خانواده مستبد؛ روش های تربیتی سازنده در پیشگیری از آسیب ها

در چهار بخش گذشته با عناوین «ویژگی ها و نمودهای تربیت تحمیلی فرزند»، «شاخص ها و ابزار اعتدال در مسیر تربیت فرزند»، «واکنش فرزندان به والدین مستبد-بخش اول» و «واکنش فرزندان به والدین مستبد-بخش دوم» به موضوع چالش ها و آسیب های روش های تربیتی مستبدانه والدین (تربیت تحمیلی) پرداخته شد. در این بخش  پایانی، به روش های تربیتی و راهکارهای پیشگیری از آسیب های تربیت فرزند اشاره می شود.

برای پیشگیری از آثار مخرب تربیتِ آمیخته با اکراه و تحمیل، لازم است به این راهکارها و روش های تربیتی توجه کنیم:

۱- رعایت تدریج و پرهیز از شتابزدگی

یکی از مهمترین روش های تربیتی، تدرج و آهسته پیمودن مسیر تربیت است. تربیت، مستمر و تدریجی است و نمی توان بدون در نظر داشتن موقعیت مناسب، برنامه ی تربیتی ویژه ای را به صورت شتابزده اجرا کرد. این حقیقت نه فقط درباره ی کودکان، که درباره ی بزرگسالان نیز صادق است و نه تنها درباره ی انسان های عادی، بلکه در تربیت اولیای خدا نیز رعایت شده است تا آنجا که خداوند متعال، رسول گرامی اسلام (ص) خود را از عجله کردن هنگام دریافت وحی باز می داشت.

البته رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به دلیل عشق و علاقه ی فراوان و با انگیزه ی مقدس ابلاغ کلام الهی، هنگام نزول وحی، شوری ویژه داشت که سبب می شد برای دریافت وحی عجله کند،(۱) ولی از آنجا که نفس عجله کردن گاه مشکلاتی پدید می آورد خداوند فرمود: «و لاَ تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُقْضَى إِلَیْکَ وَحْیُهُ؛(۲) پیش از آن که وحی قرآن تمام شود، درباره ی آن عجله مکن».

همچنین خداوند متعال هنگامی که در تربیت اخلاقی مسلمانان می خواهد آنان را از شراب خواری و قماربازی منع کند، بدون شتاب زدگی و با نازل کردن آیات قرآن در چندین مرحله، به تدریج آنان را با این احکام شرعی آشنا و به عمل به این احکام، ترغیب می کند.(۳)

بنابراین، اگر به تدرج، به عنوان یکی از روش های تربیتی، عمل نموده و به کودکان اجازه دهیم برای کشف مطلبی که سه روز وقت لازم دارد، به همان اندازه وقت صرف کنند، به شتاب رشد فکری آنان بیشتر کمک کرده ایم تا این که بخواهیم همان مطلب را در مدت کمتری به آنها یاد دهیم. این سرعت شتاب زا، نه تنها به یادگیری معنا‌دار و تربیت درونی کمکی نمی کند، بلکه خود موجب کندی یا توقف نیز می شود.(۴)

یکی از صاحب نظران ضمن تاکید بر لزوم تدرج و پرهیز از شتابزدگی، به عنوان یکی از روش های تربیتی موثر می گوید: این مسئله را از گنجشک بیاموزید. بچه ی گنجشک وقتی پر در می آورد، همان روز نمی پرد؛ بلکه مادر، او را به تدریج آموزش پرواز می دهد. در مرحله ی اول، او را به اندازه ی یک متر به پرواز در می آورد، دوباره خود به پایین می پرد. باز مادر دو متر پایین تر می پرد و جوجه تلاش می کند که خود را به مادر برساند؛ به این صورت، جوجه گام به گام مهارت پرواز را به دست می آورد.(۵)

البته گفتنی است که نباید موضوع تدریج و پرهیز از شتاب زدگی در تربیت اخلاقی را با کندی و از دست دادن فرصت ها خلط کرد. سرعت در تربیت به این معناست که بدون فوت وقت، مراحل تربیتی را که با تخصص و کارشناسی تعیین شده است، اجرا کنیم و کمترین لحظه ها را هدر ندهیم.

تدرج و پرهیز از شتابزدگی، یکی از اصول و روش های تربیتی مهمی است که در متون دینی اسلام، به خوبی انعکاس داده شده است. امیرالمومنین علی (علیه السلام) در کلامی کوتاه، مالک اشتر را از افتادن در ورطه ی افراط (عجله) یا تفریط (کندی و از دست دادن فرصت ها) باز داشته و به پیمودن طریق وسط (سرعت بدون شتاب زدگی) توصیه کرده اند:

«ایاک و العجله بالامور قبل اوانها و التساقط فیها عند امکانها؛(۶) از عجله کردن درباره ی کارهایی که وقتشان نرسیده، یا سستی در کارهایی که امکان عمل آن فراهم شده، بر حذر باش».

۲- تبیین و روشنگری

یکی دیگر از اصول و روش های تربیتی مهم و اثرگذار، تبیین و روشنگری است. به همان میزان که اکراه، اجبار، تحکم و تحمیل، بی رغبتی و گریز فرزندان را در پی دارد، تبیین موضوع و روشنگری درباره ی دلیل و فلسفه ی آن، رغبت و علاقه ی آنها را به محتوا و پیام تربیت اخلاقی در پی خواهد داشت.

اگر از تبیین و روشنگری، به عنوان یکی از روش های تربیتی غفلت شود، متربی از علت و دلیل تکلیف آگاه نمی شود، آن را تحمیلی دانسته، به گونه ای از زیر بار آن شانه خالی می کند، ولی آن گاه که به حکمت و اسرار آن پی می برد، بدون نیاز به تأکید و الزام، آن را می پذیرد.

در قرآن کریم موضوع تبیین و روشنگری، به عنوان یکی از روش های تربیتی در آیات گوناگون آمده و از چنان جایگاه تربیتی برخوردار است که خداوند متعال در آیات متعددی، تبیین آیات را زمینه ای برای ایجاد تقوا (کذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ آیَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ)‌(۷)، تفکر (کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ‌)(۸)، تذکر (وَ یُبَیِّنُ آیَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ‌)(۹)، تعقل ( کذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ‌)(۱۰)، تشکر (کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ‌)(۱۱)، و هدایت (کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ‌)(۱۲) معرفی کرده است.

موضوع تبیین علت ها و روشنگری، به عنوان یکی از روش های تربیتی، چنان جایگاهی در دین مبین اسلام دارد که محدث بزرگوار، شیخ صدوق (رحمه الله)، کتابی قطور مشتمل بر روایات مربوط به علت های احکام و وظایف دینی منتشر کرده است. در تربیت اخلاقی نسل کنونی نیز، اگر به جای تحکم و اجبار در رعایت مسائل اخلاقی همچون پوشش، نگاه، روابط با نامحرم و … به تبیین دقیق موضوع و علل و پیامدهای آن پرداخته شود، به جای ابتلا به عوارض تربیت تحمیلی، از نتایج ارزشمند تربیت خودجوش، درونی، ریشه دار و غیر وابسته به عوامل بیرونی، بهره مند خواهیم شد.

۳- تغافل و بی اعتنایی

همچنان که در مقاله «ویژگی ها و نمودهای تربیت تحمیلی فرزند» گذشت، برخی مربیان نظارت مستمر و جدی بر اعمال و رفتار متربی را، یکی از روش های تربیتی موثر و صحیح می دانند و بر این باورند که باید خطاها و لغزش های او را بلافاصله به رُخش کشید، حال آن که نظارت مستقیم و تذکر دادن به خطاها، از روش های تربیتی آسیب زا است و افزون بر آن که عزت نفس متربی را متزلزل می کند، او را به تظاهر، مقاومت و … نیز وامیدارد.

روش های تربیتی نادرستی که والدین در تربیت فرزندان خود از آن بهره می برند، عملا فرزندان را به سمت و سوی فریب و راه های فرار سوق می دهد. مادر یکی از دانشجویان دختر، که از ارتباط او با مردی متأهل آگاه شده بود، شماره ی کیلومتر شمار وسیله ی نقلیه ی او را بررسی می کرد و هرگاه متوجه می شد دخترش مسافتی بیش از مسافت منزل تا دانشگاه را پیموده، می‌فهمید که به ملاقات آن مرد رفته است؛ از این رو دخترش را توبیخ می کرد. دختر نیز که از شگرد مادر آگاه شده بود، وسیله ی نقلیه را در نقطه ی معیّنی پارک می کرد و بقیه ی مسافت را تا وعده گاه شیطانی با تاکسی می پیمود!

این امر نشان دهنده ی آن است که نظارت آشکار و گسترده، از روش های تربیتی سازنده نبوده و نقش مؤثری در تغییر رفتار نامطلوب فرد ندارد. به همین دلیل، روش تغافل، یکی از روش های تربیتی موثر است و موجب می شود مربی بتواند با استفاده از روش های غیر مستقیم، متربی را از اعمال ناشایست باز دارد و به رفتارهای مطلوب ترغیب کند. در مثالی که یاد شد، مادر دختر می تواند خود را درباره ی این موضوع نا آگاه نشان دهد و در رفتار و گفتار خود کمال اعتماد را به دخترش ابراز دارد.

این ابراز اعتماد، افزون بر حفظ عزت و کرامت دختر، موجب می شود تا ارتباط صمیمانه ی او با مادر همچنان برقرار بماند. حفظ ارتباط مادر و فرزند، زمینه ی طرح سؤالاتی دختر را به پیامدهای این ارتباط متوجه سازد. برای مثال، مادر می تواند با لحنی صمیمانه و عاری از هر نوع تحکم، بپرسد:

آیا قصد تو، ازدواج با مردی همسردار است؟
اگر چنین قصدی داری، چه تصویری از آینده ی زندگی مشترک و اختلافات با او و همسرش خواهی داشت؟
اگر به قصد ازدواج با او دیدار نمی کنی، فکر نمی کنی که این ارتباط زمینه ی علاقه و دل بستگی تو به او را ایجاد کند؟
گمان نمی کنی که این دلبستگی، برای ازدواج تو مشکل ساز شود و خواستگاران مناسب خود را از دست بدهی؟
تصور نمی کنی که این علاقه، زندگی خانوادگی تو با فردی دیگر را تحت الشعاع قرار دهد؟ و …

مسلّماً چنین دختری، طرح این پرسش های مادر را محبت و دلسوزی او به شمار می آورد و با تاّمل درباره ی آنها، امید به این که او از درون، خودش به جواب مناسب برسد و این رفتار را ترک کند، افزایش می یابد.

۴- تشویق رفتار صحیح

آنگاه که فرزند، رفتاری صحیح و متفاوت با رفتارهای نامطلوب پیشین انجام می دهد، می توان با تشویق آن رفتار، نظر وی را به رفتار مطلوب جلب کرد و به گونه ای آزادانه و غیر تحمیلی، او را به سوی رفتار مطلوب برانگیخت.

امام علی (علیه السلام) در روایتی، به نقش بازدارندگی این نوع تشویق اشاره می کنند: «گنهگار را با پاداش دادن به نیکوکار، [از کار زشت] باز دار».(۱۳)

نتیجه ی تحقیقات مادسن و دیگران نیز نشان می دهد، آنگاه که معلم درباره ی بی نظمی شاگردان و حرکات آنان از روی صندلی به اطراف کلاس، از خود بی توجهی نشان می داد و در مقابل، شاگردانی را که سر جای نشسته و مشغول فعالیت های کلاس بودند تشویق می کرد، بی نظمی دانش آموزان به میزان بسیار کاهش می یافت.

امام علی (علیه السلام) در نامه ای به مالک اشتر، اهمیت تشویق را در تقویت صفت اخلاقی شجاعت و درمان کسالت و سستی فرماندهان نظامی یادآور می شوند: «پی در پی سران سپاهت را تشویق کن و کارهای مهمی که انجام داده اند برشمار؛ زیرا یادآوری کارهای نیک آنها شجاعاتشان را به حرکت بیشتر وادار، و آنان را که در کار کندی می ورزند، به کار تشویق می کند».(۱۴)

البته فراموش نکنیم که افراط در تشویق نیز ممکن است آسیب زا باشد، که در بخش «وابستگی به ارزش های دیگران» از مقاله «واکنش فرزندان به والدین مستبد-بخش دوم» بدان اشاره کردیم.

۵- تکرار متنوع و دلنشین

تکرار مطلب، عامل مهمی در یادگیری و عمل به مقتضای آن است. بر همین اساس، یکی از شیوه های مرسوم در تربیت، تکرار است. امام خمینی (ره) در تشریح دلیل تکرار قصه های قرآن می فرمایند:

«این که قصه های قرآنی مثل قصه ی آدم و موسی و ابراهیم (علیه السلام) و دیگر انبیاء مکرر ذکر شده برای همین نکته است که این کتاب، کتاب قصه و تاریخ نیست، بلکه کتاب سیر و سلوک الی الله و کتاب توحید، معارف، مواعظ و حکم است و در این امور، مطلوب تکرار است تا در نفوس قدسیه تأثیری کند و قلوب از آن موعظت گیرد».(۱۵)

در عین حال، این نکته حایز اهمیت است که اگر تکرار به صورت یک نواخت و ملالت آور صورت پذیرد، تداعی کننده ی نوعی تحمیل در متربی خواهد بود. فرزند، این گونه تکرار را به منزله ی فشار بیرونی تلقی می کند که می خواهد او را به سمت خواسته های والدین سوق دهد. بنابراین، لازم است پدر و مادر از شیوه هایی متنوع و دل نشین برای تکرار و تأکید مطالب مهم خود استفاده کنند. از این رو، حضرت امام خمینی (رحمه الله) در ادامه ی مطلب پیشین فرموده اند.

به عبارت دیگر، کسی که بخواهد تربیت و تعلیم و انذار و تبشیر کند، باید مقصد خود را با عبارات مختلفه و بیانات متشتته، گاهی در ضمن قصه و حکایت و گاهی در ضمن تاریخ و نقل و گاهی به صراحت لهجه و گاهی به کنایت و امثال و رموز، تزریق کند تا نفوس مختلفه و قلوب متشتته هر یک بتوانند از آن استفاده کنند.(۱۶)

خداوند متعال نیز در قرآن کریم، تکرار مطالب را با تنوع و تغییر توأم ساخته و زمینه ی دل نشینی پیام و محتوا را فراهم ساخته است. تعبیر «صرفنا» در آیه ی: وَ لَقَدْ صَرَّفْنَا فِی هذَا الْقُرْآنِ لِیَذَّکَّرُوا (۱۷) گویای همین مطلب است؛ چرا که «صرف» به معنای باز گرداندن جهت چیزی، یا تغییر حالت آن است.(۱۸)

بنابراین، قرآن کریم برای تذکر به مردم، از آیات و مثال های گوناگون و متنوعی بهره گرفته و هر چند همه ی آنها در یک جهت و دارای هدفی یگانه است، تنوع آنها، دل نشینی پیام را برای مخاطب به ارمغان می آورد.

در تربیت اخلاقی نیز والدین می توانند با استفاده از شیوه های گوناگونی همچون پرسش، بیان تمثیلی، نقل داستان، استفاده از قالب های هنری، موعظه، تشویق به مطالعه، بحث و گفت و گو و … پیام خود را به صورت مکرر و دلنشین به متربی ابلاغ کنند و به این ترتیب، پیام را از قالب و محتوای تحمیلی عاری سازند.

جمع بندی

روش های تربیتی گوناگونی به منظور پیشگیری از پیامدها و آسیب های تربیتی فرزند وجود دارد. روشنگری، چشم پوشی از برخی خطاها، توصیه های متنوع و دلنشین و پرهیز از شتابزدگی، از جمله اصول و روش های تربیتی موثر به شمار می رود. اهتمام و به کارگیری روش های تربیتی فوق از سوی والدین و مربیان، می تواند علاوه بر تسهیل روند نهادینه سازی آموزه های تربیتی در فرزند، آسیب های تربیتی فرزندپروری را به حداقل کاهش داده و مسیر تکامل اخلاقی و تربیتی فرزندان را هموار سازد.

پی نوشت ها

۱- ناصر مکارم شیرازی و همکاران، تفسیر نمونه، ج ۱۳، ص ۱۳
۲- طه(۲۰)، ۱۱۴
۳- آیات ۶۷ نحل، ۲۱۹ بقره، ۴۳ نساء و ۹۰ و ۹۱ مائده، به ترتیب در همین زمینه نازل شده اند.
۴- عبدالعظیم کریمی، تربیت چه چیز نیست؟، ص ۱۰۹؛ با تغییراتی در متن
۵- محی الدین حائری شیرازی، مثل ها و پندها، ج ۶، ص ۳۰
۶- نهج البلاغه، نامه ی ۵۳
۷- بقره(۲)، ۱۸۷
۸- بقره(۲)، ۲۱۹
۹- بقره(۲)، ۲۲۱
۱۰- بقره(۲)، ۲۴۲
۱۱- مائده(۵)، ۸۹
۱۲- آل عمران(۳)، ۱۰۳
۱۳- «قال علی (علیه السلام): ازجر المسیء بثواب المحسن»؛ نهج البلاغه، حکمت ۱۷۷
14. «قال علی (علیه السلام): و واصل فی حسن الثناء علیهم و تعدید ما ابلی ذوو البلاء منهم، فان کثره الذکر لحسن افعالهم تهز الشجاع و تحرض الناکل ان شاء الله»؛ نهج البلاغه، نامه ی شماره ۵۳
15. روح الله موسوی خمینی، آداب الصلوه، ص ۱۸۷.
16. همان.
17. اسراء (۱۷)، ۴۱.
18. حسن مصطفوی التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ص ۳۲.

منبع اقتباس: حسین زاده، علی؛ خانواده موفق: ارتباط والدین و فرزندان (۱۳۹۰)، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (رحمه الله) و دانشگاه کاشان، چاپ اول. (راسخون)