خطبه الهاکم التکاثر

قاله بعد تلاوته : أَلْهاکُمُ اَلتَّکاثُرُ حَتَّى زُرْتُمُ اَلْمَقابِرَ

سخنى (خطبه) از آن حضرت ( ع ) پس از تلاوت آیه الهیکم التکاثر حتى زرتم المقابر

درباره غفلت

اخلاقی

ابن ابی ‏الحدید شارح نهج ‏البلاغه که در بین شارحان این کتاب معروف تر از همه می‏ باشد می‏ گوید مدت ۵۰ سال است که من خطبه‏ های امیرالمومنین(ع) را مورد مطالعه و تحقیق قرار می‏دهم و بارها این خطبه را خوانده ‏ام ولی باز هم مایل به خواندن آن می‏باشم زیرا هر بار که این خطبه را می‏خوانم، چیزهایی از کلام امیرالمومنین(ع) ادراک می‏نمایم که دفعه قبل نفهمیده بودم و آیا اگر کسی این خطبه را بخواند می‏تواند به خود اجازه بدهد که لب به اندرز بگشاید چون در این خطبه امیرالمومنین(ع) اندرز را به کمال رسانیده است. مرحوم سیدرضی هم می‏گوید که امیرالمومنین(ع) قبل از این که این خطبه را ایراد کند این دو آیه از سوره(التکاثر) را تلاوت کرد(الیهکم التکاثر، حتی زرتم المقابر)- یعنی به فزونی شماره اموات طوری فخر می‏کنید تا به دیدن قبرها برسید. و در پاورقی این خطبه راجع به علت نزول این دو آیه توضیحی داده شده است.

محوریت این خطبه:

پرهیز از غفلت

«متن کامل عربی خطبه»

خطبه ۲۲۱

أَلْهاکُمُ اَلتَّکاثُرُ حَتَّى زُرْتُمُ اَلْمَقابِرَ

یَا لَهُ مَرَاماً مَا أَبْعَدَهُ وَ زَوْراً مَا أَغْفَلَهُ وَ خَطَراً مَا أَفْظَعَهُ لَقَدِ اِسْتَخْلَوْا مِنْهُمْ أَیَّ مُدَّکِرٍ وَ تَنَاوَشُوهُمْ مِنْ مَکَانٍ بَعِیدٍ أَ فَبِمَصَارِعِ آبَائِهِمْ یَفْخَرُونَ أَمْ بِعَدِیدِ اَلْهَلْکَى یَتَکَاثَرُونَ یَرْتَجِعُونَ مِنْهُمْ أَجْسَاداً خَوَتْ وَ حَرَکَاتٍ سَکَنَتْ وَ لَأَنْ یَکُونُوا عِبَراً أَحَقُّ مِنْ أَنْ یَکُونُوا مُفْتَخَراً وَ لَأَنْ یَهْبِطُوا بِهِمْ جَنَابَ ذِلَّهٍ أَحْجَى مِنْ أَنْ یَقُومُوا بِهِمْ مَقَامَ عِزَّهٍ لَقَدْ نَظَرُوا إِلَیْهِمْ بِأَبْصَارِ اَلْعَشْوَهِ وَ ضَرَبُوا مِنْهُمْ فِی غَمْرَهِ جَهَالَهٍ وَ لَوِ اِسْتَنْطَقُوا عَنْهُمْ عَرَصَاتِ تِلْکَ اَلدِّیَارِ اَلْخَاوِیَهِ وَ اَلرُّبُوعِ اَلْخَالِیَهِ لَقَالَتْ ذَهَبُوا فِی اَلْأَرْضِ ضُلاَّلاً وَ ذَهَبْتُمْ فِی أَعْقَابِهِمْ جُهَّالاً تَطَئُونَ فِی هَامِهِمْ وَ تَسْتَنْبِتُونَ فِی أَجْسَادِهِمْ وَ تَرْتَعُونَ فِیمَا لَفَظُوا وَ تَسْکُنُونَ فِیمَا خَرَّبُوا وَ إِنَّمَا اَلْأَیَّامُ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ بَوَاکٍ وَ نَوَائِحُ عَلَیْکُمْ أُولَئِکُمْ سَلَفُ غَایَتِکُمْ وَ فُرَّاطُ مَنَاهِلِکُمْ اَلَّذِینَ کَانَتْ لَهُمْ مَقَاوِمُ اَلْعِزِّ وَ حَلَبَاتُ اَلْفَخْرِ مُلُوکاً وَ سُوَقاً سَلَکُوا فِی بُطُونِ اَلْبَرْزَخِ سَبِیلاً سُلِّطَتِ اَلْأَرْضُ عَلَیْهِمْ فِیهِ فَأَکَلَتْ مِنْ لُحُومِهِمْ وَ شَرِبَتْ مِنْ دِمَائِهِمْ فَأَصْبَحُوا فِی فَجَوَاتِ قُبُورِهِمْ جَمَاداً لاَ یَنْمُونَ وَ ضِمَاراً لاَ یُوجَدُونَ لاَ یُفْزِعُهُمْ وُرُودُ اَلْأَهْوَالِ وَ لاَ یَحْزُنُهُمْ تَنَکُّرُ اَلْأَحْوَالِ وَ لاَ یَحْفِلُونَ بِالرَّوَاجِفِ وَ لاَ یَأْذَنُونَ لِلْقَوَاصِفِ غُیَّباً لاَ یُنْتَظَرُونَ وَ شُهُوداً لاَ یَحْضُرُونَ وَ إِنَّمَا کَانُوا جَمِیعاً فَتَشَتَّتُوا وَ آلاَفاً فَافْتَرَقُوا وَ مَا عَنْ طُولِ عَهْدِهِمْ وَ لاَ بُعْدِ مَحَلِّهِمْ عَمِیَتْ أَخْبَارُهُمْ وَ صَمَّتْ دِیَارُهُمْ وَ لَکِنَّهُمْ سُقُوا کَأْساً بَدَّلَتْهُمْ بِالنُّطْقِ خَرَساً وَ بِالسَّمْعِ صَمَماً وَ بِالْحَرَکَاتِ سُکُوناً فَکَأَنَّهُمْ فِی اِرْتِجَالِ اَلصِّفَهِ صَرْعَى سُبَاتٍ جِیرَانٌ لاَ یَتَأَنَّسُونَ وَ أَحِبَّاءُ لاَ یَتَزَاوَرُونَ بَلِیَتْ بَیْنَهُمْ عُرَا اَلتَّعَارُفِ وَ اِنْقَطَعَتْ مِنْهُمْ أَسْبَابُ اَلْإِخَاءِ فَکُلُّهُمْ وَحِیدٌ وَ هُمْ جَمِیعٌ وَ بِجَانِبِ اَلْهَجْرِ وَ هُمْ أَخِلاَّءُ لاَ یَتَعَارَفُونَ لِلَیْلٍ صَبَاحاً وَ لاَ لِنَهَارٍ مَسَاءً أَیُّ اَلْجَدِیدَیْنِ ظَعَنُوا فِیهِ کَانَ عَلَیْهِمْ سَرْمَداً شَاهَدُوا مِنْ أَخْطَارِ دَارِهِمْ أَفْظَعَ مِمَّا خَافُوا وَ رَأَوْا مِنْ آیَاتِهَا أَعْظَمَ مِمَّا قَدَّرُوا فَکِلْتَا اَلْغَایَتَیْنِ مُدَّتْ لَهُمْ إِلَى مَبَاءَهٍ فَاتَتْ مَبَالِغَ اَلْخَوْفِ وَ اَلرَّجَاءِ فَلَوْ کَانُوا یَنْطِقُونَ بِهَا لَعَیُّوا بِصِفَهِ مَا شَاهَدُوا وَ مَا عَایَنُوا وَ لَئِنْ عَمِیَتْ آثَارُهُمْ وَ اِنْقَطَعَتْ أَخْبَارُهُمْ لَقَدْ رَجَعَتْ فِیهِمْ أَبْصَارُ اَلْعِبَرِ وَ سَمِعَتْ عَنْهُمْ آذَانُ اَلْعُقُولِ وَ تَکَلَّمُوا مِنْ غَیْرِ جِهَاتِ اَلنُّطْقِ فَقَالُوا کَلَحَتِ اَلْوُجُوهُ اَلنَّوَاضِرُ وَ خَوَتِ اَلْأَجْسَامُ اَلنَّوَاعِمُ وَ لَبِسْنَا أَهْدَامَ اَلْبِلَى وَ تَکَاءَدَنَا ضِیقُ اَلْمَضْجَعِ وَ تَوَارَثْنَا اَلْوَحْشَهَ وَ تَهَکَّمَتْ عَلَیْنَا اَلرُّبُوعُ اَلصُّمُوتُ فَانْمَحَتْ مَحَاسِنُ أَجْسَادِنَا وَ تَنَکَّرَتْ مَعَارِفُ صُوَرِنَا وَ طَالَتْ فِی مَسَاکِنِ اَلْوَحْشَهِ إِقَامَتُنَا وَ لَمْ نَجِدْ مِنْ کَرْبٍ فَرَجاً وَ لاَ مِنْ ضِیقٍ مُتَّسَعاً فَلَوْ مَثَّلْتَهُمْ بِعَقْلِکَ أَوْ کُشِفَ عَنْهُمْ مَحْجُوبُ اَلْغِطَاءِ لَکَ وَ قَدِ اِرْتَسَخَتْ أَسْمَاعُهُمْ بِالْهَوَامِّ فَاسْتَکَّتْ وَ اِکْتَحَلَتْ أَبْصَارُهُمْ بِالتُّرَاب فَخَسَفَتْ وَ تَقَطَّعَتِ اَلْأَلْسِنَهُ فِی أَفْوَاهِهِمْ بَعْدَ ذَلاَقَتِهَا وَ هَمَدَتِ اَلْقُلُوبُ فِی صُدُورِهِمْ بَعْدَ یَقَظَتِهَا وَ عَاثَ فِی کُلِّ جَارِحَهٍ مِنْهُمْ جَدِیدُ بِلًى سَمَّجَهَا وَ سَهَّلَ طُرُقَ اَلْآفَهِ إِلَیْهَا مُسْتَسْلِمَاتٍ فَلاَ أَیْدٍ تَدْفَعُ وَ لاَ قُلُوبٌ تَجْزَعُ لَرَأَیْتَ أَشْجَانَ قُلُوبٍ وَ أَقْذَاءَ عُیُونٍ لَهُمْ فِی کُلِّ فَظَاعَهٍ صِفَهُ حَالٍ لاَ تَنْتَقِلُ وَ غَمْرَهٌ لاَ تَنْجَلِی فَکَمْ أَکَلَتِ اَلْأَرْضُ مِنْ عَزِیزِ جَسَدٍ وَ أَنِیقِ لَوْنٍ کَانَ فِی اَلدُّنْیَا غَذِیَّ تَرَفٍ وَ رَبِیبَ شَرَفٍ یَتَعَلَّلُ بِالسُّرُورِ فِی سَاعَهِ حُزْنِهِ وَ یَفْزَعُ إِلَى اَلسَّلْوَهِ إِنْ مُصِیبَهٌ نَزَلَتْ بِهِ ضَنّاً بِغَضَارَهِ عَیْشِهِ وَ شَحَاحَهً بِلَهْوِهِ وَ لَعِبِهِ فَبَیْنَا هُوَ یَضْحَکُ إِلَى اَلدُّنْیَا وَ تَضْحَکُ إِلَیْهِ فِی ظِلِّ عَیْشٍ غَفُولٍ إِذْ وَطِئَ اَلدَّهْرُ بِهِ حَسَکَهُ وَ نَقَضَتِ اَلْأَیَّامُ قُوَاهُ وَ نَظَرَتْ إِلَیْهِ اَلْحُتُوفُ مِنْ کَثَبٍ فَخَالَطَهُ بَثٌّ لاَ یَعْرِفُهُ وَ نَجِیُّ هَمٍّ مَا کَانَ یَجِدُهُ وَ تَوَلَّدَتْ فِیهِ فَتَرَاتُ عِلَلٍ آنَسَ مَا کَانَ بِصِحَّتِهِ فَفَزِعَ إِلَى مَا کَانَ عَوَّدَهُ اَلْأَطِبَّاءُ مِنْ تَسْکِینِ اَلْحَارِّ بِالْقَارِّ وَ تَحْرِیکِ اَلْبَارِدِ بِالْحَارِّ فَلَمْ یُطْفِئْ بِبَارِدٍ إِلاَّ ثَوَّرَ حَرَارَهً وَ لاَ حَرَّکَ بِحَارٍّ إِلاَّ هَیَّجَ بُرُودَهً وَ لاَ اِعْتَدَلَ بِمُمَازِجٍ لِتِلْکَ اَلطَّبَائِعِ إِلاَّ أَمَدَّ مِنْهَا کُلَّ ذَاتِ دَاءٍ حَتَّى فَتَرَ مُعَلِّلُهُ وَ ذَهَلَ مُمَرِّضُهُ وَ تَعَایَا أَهْلُهُ بِصِفَهِ دَائِهِ وَ خَرِسُوا عَنْ جَوَابِ اَلسَّاِئِلینَ عَنْهُ وَ تَنَازَعُوا دُونَهُ شَجِیَّ خَبَرٍ یَکْتُمُونَهُ فَقَائِلٌ یَقُولُ هُوَ لِمَا بِهِ وَ مُمَنٍّ لَهُمْ إِیَابَ عَافِیَتِهِ وَ مُصَبِّرٌ لَهُمْ عَلَى فَقْدِهِ یُذَکِّرُهُمْ أُسَى اَلْمَاضِینَ مِنْ قَبْلِهِ فَبَیْنَا هُوَ کَذَلِکَ عَلَى جَنَاحٍ مِنْ فِرَاقِ اَلدُّنْیَا وَ تَرْکِ اَلْأَحِبَّهِ إِذْ عَرَضَ لَهُ عَارِضٌ مِنْ غُصَصِهِ فَتَحَیَّرَتْ نَوَافِذُ فِطْنَتِهِ وَ یَبِسَتْ رُطُوبَهُ لِسَانِهِ فَکَمْ مِنْ مُهِمٍّ مِنْ جَوَابِهِ عَرَفَهُ فَعَیَّ عَنْ رَدِّهِ وَ دُعَاءٍ مُؤْلِمٍ بِقَلْبِهِ سَمِعَهُ فَتَصَامَّ عَنْهُ مِنْ کَبِیرٍ کَانَ یُعَظِّمُهُ أَوْ صَغِیرٍ کَانَ یَرْحَمُهُ وَ إِنَّ لِلْمَوْتِ لَغَمَرَاتٍ هِیَ أَفْظَعُ مِنْ أَنْ تُسْتَغْرَقَ بِصِفَهٍ أَوْ تَعْتَدِلَ عَلَى عُقُولِ أَهْلِ اَلدُّنْیَا

«ترجمه خطبه»

خطبه ۲۲۱

سخنى از آن حضرت ( ع ) پس از تلاوت الهیکم التکاثر حتى زرتم المقابر فرمود :

شگفتا ، چه مقصدى دور و چه دیدارکنندگانى غافل و چه کارى بزرگ و رسوا کننده . جایگاه مردگان را از آنان تهى پنداشتند و آنان عجب اندرزدهندگانى هستند از جایى دور آنها را طلب نمودند ، آیا بر گورهاى پدرانشان مى‏بالند یا به فزونى مردگانشان بر یکدیگر مى‏نازند .

مى‏خواهند که آن پیکرهاى بى‏جان و بى‏جنبش بازگردند ، حال آنکه ، آنها اگر مایه عبرت باشند ، بهتر از آن است که موجب مباهات . و اگر بر آستان ذلتشان نشانند خردمندانه‏تر از آن است که بر سریر عزت فرابرند . هر آینه آنها را با چشمان کم سوى خود نگریستند و درباره آنها به ورطه جهالت فرو افتادند . اگر از رواقهاى آن سراهاى ویران شده و آن زمینهاى خالى افتاده بپرسند ، خواهند گفت که خداوندانشان گمگشته و بى‏نشان به زیر زمین خفتند و شما نادانان نیز از پى آنها خواهید رفت .

اینک بر کله‏هاى آنان پاى مى‏نهید و بر روى پیکرهاشان بذر مى‏افشانید و آنچه را از متاع دنیوى بر جاى نهاده‏اند ، مى‏چرید و در خانه‏هاى ویرانشان جاى مى‏کنید .

روزهایى که میان شما و ایشان است ، بر حال شما مى‏گریند و مویه مى‏کنند . آنها پیش از شما به جایى که رخت خواهید کشید ، رخت کشیده‏اند و زودتر از شما به آبشخورتان رسیده‏اند . آنان را مقامهاى عزت و افتخار بود . هم پادشاه بودند و هم رعیت . در درون عالم برزخ راه پیمودند . مقهور زمین شدند . زمین گوشتهاشان را خورد و خونهاشان را آشامید . آنان در شکاف گورهایشان چون جمادى مانده‏اند ، بى‏هیچ بالندگى و نموّى . آنچنان گمگشته که پیدا نمى‏شوند . دیگر از صحنه‏هاى ترسناک نمى‏ترسند و بر تباهى حال خود محزون نمى‏شوند و از زلزله‏ها نگرانى ندارند و گوشهایشان بانگ تندرها را نمى‏شنود . غایبان‏اند و کس چشم به راهشان نیست و در حضرند و حضور ندارند . مجتمع بودند و متفرق شدند . به هم الفت گرفته بودند و اکنون پراکنده‏اند . از دورى و درازى راه جایگاهشان نیست که اخبارشان از یادها رفته و خانه‏هایشان به خاموشى فرو شده ، بلکه از آن روست ، که جامى نوشیده‏اند که زبان گویایشان را گنگ کرده و گوشهاى شنوایشان را کر ساخته و حرکاتشان را به سکون بدل نموده . توان گفت که اکنون موجوداتى هستند چون بیهشان به خاک افتاده به خواب رفته .

همسایگان‏اند و ، به هم انس نگیرند ، دوستان‏اند و به دیدار هم نروند . رشته‏هاى آشناییشان کهنه و فرسوده شده و پیوندهاى برادریشان گسسته است . تنهایند ، هر چند ، در کنار هم‏اند . در عین نزدیکى و دوستى از هم دورند . نه شب را بامدادى مى‏شناسند و نه روز را ، شبى . اگر در شب یا روز به سفر مرگ رفته باشند همان برایشان جاودانه است . خطرها و سختیهاى سراى آخرتشان را سخت‏تر از آنچه از آن مى‏ترسیدند ، به چشم خود دیدند . از صحنه‏هاى آن چیزهایى دیدند ، بس بزرگتر از آنچه سنجیده بودند .

آن دو عاقبت : عاقبت نیک یا عاقبت بد تا رسیدن به جایگاه بازگشتشان بهشت و دوزخ همچنان ، بر دوام است . در آن مدت ، هر چه هست ، بیم است یا امید . اگر به سخن مى‏آمدند ، از توصیف آنچه به مشاهدت دیده‏اند ، عاجز مى‏بودند . با آنکه آثارشان ناپدید شده و اخبارشان منقطع گردیده باز هم چشمان عبرت‏پذیر ، در آنها مى‏نگرند و گوشهاى عقل آوازشان را مى‏شنوند . سخن مى‏گویند ، ولى نه به زبان . به زبان حال مى‏گویند که چهره‏هاى شاداب ما گرفته و زشت شده و پیکرهاى نرم ما بیجان گردیده . جامه‏هایى کهنه و فرسوده در برداریم و تنگى جاى به رنجمان افکنده و وحشت ، میراثى است که به ما رسیده . سراى خاموش گور بر سرمان ویران گردیده و زیباییهاى جسم ما را محو و نابود کرده زیبایى از چهره‏هاى ما گریخته و درنگمان در این سراى وحشت به دراز کشیده . از محنتمان رهایى نبود و این تنگنا ، که در آن افتاده‏ایم ، گشادگى نیافت .

اگر از روى عقل حالتشان را تصور کنى ، یا آنچه بر تو پوشیده است آشکار گردد ، بنگرى که چسان گوشهایشان از آسیب خزندگان کر گشته و دیدگانشان از خاک پر شده و زبانهایشان در دهانهایشان پس از گشادگى و فصاحت چاک چاک گردیده و دلهاى بیدارشان در سینه‏هاشان سرد شده و هر یک از اندامهایشان را پوسیدگى تازه‏اى تباه کرده است و راه رسیدن آفات بر آنها آسان گشته . آرى ، اجسادشان دستخوش آفات شده و نه دستى که از آنان دفاع کند و نه دلى که برایشان زار بگرید .

تو اندوه دلها و چشمهایى را که خاشاک در آنها افتاده است مى‏بینى . ایشان را در هر یک از این شوربختیها و سختیها حالتى است که دگرگون نمى‏شود و ناهنجاریهایش از میان نمى‏رود .

زمین چه پیکرهاى عزیز و خوش آب و رنگ را بلعیده است . آنکه در دنیا متنعم به نعمتها بود و در نوشخوارى و لذت به سر مى‏برد ، در ساعات اندوه ، به شادمانى مى‏گرایید و اگر مصیبتى فرود مى‏آمد ، او به آرامش پناه مى‏برد ، زیرا نمى‏خواست که زندگى خوش او و لهو و بازیچه‏اش را گرد غم بر سر نشیند . در همان هنگام که شادمانه بر رخ دنیا مى‏خندد و دنیا نیز بر رخ او مى‏خندد و در سایه ناز و نوش و بى‏خبرى غنوده ، بناگاه ، دست روزگار خار بلا بر دلش فرو کند ، توانش به سستى گراید و چشمان مرگ از نزدیک در او نگرد و به اندوهى ناشناخته و جانکاه دچار آید و به رنجى پنهانى که تا آن هنگام از آن خبر نداشت ، گرفتار شود . ضعف و فتور در او پدیدار گردد . در این حال هم ، به تندرستى خود مطمئن است .

پس هراسان به آنچه پزشکان عادتا تجویز مى‏کنند ، روى نهد . چون علاج گرمى به سردى و سردى به گرمى ، ولى داروى سردى ، حرارت را تسکین ندهد و داروى گرمى ، جز سردى ثمره‏اى ندارد . آمیزه این طبایع ، مزاج را به اعتدال نیاورد ، بلکه بر دردها بیفزاید . تا پرستار ناتوان شود و دلدارى دهنده سرگشته ماند و خویشاوندان از وصف بیماریش عاجز آیند و در برابر کسانى که از حال او مى‏پرسند ، هیچ نتوانند گفت . پس میان خود به کشاکش پردازند که چگونه حقیقت حالش را از او مخفى دارند . یکى گوید او همواره همین است و راه بهبود بسته است . دیگرى امید مى‏دهد که حالش نیکو شود و عافیت باز آید . دیگرى بر فقدان او دیگران را تسلیت گوید که او نیز به گذشتگان تأسّى کرد . در همان حال که او مهیاى جدایى از دنیا و ترک دوستان است ، ناگاه ، غصه گلویش را بفشارد ، روزنه‏هاى ادراکش بسته شود و زبانش بخشکد . چه بسا پاسخها که مى‏داند و زبانش را یاراى گفتن نیست . چه بسیار سخنان دل آزار که مى‏شنود و خود را به کرى مى‏زند . بزرگترها بر سر او نوحه مى‏کنند و در وصف بزرگواریهایش چیزها مى‏گویند و خردسالى که به او مهربانى کرده ، بر او مى‏گرید . مرگ را ورطه‏ هایى است ، بسى سخت‏تر از آنکه به وصف آید یا عقلهاى مردم دنیا توان سنجیدن آن داشته باشد .