خوش اخلاقی و حسن خلق در کلام امام صادق (علیه‌ السلام)

حسن خلق و خوش اخلاقی، یکی از مسائل مهم اخلاقی است. افزون بر این که خوش اخلاقی از دیدگاه عقل پسندیده است، از سوی معصومین (علیهم السلام) به آن توصیه هایی اکیدی شده است.

خوش اخلاقی که از فضایل اخلاقی به شمار می آید در برابر بد اخلاقی که از رذایل اخلاقی است  قرار دارد. این دو صفت از پدیده های اجتماعی است که طعم شیرین و تلخ آن را همگان با جان و دل حس می کنند. خوش اخلاقی انسان را در جامعه محبوب کرده و جذابیت خاصی را نسبت به صاحب آن ایجاد می کند. خوش اخلاقی آثار متعددی در جامعه به وجود می آورد که برخی از آن ها در احادیث معصومین (علیهم السلام) بیان گردیده است.

در اینجا به چند حدیثی از امام صادق (علیه‌ السلام) در باره خوش اخلاقی اشاره می شود:

خوش اخلاقی باعث فراوانی رزق

امام صادق (علیه‌ السلام) فرمود :«حُسْنُ الْخُلْقِ یزیدُ فِى‏الرِّزْقِ؛ خوش اخلاقی، روزى را زیاد مى‏ کند!»[۱]

افزایش رزق و روزی عوامل مختلفی در زندگی انسان دارد. این که کار و زحمت منبع درآمد است و باعث زیاد شدن رزق می گردد تردیدی در آن وجود ندارد؛ اما برخی عوامل معنوی در افزایش رزق و روزی تاثیر گذار است مثلا ازدواج یکی از عوامل زیاد شدن رزق و روزی محسوب می گردد که در قرآن کریم نیز به آن اشاره شده است.

خداوند در آیه «وَ أَنْکِحُوا الْأَیامى‏ مِنْکُمْ وَ الصَّالِحینَ مِنْ عِبادِکُمْ وَ إِمائِکُمْ إِنْ یکُونُوا فُقَراءَ یغْنِهِمُ‏ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلیمٌ»[۲] می فرماید: مردان و زنان بى‏ همسر خود را همسر دهید، همچنین غلامان و کنیزان صالح و درستکارتان را؛ اگر فقیر و تنگدست باشند، خداوند از فضل خود آنان را بى ‏نیاز مى ‏سازد؛ خداوند گشایش ‏دهنده و آگاه است!

از آنجا که یک عذر تقریبا عمومى و بهانه همگانى براى فرار از زیر بار ازدواج و تشکیل خانواده مسئله فقر و نداشتن امکانات مالى است قرآن به پاسخ آن پرداخته می ‏فرماید: از فقر و تنگدستى آنها نگران نباشید و در ازدواجشان بکوشید چرا که اگر فقیر و تنگدست باشند خداوند آن ها را از فضل خود بى نیاز می ‏سازد و خداوند قادر بر چنین کارى هست، چرا که خداوند واسع و علیم است.

قدرتش آن چنان وسیع است که پهنه عالم هستى را فرا مى‏ گیرد، و علم او چنان گسترده است که از نیات همه کس مخصوصا آن ها که به نیت حفظ عفت و پاکدامنى اقدام به ازدواج مى‏ کنند آگاه است، و همه را مشمول فضل و کرم خود قرار خواهد داد.^[۳]

پس خوش اخلاقی نیز باعث افزایش رزق و روزی می گردد؛ زیرا خوش اخلاقی باعث می گردد که انسان با برخورد درست با مردم  در جامعه محبوب گردد و عوامل درآمد زایی در اختیار او قرار گیرد و همچنین خداوند متعال هم به روزی و مال او برکت دهد.

خوش اخلاقی عامل آبادی شهر و زیاد شدن عمر

امام صادق (علیه‌ السلام) در حدیثی دیگری فرموده است:

«انَّ الْبِرَّ وَ حُسْنَ الْخُلْقِ یعْمُرانِ الدِّیارِ وَ یزیدانِ فِى الْاعْمارِ؛[۴] نیکوکارى و خوش اخلاقی، خانه‏ ها (و شهرها) را آباد و عمرها را زیاد مى‏ کند!»

شکی نیست که عمران و آبادى در سایه اتحاد و صمیمیت و همکارى در میان قشرهاى جامعه به وجود مى ‏آید، و آنچه باعث تحکیم این امور شود، از عوامل مهم عمران و آبادى خواهد بود.

طول عمر نیز مولود آرامش فکر و آسودگى خیال و جلوگیرى از فقر و همکارى و همبستگى اجتماعى است و این امور در سایه خوش اخلاقی به دست مى‏ آید.[۵]

خوش اخلاقی در ردیف تقوا و راستگویی و…

امام صادق (علیه‌ السلام) خوش اخلاقی را در ردیف تقوا و و راستگوی و امانت داری و ارزش های دیگر انسانی قرار داده و فرموده است:

«عَلَیکَ بِتَقْوَى اللَّهِ وَ الْوَرَعِ وَ الِاجْتِهَادِ وَ صِدْقِ الْحَدِیثِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَهِ وَ حُسْنِ‏ الْخُلُقِ‏ وَ حُسْنِ الْجِوَارِ وَ کُونُوا دُعَاهً إِلَى أَنْفُسِکُمْ بِغَیرِ أَلْسِنَتِکُمْ وَ کُونُوا زَیناً وَ لَا تَکُونُوا شَیناً وَ عَلَیکُمْ بِطُولِ الرُّکُوعِ وَ السُّجُودِ فَإِنَّ أَحَدَکُمْ إِذَا أَطَالَ الرُّکُوعَ وَ السُّجُودَ هَتَفَ إِبْلِیسُ مِنْ خَلْفِهِ وَ قَالَ یا وَیلَهُ أَطَاعَ وَ عَصَیتُ وَ سَجَدَ وَ أَبَیتُ.[۶]

بر تو باد به تقوى از خدا و به پارسائى و کوشش و راستگویى و امانت پردازى و خوش اخلاقی‏ و خوش همسایگى، شما بى‏زبان به سوى خود دعوت کنید، و زیور مذهب باشید نه ننگ آن، بر شما باد به درازى رکوع و سجود؛ زیرا هر کدام شما رکوع و سجود را به درازا کشد، ابلیس از دنبالش به فریاد آید و گوید: واى بر من، آدمى فرمان برد و من نافرمانى کردم، او سجده کرد و من سر باز زدم.

خوش اخلاقی از علائم کمال ایمان

امام صادق (علیه‌ السلام) فرمود: «أَرْبَعٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ کَمَلَ إِیمَانُهُ وَ إِنْ کَانَ مِنْ قَرْنِهِ إِلَى قَدَمِهِ ذُنُوباً لَمْ ینْقُصْهُ ذَلِکَ قَالَ وَ هُوَ الصِّدْقُ وَ أَدَاءُ الْأَمَانَهِ وَ الْحَیاءُ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ؛^[۷] چهار چیز در هر که باشد، ایمانش کامل است. و اگر سر تا پایش گناه باشد، نقصى به او نرساند، و آن ها راستگوئى و رد امانت و حیا و حسن خلق است.

این حدیث دلالت دارد بر این که اگر کسی این چهار صفت را دارا باشد ایمانش کامل می گردد و گناهانش بر او هیچ ضرری نمی زند. معنای این حدیث از توضیحی در ذیل آن در اصول کافی داده شده است این است با داشتن این صفات گناهی مرتکب نمی شود؛ زیرا راستگویی بسیاری از گناهان را از انسان دور می کند مثل دروغگویی و امثال آن. همچنین اداء امانت باعث نجات انسان از بسیاری از گناهان می شود مانند خیانت در اموال مردم، و نپرداختن زکات، خمس و سایر حقوق خداوند. حیا از خدای متعال مانع می شود که انسان در اعمالش تظاهر انجام ندهد و انسان را از انجام معصیت و اصرار بر آن مانع می گردد و او را به سوی توبه تشویق می کند. خوش اخلاق و حسن خلق باعث می شود که انسان را از گناهانی نجات می دهد که مربوط به اذیت مخلوقات الهی است مثل عقوق والدین، قطع ارحام، ضرر زدن به مسلمانان و امثال اینها. پس گناهی باقی نمی ماند مگر بسیار اندک که به ایمان انسان ضرر نمی زند و با توفیق به توبه، آن هم زایل می شود. [۸]

محبوبیت خوش اخلاقی برای خدا پس از فرایض

فرایض مانند نماز، روزه و حج و امثال اینها و انجام آن ها توسط بندگان خدا از محبوب ترین اموری برای خداوند متعال است و به همین دلیل انها را بر بندگانش واجب نموده است. در حدیثی از امام صادق (علیه‌ السلام) نقل شده که محبوبیت خوش اخلاقی برای خداوند در مرتبه پس از فرایض قرار دارد:

امام صادق (علیه‌ السلام) فرموده است: «مَا یقْدَمُ الْمُؤْمِنُ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِعَمَلٍ بَعْدَ الْفَرَائِضِ أَحَبَّ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى مِنْ أَنْ یسَعَ النَّاسَ بِخُلُقِهِ»‏.^[۹] یعنی مومن بعد از انجام واجبات پیش خداى عز و جل عملى محبوب تر از این نیاورد که مردم را از لحاظ خلقش در وسعت گذارد.

خوش اخلاقی نابود کننده گناه

امام صادق (علیه‌ السلام) فرمود:«أَوْحَى اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى إِلَى بَعْضِ أَنْبِیائِهِ (علیهم السلام) الْخُلُقُ الْحَسَنُ یمِیثُ الْخَطِیئَهَ کَمَا تَمِیثُ الشَّمْسُ الْجَلِیدَ؛^[۱۰] خلق خوش، گناه را آب کند چنانکه خورشید یخ را».

این که خوش اخلاقی گناه را نابود می کند ممکن است دلیل آن این باشد که انسان خوش اخلاق اولا کمتر مرتکب گناه می شود و ثانیا وقتی متوجه گناه خود می شود به توبه و انابه می پردازدو معمولا انسان های خوش اخلاق زود تر به دلیل این که لجوج و عنود نیست به دنبال جلب رضایت دیگران و رضایت خداوند است.

خوش اخلاقی ایجاد کننده دوستی و زندگی گوارا

امام صادق (علیه‌ السلام) در ضمن احادیثی فرموده است :«حُسْنُ‏ الْخُلُقِ‏ مَجْلَبَهٌ  لِلْمَوَدَّه؛^[۱۱] خوش اخلاقی دوستی می آورد. و نیز فرموده است: «لَا عَیشَ أَهْنَأُ مِنْ حُسْنِ‏ الْخُلُق‏؛^[۱۲] هیچ زندگانى ‏اى گواراتر از خوش اخلاقى نیست».

روشن است که وقتی با اخلاق خوش دوستی ایجاد می شود و انسان در بین مردم محبوب می گردد، زندگی هم شیرین و گوارا می شود. انسان های بداخلاق از زندگی گوارا خود را محروم می کنند و در پیدا کردن دوست بسیار عاجز و ناتوان هستند.

دایره خوش اخلاقی با مردم

در دین اسلام رفتار و استفاده از اخلاق خوش در میان خود مسلمانان محدود نمی گردد بلکه یک مسلمان باید با هر انسانی حسن خلق داشته باشد.امام صادق (علیه‌ السلام) فرموده است: «ثَلَاثٌ مَنْ اتَى اللَّهَ بِوَاحِدَهٍ مِنْهُنَّ اوْجَبَ اللَّهُ لَهُ الْجَنَّهِ؛ الْانْفاقُ مِنْ اقْتَارٍ، وَ الْبِشْرُ لِجَمِیعِ الْعَالَمِ، وَ الْانْصَافُ مِنْ نَفْسِه؛ [۱۳]سه کار است که هر کس یکى از آن‏ها را براى رضاى خدا انجام دهد خداوند بهشت را بر او واجب مى‏کند:

۱. انفاق به هنگام تنگدستى و نیاز (در برخى از روایات آمده است که وقتى زندگى‏ات گره مى‏خورد، با خداوند معامله کن! صدقه ‏اى درهمان حالت سختى و پیچیدگى زندگى بده تا خداوند گشایشى در کارت ایجاد کند.[۱۴]

۲. خوش‏رویى نه فقط با مسلمانان، بلکه با تمام مردم جهان؛ اعم از مسلمان و غیر مسلمان. در روایتى دو چیز سبب بهشتى شدن انسان شمرده است؛ اخلاق و تقوى.[۱۵]

۳. با یک چشم به حقّ خود و دیگران نگاه کردن.[۱۶]

نتیجه گیری

خوش اخلاقی یکی از صفات بسیار ارزشمند است که در دین اسلام به آن توصیه شده است. امامان معصوم (علیهم السلام) و به ویژه امام صادق (علیه‌ السلام) بر حسن خلق به دلیل آثاری مثبتی که بر آن مترتب می شود تاکید داشته اند. اخلاق خوش هم دنیای انسان را می سازد و هم مایه سعادت انسان در جهان آخرت می شود.

نویسنده: حمیدالله رفیعی

پی نوشت ها

[۱] . بحارالانوار، ج ۶۸، ص ۳۹۶‏.

[۲] . سوره نور، آیه ۳۲.

[۳] . تفسیر نمونه، ج ۱۴، ص ۴۵۸.

[۴] . الکافی،  ج ۲، ص ۱۰۰.

[۵] . اخلاق در قرآن‏، ج ۱، ص ۵۸ – ۵۹.

[۶] .   الکافی، ج ۲، ص ۷۷.

[۷] . الکافی ،  ج‏۲ ؛ ص۹۹.

[۸] .  الکافی ، ج۲، ص ۱۰۰، پاورقی.

[۹] . الکافی،  ج‏۲ ، ص۹۹.

[۱۰] . الکافی ، ج‏۲ ، ص۱۰۰.

[۱۱] . الکافی،  ج۱، ص ۲۷.

[۱۲] . الکافی،  ج‏۸ ، ص۲۴۴.

[۱۳] . الکافی، ج۲، ص ۱۰۳.

[۱۴] . وسائل الشّیعه، جلد ۶، صفحه ۲۵۹.

[۱۵] . کافى، کتاب الایمان و الکفر، باب حسن البشر، حدیث ۵.

[۱۶] . آیات ولایت در قرآن‏، ص ۲۳۵،.‏

منابع

۱. قرآن کریم.

۲. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، موسسه آل البیت.

۳. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، مصحح: غفارى على اکبر و آخوندى، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چ ۴، ۱۴۰۷ ش.

۴. مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحارالانوار، محقق / مصحح: جمعى از محققان، بیروت، ‏دار إحیاء التراث العربی‏، چ ۲، ۱۴۰۲ ق.

۵. مکارم شیرازی، ناصر، آیات ولایت در قرآن‏، تهیه و تنظیم حجه الإسلام والمسلمین ابوالقاسم علیان نژادى، قم، نسل جوان، چ ۳، ۱۳۸۶ ش.‏

۶. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چ ۱۰، ۱۳۷۱ ش.

۷. مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن‏، تهیه و تنظیم جمعى از فضلاء، قم، مدرسه الامام على بن ابى طالب( علیه السلام)، چ ۱، ص۱۳۷۷ ش.