رابطه همسری و اخلاق مداری در اسلام

نگاه اسلام به مقوله رابطه همسری در خانواده، با ظرایف زیادی همراه است که حامل تکالیف و حقوق متقابل برای زن و مرد است. این دیدگاه، هر نظام حقوقی را نیازمند یک نظام اخلاقی می داند که همگام با آن حرکت می کند. حقوق و اخلاق در اسلام علیرغم آن که دو نظام مستقل هستند، ارتباط عمیقی با هم دارند…

در مکاتب متفاوت حقوقی، بررسی رابطه حقوق و اخلاق و داد و ستدهای میان آن دو، مطلبی اساسی و پُردامنه است و توجه بسیاری از اندیشمندان و صاحبنظران را به خود معطوف داشته است. در علم حقوق، هنگام سؤال از پیوست و ملازمه حقوق و اخلاق با یکدیگر، سه رویکرد متفاوت مطرح مشاهده می شود. برخی، حقوق و اخلاق را دو مقوله متباین از یکدیگر می دانند، برای هر یک قلمرو خاصی قائلند و هیچ رابطه منطقی بین آنها متصور نیستند.

این دسته از حقوقدانان سخت تلاش کرده اند که علم حقوق را از سایر علوم، به ویژه علم اخلاق، پالایش کنند. در دو رویکرد دیگر، بر پیوند وثیق بین قواعد حقوقی و اخلاقی تأکید شده است؛ با این تفاوت که در نظر گروهی، حقوق و اخلاق با یکدیگر اتحاد دارد و حقوق، جزیی از اخلاق تلقی می شود که هویتی مستقل ندارد. اما در نظر گروه دیگری از این حقوقدانان، هر یک از حقوق و اخلاق، دارای هویتی مستقل هستند، ولی با یکدیگر در تعامل‌اند و بر هم اثر می گذارند.

این دیدگاه، هر نظام حقوقی را نیازمند یک نظام اخلاقی می داند که همگام با آن حرکت می کند. حقوق و اخلاق در اسلام، علیرغم آن که دو نظام مستقل هستند، ارتباط عمیقی با هم دارند. به طوری که در دیدگاه اسلام، در بسیاری از موارد، استیفای حق تنها با مراعات شروطی اخلاقی جایز شمرده می شود و در حقیقت، بر ملاحظات اخلاقی متوقف است.

در حوزه حقوق و تکالیف خانوادگی، به دلیل اهمیت و جایگاه خاص خانواده در دیدگاه اسلام، برای استیفا و انجام هر نوع حق و تکلیفی، دستورات اخلاقی وارد شده است. این رویکرد، نقطه قوت و امتیاز تعریف خانواده در دیدگاه اسلام نسبت به رویکردهای دیگر است. در واقع خانواده در این دیدگاه با هدف محبت ورزی و رسیدن به آرامش تشکیل می شود و راه تحقق این هدف، به طور قطع، در حکومت، اخلاق مداری در گستره روابط خانوادگی است.

«اخلاق» را می توان در رویکردهای متفاوتی تعریف و تحدید نمود. بر این اساس، در آرای گوناگون، میزان شمول «اخلاق مداری» در عرصه های مختلف حیات بشر، اعم از اجتماعی، اقتصادی، خانوادگی و فردی، متفاوت است. در رویکرد اسلامی، «اخلاق مداری» از مفاهیم بنیادین و ضروریِ زندگی انسان به شمار می رود و تمامی تعاملات اجتماعی و حالات فردیِ وی را شامل می شود.

به طور کلی، می توان اذعان داشت یکی از ارکان و اهداف مهم دین، اخلاق است. مقصود از تمام معارف دینی و انجام مناسک و شعائر، ایجاد تحول اخلاقی در انسان است. هنگامی که به آموزه های دین مبین اسلام نظر می افکنیم، درمییابیم که تأکیدات قرآن کریم، انبیای الهی و ائمه اطهار (علیهم السلام) بر غایات و ثمرات اخلاقی، بیانگر ارزش بی همتای عنصر اخلاق در میان دیگر عناصر دینی است. رسول خدا (ص) در تأکید بر اهمیت عنصر اخلاق در تمامی دستورات دین اسلام فرمود:

«اِنّی بُعِثْتُ ِلاُتَمِمَ مَکارِمَ الاَخْلاق،[۱] همانا من برای کامل کردن کرامت های اخلاقی مبعوث شده ام.»

همچنین منظور از «تکالیف زوجین در خانواده» مجموعه ای از اوامر و فرامین الهی است که بر عهده زن و مرد در درون نهاد خانواده و در تعامل با یکدیگر و فرزندان گذاشته شده است. این تکالیف در دیدگاه اسلام با طبیعت و تکوین جسمانی زن و مرد پیوند دارد. این اصل را می توان از وجود کارکردهای اجتماعی و خانوادگی متفاوت زن و مرد در آموزه های اسلامی دریافت نمود.

در واقع «جنسیت»، به عنوان یکی از مهمترین ممیّزات طبیعی انسان ها، در زمره ارکان تعیین کننده حقوق و تکالیف زوجین به شمار می رود و اساساً دلیل طبیعی و بنیادین تشکیل نهادی به نام خانواده را می توان تمایز جنسی انسان ها دانست.

این تمایز سبب می شود، با تقسیم کاری مبتنی بر جنسیت میان زوجین، اولاً وحدت را در خانواده محقق نمود، ثانیاً از هر یک از اعضای خانواده متناسب با مهارت و طبیعت وی انتظار انجام تکلیف داشت و این گونه تکلیف مالایطاق را از عهده افراد برداشت و ثالثاً با استفاده درست و بهینه از قدرت و اندیشه از زن و مرد، اهداف خانواده را جامه عمل پوشانید.

این حقیقت که «در یک مجموعه هماهنگ، هیچ‌گاه همه اعضا نمی توانند مسئولیتی همانند و مشابه یکدیگر داشته باشند» مورد تأیید هر انسان اندیشمندی است. بنابراین دین اسلام، بر مبنای همین اصل ساده و در عین حال اساسی و بنیادین، روابط زن و مرد را در خانواده تنظیم نموده است و در کنار آن از هر یک از آن دو، در جهت زیبایی و تداوم روابط زناشویی، خواستار التزام به اصول اخلاقی در حین انجام تکالیف شده است.

در تعالیم اسلامی، در تمامی مراحل تشکیل خانواده، از مرحله انتخاب همسر تا انجام مراسم خواستگاری و پس از آن در طول زندگی مشترک زوجین و حتی اقدام به انحلال خانواده، توصیه های اخلاقی متعددی وجود دارد.

از بنیادی ترین و مهمترین اصول اخلاقی دین اسلام در خانواده و اجتماع، که در آیه ۱۹ سوره مبارکه نساء بیان شده، اصل «معاشرت به معروف» است. این اصل، که بر رفتار حقوقی و اخلاقی شوهر در خانواده حکومت دارد، یک انقلاب معرفتی پیرامون جایگاه زن در اجتماعِ صدر اسلام به شمار می رود.

آیه مذکور از دو جهت به حمایت جدی از گروه زنان در جامعه و خانواده اقدام نموده است. از یک سو، جنبه سلبی دارد و برای زدودن دو سنت جاهلی عرب در مورد زن مطرح شده است و از سوی دیگر، با لحنی آمرانه و ایجابی، توصیه اخلاقی «حسن معاشرت» را بیان کرده و در صدد نهادینه کردن رفتار مناسب و انسانی با زن در خانواده و جامعه است.

در این آیه، خداوند به مردان، که دارای حق طلاق هستند، توصیه می کند تا حد امکان، معاشرت به معروف و رفتار شایسته را ترک نکنید و نیز در شرایط ناخوشایند، فوراً تصمیم به جدایی یا بدرفتاری نگیرید و تا آنجا که قدرت دارید، مدارا کنید.

همچنین توصیه های دیگری مبنی بر اخلاق مداری در خانواده در روایات بسیاری از معصومین (علیهم السلام) به صور مختلف به زنان و مردان صورت گرفته است.

برای مثال، سفارشات فراوانی مبنی بر اکرام و بزرگداشت همسر،[۲] بسیار مهربانی کردن و سازش و الفت با همسر،[۳] عذرپذیری و عذرخواهی در هنگام بروز خطاها و چشم پوشی در برابر خطاهای همسر،[۴] عدم آزار زبانی یکدیگر در خانواده،[۵] نهی از نگاه غضب آلود به همسر[۶] و… به هر یک از زن و مرد مطرح شده است و حتی در مرحله ای بالاتر از توصیه به مهربانی کردن و خوش خلقی زوجین با یکدیگر، دین اسلام هر یک از زن و مرد را به صبر در برابر بدخلقیِ دیگری دعوت می نماید و برای صابرینِ در برابر همسر بداخلاق، اجر و پاداش بسیار زیادی را وعده می دهد.[۷]

علاوه بر توصیه به این اصول کلی اخلاقی، مصادیقی از اخلاق مداری در خانواده به طور خاص در رابطه با انجام برخی تکالیف و مناسبات زوجین مانند نفقه، مهریه، اجرت شیردهی، روابط جنسی و انحلال ازدواج در منابع اسلامی وارد شده است.

در حالی که مرد در پرداخت نفقه همسر خویش دعوت به تلاش هرچه بیشتر و رسیدگی شایسته به امور خانواده شده، زن نیز به صبر و سازش با وی در هنگام تنگدستی و شرایط سخت زندگی زناشویی و التزام به میانه روی و قناعت توصیه شده است.

در قرآن کریم، ریاست خانواده به مرد واگذار شده است. این واگذاری در آیه ۳۴ سوره نساء با تکلیف پرداخت نفقه یا «تأمین نیازهای متعارف خانواده» توسط مرد و توانایی بیشتر او در این حوزه پیوند داده شده است. انجام این تکلیف در روایات اسلامی با التزام به اخلاقیاتی همراه شده است، مانند آن که نفقه باید با شأن زن و نیازهای وی متناسب باشد؛[۸] به این معنا که زن در منزل شوهر احساس محرومیت و سرخوردگی نداشته باشد و با سرزندگی، نشاط و آرامش خاطر به مدیریت داخلی منزل اقدام کند.

همچنین در آیاتی از قرآن کریم، به مردان تصریح می شود که با رعایت «اصل معروف» یعنی به شایستگی و نیکویی به تأمین خوراک و پوشاک زنان اقدام کنند (مانند آیه ۲۳۳ سوره مبارکه بقره). در واقع، رعایت این اصل کنایه از پرداخت نفقه همراه با رعایت خوش اخلاقی، خوش زبانی، گشاده دستی و بدون منت از سوی مرد است.

اما موضوع نفقه به همین جا ختم نمی شود؛ اسلام در حوزه دریافت نفقه توسط زن نیز توصیه به رعایت اخلاق می کند. در روایات اسلامی، سپاسگزاری از همسر در هنگام وفور نعمت و رضایتمندی و سازش با همسر در هنگام تنگدستیِ وی از ارزشهای مورد تأکید برای زنان در خانواده به شمار می روند.

امام صادق (ع) در این باره می فرماید: «از بهترین زنان شما کسی است که هنگامی که نعمتی به او می رسد شکرگزار باشد و هنگامی که نعمتی از او سلب می شود، راضی باشد.» در روایات متعدد دیگری نیز زنان از نهادن مسئولیت های خارج از توان بر دوش مرد و نیز شکایت از همسر در غیاب او نهی شده[۹] و به این شیوه دعوت به رعایت حسن اخلاق شده اند.

یکی از مهمترین مصادیق اخلاق در خانواده، که رعایت آن به زنان توصیه شده است و با موقعیت اشتغال و تحصیل زنان در عصر حاضر نیز کاملاً همخوانی دارد، توصیه به زنانی است که در اقتصاد خانواده ایفای نقش می نمایند. در روایتی از رسول خدا (ص)، زن از منت گذاشتن بر همسر در امور مالی نهی شده است.

بنابراین می توان اذعان داشت در حالی که مرد در پرداخت نفقه همسر خویش دعوت به تلاش هرچه بیشتر و رسیدگی شایسته به امور خانواده شده، زن نیز به صبر و سازش با وی در هنگام تنگدستی و شرایط سخت زندگی زناشویی و التزام به میانه روی و قناعت توصیه شده است و این گونه، بر همکاری و وحدت هرچه بیشتر زوجین تأکید شده است.

یکی از مهمترین مصادیق اخلاق در خانواده، که رعایت آن به زنان توصیه شده است و با موقعیت اشتغال و تحصیل زنان در عصر حاضر نیز کاملاً همخوانی دارد، توصیه به زنانی است که در اقتصاد خانواده ایفای نقش می نمایند. در روایتی از رسول خدا (ص)، زن از منت گذاشتن بر همسر در امور مالی نهی شده است.

ایشان می فرمایند: «اگر زنى همه زر و سیم زمین را به خانه شوهر برد و روزى بر او منت نهد… اعمال خیرش نابود شود، مگر آن که توبه کند و از شوهر عذر بخواهد» و نیز در این باره فرموده اند: «زنى که از روى منت گذاشتن به شوهرش بگوید: تو از مال من مى‏خورى، اگر همه مالش را در راه خدا صدقه دهد، از او پذیرفته نگردد تا وقتى که شوهرش از او راضى گردد.»[۱۰]

در این فرمایشات، زن به اجتناب از منت گذاشتن بر همسر، که نوعی آزار زبانی به شمار می رود، ملزم شده است. زن در رابطه با تأمین اقتصادی خانواده و حتی کمک به شوهر در این باره وظیفه ای بر دوش ندارد؛ اما اگر زنی به دلیل شرایط زندگی مشترکش یا با تمایل خود به این عرصه وارد شد، بنا بر توصیه اسلام، می بایست از تخریب شخصیت مرد و شکست عزت نفس وی به طور جدی اجتناب کند. در حقیقت، ارزشمندی کمک مالی زن به خانواده صرفاً در گرو رعایت چنین ملاحظات اخلاقی است.

علاوه بر پرداخت نفقه، که از مهمترین تکالیف مرد در خانواده به شمار می رود، وظیفه پرداخت های مالی دیگری چون مهریه، اجرت شیردهی و اجرت المثل کارهای منزل نیز بر عهده مرد قرار داده شده است. در واقع، مهمترین تکالیف مرد در خانواده از دیدگاه اسلام را می توان حمایت های مالی وی از زوجه دانست.

تجویز چنین تکالیفی، ارتباط مستقیمی با تکالیف زن دارد؛ بدین معنا که در رویکرد اسلامی به خانواده، حمایت های مالی از زن در راستای تکالیفی است که طبیعت وی بر دوش او قرار داده است. تکالیفی چون بارداری، زایش، شیردهی، تربیت نسل و ایجاد سکون و آرامش در فضای خانواده که امکان فعالیت های اقتصادی را برای زن به طور مؤثری کاهش می دهند.

تکالیف زن در خانواده عمدتاً در دو مفهوم «همسری» و «مادری»، که مجموعه ای از ویژگی ها و وظایف را شامل می شوند، ظهور و بروز می یابند و به واقع، بقا و سلامت خانواده را در گرو خویش دارند.

پرداخت پسندیده مهریه توسط زوج نیز مورد تأکید کلام وحی است. این ملازمات اخلاقی را می توان با تأمل در مفهوم واژگان قرآنیِ معادل مهریه، که «نِحله» و «صَدُقات» هستند، دریافت نمود.

آیه ۴ سوره مبارکه نساء می فرماید: «وَ آتُواْ النَّسَاء صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَه‌؛ و مهریه زنان را به عنوان هدیه ای از روی طیب خاطر به ایشان بدهید.» این دو واژه معانی «پرداخت داوطلبانه»، «بخشش بلاعوض و با طیب خاطر» و «صداقت در پرداخت» را در بر دارند[۱۱] که همگی، بر خلاف آنچه هم اکنون در جوامع اسلام به ویژه جامعه ایرانی جریان دارد، مبیّن نوعی دعوت به اخلاق مداری در پرداخت مهریه هستند.

دعوت مردان به پرداخت مهریه با رضایت خاطر البته منوط به نگرش و خواسته های دختران در این باره است. هنگامی که مردی در قبول میزان سنگین و غیر متعارف مهریه تحت فشار قرار گیرد، انتظار رعایت اخلاق در پرداخت آن امری نامعقول است.

در دیدگاه اسلام، که اصل مهریه را قرار داده است، این بحث روانشناختی کاملاً لحاظ شده است؛ چرا که به زنان دعوت می کند برای ارزشمندی و عزت نفس بیشتر، میزان کافی و معقولی برای مهریه پیشنهاد دهند و حتی در روایتی از رسول خدا (ص) است که «هر زنى که مهریه اش را به شوهرش ببخشد، به هر مثقالى از طلا که بخشیده ثواب آزاد کردن یک بنده است در راه خدا» و ایشان همچنین، این گروه از زنان را در زمره کسانی دانسته اند که عذاب قبر از آنان برداشته می شود.[۱۲]

البته در نظر گرفتن اقتضائات زمانی و مکانی در برداشت از احکام از ویژگی های فقه پویای شیعه است و باید مفاسد و مصالح هر توصیه را در نظر گرفت.

اگر مفاسد بخشش مهریه از نظر تأثیری که بر زندگی و آینده خانم دارد بیش از منافع آن باشد، توصیه به بخشش نمی شود. در حقیقت، این روایات و امثال آن در راستای خروج تأسیس حقوقی مهریه، که به عنوان حمایتی جدی از زن قرار داده شده است، از حالتی معامله گرانه و غیراخلاقی است. همچنین، آیه ۶ سوره مبارکه طلاق به بحث شیردهی طفل و دعوت به رعایت اصل مشورت و تأکید بر اخلاق مداری اشاره دارد و این گونه اقدام به تسهیل روابط زوجین در این باره نموده است.

دعوت به رعایت الزامات اخلاقی در دیدگاه اسلام منحصر به روابط مالی زوجین در خانواده نیست، بلکه تمامی روابط اساسی در خانواده را مورد نظر دارد. یکی از کارکردهای خانواده ارضای مشروع نیاز جنسی زوجین است و در تمتع جنسی، که حق مشترک زن و شوهر است، هر دو در برابر دیگری مسئولیت دارند.

در دیدگاه اسلام، به دلیل آن که رابطه جنسی زن و شوهر بر میزان استحکام نهاد خانواده و گسترش عفت جنسی در جامعه تأثیری انکارناپذیر دارد، علاوه بر تأکید بر حق جنسی زوجین، آموزه هایی با محوریت اصول اخلاقی وارد شده است تا تمامی ظرفیت های این موضوع چه از حیث مادی و جسمی و چه از حیث روحی و عاطفی بارور گردد؛ چرا که تنها با رعایت این اصول است که رابطه جنسی زوجین می تواند نقش بی‌بدیل خویش در استحکام بنیاد خانواده را به تمام معنا تحقق بخشد.

چنین رابطه ای تأثیرات شگرفی در طهارت جسم و روح افراد جامعه خواهد داشت و می تواند در کنار التزام به ارزشهایی همچون حفظ حجاب و حدود شرعی روابط زن و مرد در اجتماع، به سلامت جنسی و اخلاقی جامعه بینجامد.

توجه دین مبین اسلام به مسئله روابط جنسی زوجین تا بدانجاست که در امر ازدواج، که ابهام و نقص در امور مالی همچون عدم تعیین مهریه یا ناتوانی مالی مرد در اداره امور زندگی از موجبات فسخ نکاح قلمداد نمی شود، ناتوانی هر یک از زوجین در برقراری رابطه جنسی، در برخی موارد می تواند حق فسخ نکاح را برای طرف مقابل به دنبال داشته باشد.[۱۳] بر این اساس، قانونگذار کشور ما با تبعیت از احکام شرعی، در ضمن مواد ۱۱۲۲ تا ۱۱۳۲ قانون مدنی، ابعاد حقوقی این موضوع را به تفصیل بیان نموده است.

مصادیق اخلاق مداری در رابطه جنسی زوجین، با توجه به نیازهای متفاوت زن و مرد در این حوزه، در روایات اسلامی بیان گردیده است و نیز در این بیانات، به وضوح بر تأثیر کیفیت این رابطه بر حفظ عفت و دوری از فساد جنسی تأکید شده است.[۱۴]

نقطه اوج تعالیم اسلام در موضوع حکومت اخلاق مداری بر روابط خانوادگی را می توان در توصیه های مکرر قرآن کریم در بحث انحلال خانواده دانست، جایی که زن و شوهر اغلب به حد انزجار و نفرت از یکدیگر رسیده اند و مسیر جدایی از یکدیگر را دنبال می کنند نیز به توصیه دین اسلام باید احترام به شخصیت و اعاده حقوق حقه یکدیگر را مورد نظر قرار دهند و با رعایت اصل معروف جدا شوند.

قرآن کریم، در بحث طلاق؛ دو توصیه بنیادین ارائه داده است (آیات ۲۲۹ و ۲۳۱ سوره مبارکه بقره)؛ می فرماید یا «زندگی با شایستگی و همراه با ادای حقوق» یا «طلاق با احسان و نیکی». پس بحثی با عنوان «سوختن و ساختن» مورد تأیید دین اخلاق محور اسلام نیست.

هرچند همان گونه که گفته شد، برای هر یک از زن و مردی که صبر بر مصائب را (به اختیار و آگاهی) پیشه خود سازند، اجر و پاداش بسیار زیادی وعده داده شده است. علاوه بر آن، در دیدگاه اسلام، شخصیت انسان ها دارای حرمت ذاتی است و این احترام نباید حتی در زمان بروز اختلافات و جدایی نیز شکسته شود.

نتیجه آن که دین اسلام در راستای هدف والایی که برای تشکیل خانواده نهاده است، هر یک از زوجین را به فراخور تکالیفی که در قبال یکدیگر بر عهده دارند، دعوت به رعایت ادب، اخلاق و مهرورزی نموده است و این توصیه ها از آیات قرآن کریم و روایات ائمه اطهار (علیهم السلام) قابل دریافت است.

جمع بندی

در حوزه حقوق و تکالیف خانوادگی، به دلیل اهمیت و جایگاه خاص خانواده در دیدگاه اسلام، برای استیفا و انجام هر نوع حق و تکلیفی، دستورات اخلاقی وارد شده است. در آموزه های اسلامی برای هر یک از زوجین توصیه ها و سفارش های متعددی در زمینه اخلاق مداری در رابطه همسری و شیوه تعامل با همسر بیان شده است.

پی نوشت ها

۱- مجلسی،‏ بحارالانوار، ج ۶۷، ص ۳۷۲؛

۲- همان، ص ۳۵۴؛ ابن بابویه، من لا یحضره الفقیه‏، ج ۵، ص ۶۲۱؛

۳- ابن أبی جمهور، عوالی اللئالی، ج ۱، ص ۱۸۳؛ ابن بابویه، من لا یحضره الفقیه، ترجمه غفاری و بلاغی، ج ۵، ص ۱۹؛

۴- ابن بابویه، من لا یحضره الفقیه ، ج ۳، ص ۳۹۱؛

۵- همان، ج ۴، ص ۱۴؛

۶- نوری، مستدرک الوسائل، ج ۱۴، ص ۲۴۰؛

۷- همان، ص ۲۴۵ و طبرسی‏، مکارم الأخلاق، ص ۲۱۳؛

۸- نجفی، جواهرالکلام، ج ۳۱، ص ۳۳۰؛ خویی، منهاج الصالحین، ج ۲، ص ۲۷۹؛

۹-‏ نوری، مستدرک الوسائل، ج ۱۴، ص ۱۶۱ و ص ۱۶۲ و ۲۴۲؛

۱۰- طبرسی، مکارم الأخلاق، ترجمه میرباقرى، ج ۱، ص ۳۸۵ و ۲۰۲؛

۱۱- راغب اصفهانی، مفردات، ص ۴۷۸؛

۱۲- حرعاملی، وسائل الشیعه، ج ۲۱، ص ۲۸۴ و ۳۹۱؛

۱۳- نجفی، جواهرالکلام، ج ۳۰، ص ۳۱۸ تا ۳۲۰؛

۱۴- ابن بابویه، من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص ۳۸۹؛ کلینی، کافی، ج ۵، ص ۵۰۸ و ۳۲۴ و ۳۲۶؛ حرعاملی، وسائل الشیعه، ج۲۰، ص ۱۶۴؛

منبع: فارس