیماری های جسمی و جسمانی در بسیاری از موارد، عامل روانی دارند و در طب امروز، بحث های مشروحی تحت عنوان «بیماری های روان تنی» دیده می شود که به این قسم بیماریها اختصاص دارد.
حضرت علی (ع) در جمله ای زیبا به عاقبت حسادت اشاره می فرمایند: «لله درّ الحسد ما أعدله! بدأ بصاحبه فقتله»۱۰۴ آفرین بر حسادت! چه عدالت پیشه است! بیش از همه صاحب خود را می کشد. و در حدیثی دیگر می فرماید: «الحسد یضنی الجسد»۱۰۵ حسادت تن را فرسوده و علیل می کند.
پی نوشت ها
۱-مجله بهداشت، ص ۴۲۵، (وزارت بهداشت و درمان پزشکی ش ۴۸۹)
-۲قرآن و روانشناسی، ص ۵۸.
۳-مفردات راغب، ص ۳۰۴.
۴-فرهنگ معین، ج ۱، ص ۲۹۵.
۵-روانشناسی مرضی تحولی از کودکی تا بزرگسالی، چاپ سوم، ص ۶۱.
۶- رفتارهای بهنجار و نابهنجار در کودکان، ص ۷۳.
۷-فرهنگ واژه ها، ص ۶۳۷.
۸-هر چند در نوع درمان های آنان با معنویت، اشکالات فراوانی وجود دارد. چرا که معنویت مورد نظر آنان با معنویت مطرح در اسلام، تفاوت فراوانی دارد. آنها معنویت را در فرقه ها و عرفان های کاذبی از جمله بودا و راهکارهای آن می دانند که هیچ اثری از خدا و آخرت در آن دیده نمی شود مگر در اندک مواردی.
۹-رویکردی انتقادی به خواستگاه دین از نگاه فروید، غلام حسین توکلی.
۱۰-آیین زندگی، دیل کارنگی.
۱۱-خدا در ناخود آگاه، ویکتور فرانکل ترجمه ابراهیم یزدی.
۱۲-نهج البلاغه سید رضی، ترجمه محمد دشتی و فیض الاسلام، نامه ۴۷.
۱۳- انعام ۸۲ و ۸۱.
۱۴-یونس / ۶۲.
۱۵-احقاف / ۱۳.
۱۶- فتح / ۴.
۱۷- الکافی کلینی رازی محمد بن یعقوب اسحاق.
۱۸-غرر الحکم و درر الکلم، عبدالواحد الامدی التمیمی.
۱۹-بقره /۴۵.
۲۰-روانشناسی سلامت (۲)، ص ۷۶۲ و ۷۶۱.
۲۱- بقره / ۲۷۷.
۲۲- تفسیر قرآن عظیم (ابن کثیر) و ایشان به نقل از طبری ج ۱، ص ۲۹۸.
۲۳- بهداشت روان در اسلام ص ۴۹.
۲۴-طه / ۱۲۴.
۲۵- بهداشت روان در اسلام، ص ۱۸ـ ۱۷.
۲۶- رعد / ۲۸.
۲۷-بقره/ ۱۵۲.
۲۸-بحارالانوار، ج ۹۳، ص ۱۵۳، ح ۱۱.
۲۹- غرر الحکم، ح ۵۱۶۴.
۳۰- آل عمران، ۱۷۲ الی ۱۷۵.
۳۱-روانشناسی سلامت، ص ۷۵۸ـ ۷۵۷.
۳۲-مائده /۲۰، ۲۳، ۲۴، ۲۶.
۳۳-بقره ۲۴۶، ۲۵۱.
۳۴- بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۷۹، ح ۵۶.
۳۵-میزان الحکمه، ج ۱۳، ص ۴۱۶، ح ۲۲۵۲۳.
۳۶. رضایت از زندگی، ص ۵۸.
۳۷-تحف العقول، ص۲۳۹؛ خصال، ج۱، ص۶۹
۳۸- عیون الحکم و المواعظ، ص ۴۳۰.
۳۹- اسراء / ۱۰۰.
۴۰- ا سراء / ۳۱.
۴۱- بقره / ۲۶۸.
۴۲- ذاریات / ۵۸.
۴۳- هود/۶.
۴۴-عنکبوت/۶۰.
۴۵- نهج البلاغه خطبه / ۱۸۵.
۴۶- ذاریات /۲۲.
۴۷- مکارم الاخلاق ج ۲ص۳۵۶، ح ۲۶۶۰.
۴۸- قصص الانبیاء، ص ۱۹۷ (چاپ آستان قدس رضوی).
۴۹- تنبیه الخواطر و نزهه النواظر (مجموعه ورام) ج ۱، ص ۱۶۸.
۵۰- رضایت از زندگی، ص ۸۷.
۵۱- غرر الحکم ـ ح ۷۲۱۸.
۵۲- بحارالانوار، ج ۷۳، ص ۱۶۷، ح ۳۱.
۵۳- الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج ۱ ص ۳۰۰.
۵۴- بحارالانوار، ج ۷۳، ص ۱۶۷ ح ۳۱.
۵۵- غرر الحکم، ح ۷۳۰۱.
۵۶- همان، ح ۷۲۴۷.
۵۷- غرر الحکم، ح ۷۲۹۸.
۵۸- سوره معارج، / ۲۰ ـ ۱۹.
۵۹- تنبیه الخواطر، ج ۱، ص ۱۶.
۶۰- الخصال، ص ۶۲۴، ح ۱۰.
۶۱- غرر الحکم، ح ۵۶۱۲.
۶۲-همان، ح ۵۶۲۶
۶۳- همان، ح ۵۶۳۸.
۶۴- غرر الحکم، ح ۵۶۲۶.
۶۵- تنبیه الخواطر، ج ۱، ص ۸۷.
۶۶- غرر الحکم، ح ۶۲۹۴۲.
۶۷- غرر الحکم، ح ۶۲۹۴.
۶۸- رضایت از زندگی، ص ۲۳.
۶۹- کنزالعمال، ج ۳، ص ۱۹۴، ح ۶۱۳.
۷۰- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج ۲۰، ص ۲۷۱.
۷۱- غرر الحکم ح ۲۲۵۸.
۷۲- دخان / ۵۱ تا ۵۷.
۷۳- رضایت از زندگی، ص ۲۹.
۷۴- الامالی، ص ۱۱۰.
۷۵- تنبیه الغافلین، ص ۲۳۸. ح ۳۰۹.
۷۶- نساء / ۷۷.
۷۷- غرر الحکم، ح ۲۳۲۵.
۷۸- کهف، ۷.
۷۹-. ملک، ۲.
۸۰-مجموعه آثار، عدل الهی، ج ۱، ص ۱۸۲.
۸۱-کهف / ۷.
۸۲- نهج البلاغه، خطبه ۱۴۴.
۸۳- الکافی، ج ۲، ص ۲۵۵، ح ۱۷.
۸۴- بقره / ۱۵۵.
۸۵- خطبه ۱۹۲ نهج البلاغه.
۸۶-غرر الحکم، ح ۶۰۷۹.
۸۷- غرر الحکم، ح ۶۰۷۷.
۸۸-غرر الحکم، ح ۶۰۸۰.
۸۹-نثرالدر، ص ۱۷۰.
۹۰- تنبیه الخواطر، ج ۲، ص ۱۹۱.
۹۱- نساء / ۱.
۹۲- نهج البلاغه، خطبه ۲۳.
۹۳- الکافی، ج ۲، ص ۱۵۰.
۹۴- الکافی، ج ۲، ص ۳۰۳، ح ۳.
۹۵-غرر الحکم، ۸۷۲۸.
۹۶- غرر الحکم، ۵۹۳۱.
۹۷-مائده / ۲۷.
۹۸- قرآن و روانشناسی، ص ۱۳۶ـ ۱۴۰.
۹۹-فلق / ۵.
۱۰۰- آل عمران
۱۰۱- کنزالفوائد، ج ۱، ص ۱۳۷.
۱۰۲- بحارالانوار، ج ۷۳، ص ۲۵۲، ح ۱۲.
۱۰۳-غرر الحکم، ۱۰۳۸.
۱۰۴-میزان الحکمه، ج ۳، ص ۱۰۰، ح ۴۰۶۶.
۱۰۵-غرر الحکم، ۹۴۳.
منبع: پرسمان؛ نویسنده: احمد ابراهیمی