حقوق بشر دوستانه در سیره امام علی (علیه السلام)

یکی از اصطلاحاتی که امروزه در عرصه بین المللی خودنمایی می کند، ترکیب «حقوق بشر دوستانه»[۱] است. این اصطلاح که ترکیبی غیر از «حقوق بشر»[۲] و البته در راستای اهداف آن است، به درگیری های مسلحانه توجه دارد و لذا «حقوق جنگ» یا «حقوق مخاصمات مسلحانه» نیز نامیده شده است[۳] و خلاصه پیام آن این است که مردمی که در جنگ و درگیری شرکت ندارند یا از جنگ دست کشیده اند، نباید مورد حمله قرار گیرند و سلاح هایی که نظامیان را از غیر نظامیان تفکیک نمی کنند یا خسارت و آسیب های غیر ضروری به بار می آورند، نباید مورد استفاده قرار گیرند.[۴]

اگر چه این قانون در جهان امروز و عرصه بین الملل تازگی دارد و این واژه اصطلاحی جدید است که برخی از سازمان ها و فعالان حقوق بشر و افراد مدعی صلح طلبی آن را وضع کرده اند، مفاد و محتوای این قانون ریشه در فطرت بشر و ادیان الهی دارد.

نگاهی به سیره معصومان (علیهم السلام) نشان می دهد که قوانینی مانند رعایت حقوق زنان، کودکان، سالخوردگان، افراد ناتوان، مجروحان، اسیران، توجه به محیط زیست و حتی ممنوعیت به کارگیری سلاح های کشتار جمعی که امروزه تحت عنوان حقوق بشر دوستانه بین المللی[۵] از آنها یاد می شود، ۱۴۰۰ سال پیش از جانب امیرالمومنین (علیه السلام) توصیه و اجرا شده است.

در این نوشتار برآنیم تا گوشه ای از توصیه های آن بزرگوار را درباره حقوق ضعیفان یعنی زنان، کودکان، سالخوردگان، مجروحان و افراد ناتوان بیان و مقایسه ای اجمالی با کنوانسیون های بین المللی ارائه کنیم. پیش از ورود به بحث ذکر این نکته لازم است که توجه به ارزش ذاتی انسان و رعایت اصول جوانمردانه به عنوان دو نکته کلیدی و مقدمه حقوق بشر دوستانه همواره مورد تاکید معصومان (علیه السلام) بوده و در مواضع متعدد از جمله جنگ ها به آن توصیه می کردند.

ارزش ذاتی انسان و رابطه آن با حقوق بشر دوستانه

مهم ترین نکته ای که پیش از ورود به بحث لازم است جهت تاکید بدان اشاره شود، این است که در اسلام و سیره پیشوایان ارزش های انسانی مورد توجه بوده و رنگ و نژاد و جنس و زبان و حتی دین افراد این ارزش را تحت تاثیر قرار نداده است.

قرآن کریم که منبع اصلی تعالیم اسلام است، ارزش و تکریم را بر تمام فرزندان آدم اطلاق کرده و فرموده است: «وَ لَقَد کَرَمنا بنی آدَم …»؛[۶] علامه طباطبایی در ضمن توضیحاتی که ذیل این آیه ارائه می کنند، می گویند: «… مراد از آیه بیان حال جنس بشر است، صرف نظر از کرامت های خاص و فضایل روحی و معنوی که به عده ای اختصاص داده…».[۷]

علامه محمد تقی جعفری نیز در بحث از کرامت انسانی آن را به کرامت ذاتی و ارزشی تقسیم کرده و آیه فوق را ناظر به کرامت ذاتی انسان دانسته و نوشته است «این آیه با کمال صراحت اثبات می کند خداوند متعال فرزندان آدم را ذاتا مورد تکریم قرار داده و آنان را بر تعدادی فراوان از کائنات برتری داده است». ایشان در ادامه بر لزوم رعایت این حق تاکید کرده و گفته اند: «همه افراد انسانی باید این کرامت و حیثیت را برای همدیگر به عنوان یک حق بشناسند و خود را در برابر آن مکلف ببینند».[۸]

معصومان (علیهم السلام) نیز این مقوله را مورد نظر داشتند و بر آن تاکید می کردند و درباره رعایت حال مردم بدون توجه به نژاد و رنگ و زبان و حتی دین آنها دستورهایی می دادند؛ چنان که امیرالمومنین علی (علیه السلام) در این باره خطاب به مالک اشتر می فرماید: «ولا تکونن سبعا ضاربا؛ فانهم صنفان: اما اخ لک فى الدین و اما نظیر لک فى الخلق»؛[۹]

ای مالک، تو بر مردم مانند حیوان درنده مباش؛ زیرا آنان دو گروه اند: یا برادر دینی تو هستند یا در آفرینش همانند تو هستند. اینها نشان می دهد که یکی از موارد مهم در اسلام و سیره معصومان (علیهم السلام) ارزش ذاتی انسان است.

رعایت اصول جوانمردانه در جنگ از مصادیق حقوق بشر

یکی از نکات بسیار مهم در جنگ ها و درگیری های مسلحانه به کارگیری اصول جوانمردانه در نیروهای درگیر است که نباید با مکر و حیله و از راه های غیر متعارف با دشمن وارد جنگ شوند، بلکه باید به شکل و با پوشش هایی باشند که مشخص و معلوم باشند.

این نکته در کنوانسیون ژنو و پروتکل های الحاقی آن بدین صورت مطرح شده که نظامیان باید در زمان حمله یا عملیات نظامی و قبل از شروع حمله با پوشیدن یونیفورم یا سایر علائم خاص، خود را از افراد غیر نظامی متمایز نمایند، همچنین کشتن و مجروح یا اسیر کردن افراد دشمن با توسل به نیرنگ ممنوع است.[۱۰]

این قانون به شکل بهتر و کامل تر در سیره معصومان (علیهم السلام) توصیه و اجرا می شده است. آن بزرگواران همواره به یاران خود تاکید می کردند که آغازگر جنگ نباشند و اگر مجبور به درگیری شدند، جوانمردانه بجنگند؛ چنان که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) امیرالمومنین علی (علیه السلام) را در راس سپاهی به سوی دشمن اعزام کرد؛ سپس شخصی را در پی آن حضرت فرستاد و تاکید کرد: «از روبرو با دشمن مقابله کن و مبادا از پشت سر به او حمله کنی» و در ادامه فرمودند: «ابتدا آنها را دعوت کن یا به آنها اعلام کن تا جنگ غافلگیرانه نباشد».[۱۱]

زنان و کودکان

زنان و کودکان در طول تاریخ بشر همواره یکی از قربانیان جنگ ها بوده اند؛ حتی امروزه نیز اگرچه در قوانین و کنوانسیون های بین المللی مورد حمایت قرار گرفته و قوانینی برای حمایت از آنها وضع شده است، اولا این قوانین تمام حقوق آنها را در بر نمی گیرد و ثانیا در عمل همچنان قربانی بی توجهی قدرت ها به این قوانین و حقوق می شوند. حملات اسرائیل به قانا و کشتار ده ها نفر از زنان و کودکان بی گناه از نمونه های آن است.

در سیره و سنت معصومان (علیهم السلام) توجه خاصی به این گروه شده و همواره بر جلوگیری از تعرض به آنها تاکید شده است. پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم) بارها در هنگام اعزام سپاهیانش به نبردهای متعدد در ضمن سفارش های لازم به آنها، همواره تاکید می کردند که از کشتن زنان و کودکان پرهیز کنند.[۱۲]

رفتار پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در غزوه های بنی المصطلق و حنین شاهدی بر این مدعاست. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نه تنها کشتن و اسارت زنان و کودکان را بر نمی تابید، بلکه با اهانت کنندگان به زنان و نیز کسانی که در پی بی احترامی به آنان بودند، برخورد و آنها را مجازات می فرمود.

امیرالمومنین علی (علیه السلام) نیز همواره بر رعایت حال زنان و کودکان تاکید داشتند و هنگام اعزام لشکریان خود خطاب به آنها می فرمودند: «زنان را سخن زشت مگویید و آزار نرسانید؛ حتی اگر بزرگان شما را سب کنند یا به نوامیس شما دشنام دهند».[۱۳]

در این سخن امیرالمومنین على (علیه السلام) سپاهیان خود را نه تنها از آزار جسمانی به زنان نهی کرده، بلکه از دشنام دادن و بدگویی به آنان نیز حتی به عنوان مقابله به مثل منع کرده اند.

همچنین امیرالمومنین (علیه السلام) را از تعرض سپاهیان خود به زنان بصره که حامیان اصلی جنگ جمل بودند و ناکثین به پشتیبانی بصریان در برابر آن حضرت ایستادند، بازداشتند و دستور دادند کسی متعرض آنان نشود و در پاسخ کسانی که خواهان تقسیم آنها شدند، فرمود: ما با مردان آنها جنگیدیم و زنان آنها در جنگ نبوده اند.[۱۴]

اهمیت توجه به زنان و کودکان در اسلام به اندازه ای است که حتی اگر دشمنان زنان و کودکان خود را در برابر مسلمانان قرار دهند و از آنها به عنوان سپر انسانی استفاده کنند، مسلمانان تا جایی که امکان داشته باشد، نباید آنها را هدف قرار دهند؛ بلکه حمله آنها باید به شکلی باشد که پشت سر زنان و کودکان یعنی سپاه اصلی دشمن را هدف بگیرند.

افراد ناتوان

در گفتار و روش معصومان (علیهم السلام) و افراد ناتوان مانند سالخوردگان، افراد نابینا و علیل، دیوانگان و حتی افرادی که مجبور به حضور در میدان جنگ شده اند، مورد توجه قرار داشته و به صراحت بر رعایت حال آنان تاکید شده است. رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) در مواقع مختلف هنگام اعزام سپاهیان تاکید می کردند که از کشتن افراد سالخورده و ناتوان بپرهیزید.[۱۵]

افراد نابینا و دیوانه و علیل نیز که هر کدام به نوعی توان جنگیدن ندارند، در گروه ضعیفان قرار دارند و باید حمایت شوند. امیرالمومنین (علیه السلام) نیز به این مهم توجه ویژه داشتند و علاوه بر توصیه، به آن عمل می کردند. ایشان در جنگ های مختلف به سپاهیان خود دستور دادند در صورت پیروزی، افراد فراری را تعقیب نکنند و اسیران و مجروحان را نکشند.[۱۶]

این اقدامات و دستورهای امیرالمومنین (علیه السلام) در سیره دیگر معصومان (علیهم السلام) نیز مورد توجه بود. با توجه به همین نکته، جزیه نیز از آنان برداشته شده است؛ چنان که امام صادق (علیه السلام) در روایتی که برداشتن جزیه را از برخی افراد بیان می کند، می فرماید: «… و کذلک المقعد من اهل الذمه و الاعمى و الشیخ الفانی… فی ارض الحرب فمن اجل ذلک رفعت عنهم الجزیه»؛[۱۷]

توجه و اهتمام معصومان (علیهم السلام) بر این نکته به فتاوای فقهای مسلمان به ویژه فقهای شیعه نیز راه یافته و بر حمایت از آنها تاکید شده است. کاشف الغطا می گوید کشتن پیران و نابینایان و دیوانگان و… جایز نیست.[۱۸] حتی در بسیاری از کتاب های فقهی بابی به این افراد و زنان اختصاص یافته که در آن با استناد به احادیث و روایات از آزار این افراد نهی شده است.

یک نکته بسیار مهم که تفاوت و امتیاز سیره معصومان (علیهم السلام) را نسبت به قوانین امروزی نشان می دهد، این است که رعایت احترام زنان و کودکان و افراد ناتوان در قوانین امروزی به صورت کلی مورد اشاره قرار گرفته است؛ در حالی که معصومان (علیهم السلام) مراعات حال این گروه ها را به صورت جزیی مورد تاکید قرار داده و با به کار بردن واژگان مختلف از نوزاد و کودک و نوجوان حمایت کرده اند.

افراد خارج از جنگ

کسانی که در جنگ شرکت ندارند، اعم از غیر نظامیان یا نظامیانی که از جنگ کناره گیری کرده اند و حتی مجروحانی که در جنگ زخمی شده و توان مبارزه ندارند، در سیره معصومان (علیهم السلام) مورد توجه بوده اند و از تعرض به آنها نهی شده است.

رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) هنگام فتح مکه علی رغم آزار فراوانی که از مشرکان مکه دیده و آن روز بر آنان تسلط یافته بود و احساسات بشری اقتضا می کرد از آنان انتقام بگیرد، با عفو و گذشت فرمود: «هر کس در خانه اش را ببندد، در امان است». کنایه از اینکه هر کس وارد جنگ و درگیری نشود، در امان است.

امیرالمومنین علی (علیه السلام) نیز خطاب به یکی از فرماندهان خود فرمودند: «جز با آن که با تو می جنگد، پیکار مکن».[۱۹]

آن حضرت کاربرد سلاح را در جایی جایز می داند که منجر به قتل بی گناهی نشود؛ چنانکه در فرمان خود به مالک اشتر فرمودند: «… ایاک والدِماءَ و سَفکها بغیر حِلِّها فَإِنَّهُ لیسَ شَیْءِ أدعى لِنَقَمَهٍ وَ لا أَعظَمَ لِتَبَعهٍ و لا أحرى بزوال نِعْمَهُ وانقطاعُ مُدهٍ مِن سفک الدماء بغیر حقها…»؛[۲۰] بپرهیز از خون ها و ریختن آن به ناروا که چیزی مانند ریختن خون به ناحق آدمی را به کیفر نرساند و گناه را بزرگ نگرداند و نعمت را نبرد و رشته عمرا نبرد… .

امیرالمومنین على (علیه السلام) افرادی را که از جنگ کناره گیری کرده اند نیز در نظر داشتند و خطاب به سربازان خود فرمودند: «فلا تقتلوا مدبراً ولا تصیبوا معوراً ولا تتبعوا موَّلیاً ولا تقتلوا اسیراً»؛[۲۱] فراریان را نکشید، درماندگان را زخمی نکنید و فراری را تعقیب نکنید و فرد زخمی و اسیری را نکشید.

کارگزاران و فرماندهان نظامی امیرالمومنین علی (علیه السلام) نیز از روش آن حضرت پیروی و امام را از اقدامات خود آگاه می کردند، چنان که معقل بن قیس در نامه ای به آن حضرت نبرد خود با خوارج را گزارش و اعلام کرد که ما پس از شکست دادن آنها، از سیره و روش تو در مورد آنان تجاوز نکردیم؛ از این رو فراریان و اسیران و مجروحان را نکشتیم.[۲۲]

علاوه بر موارد مذکور، معصومان (علیهم السلام) به کشتگان هم توجه می کردند و افراد خود را از بی احترامی به سپاهیان کشته شده دشمن منع می کردند. امیرالمومنین علی (علیه السلام) در این رابطه فرمودند: «وَلا تَکشِفُوا عُورَه ولا تمثلُوا بِقَتیل»؛[۲۳] کشته شدگان را عریان نکنید و آنها را قطعه قطعه نکنید.

حفظ اموال غیر نظامیان در حقوق بشر

لزوم حفظ اموال خصوصی غیر نظامیان و حتی اموال نظامیان غیر از آنچه در میدان جنگ وجود دارد مانند سلاح، یکی از مواردی است که امروزه بر آن تاکید می شود. ماده ۵۲ پروتکل یک الحاقی کنوانسیون های ژنو به این نکته اشاره می کند و می گوید : «اموال غیر نظامیان نباید هدف حمله یا اقدام تلافی جویانه قرار گیرد».[۲۴]

این نکته نیز در سیره معصومان (علیهم اسلام) مورد توجه بوده و در موارد متعدد به آن دستور داده اند. امیرالمومنین علی (علیه السلام) در موارد متعدد به سپاهیان خود دستور می دادند: «پس از پیروزی، بدون اجازه وارد هیچ خانه ای نشوید و به هیچ یک از اموال آنان جز آنچه در میدان کارزار بوده، دست اندازی نکنید».[۲۵]

نتیجه گیری

اهتمام اولیه اسلام و معصومان (علیهم السلام) اجتناب از جنگ و خونریزی بود؛ اما هر گاه ناچار به شرکت در جنگ می شدند، سفارش های ویژه ای داشتند و در این میان توجه به غیر نظامیان و افراد ناتوان و زنان و کودکان بیشتر بوده است و حتی از آزردن آنها به ویژه زنان به عنوان مقابله به مثل منع می کردند.

این اقدامات و توصیه های امام علی (علیه السلام) قرن ها پیش از تصویب قوانین امروز در موضوع حقوق بشر دوستانه بیان شده است، ضمن آنکه آن بزرگوار خود ضامن اجرای آن بودند و به آن عمل می کردند؛ در حالی که قوانین امروزی اگر چه با عنوانی جدید و جذاب خود نمایی می کند، باید گفت ریشه در همان دستور ها و تعالیم معصومان (علیهم السلام) دارند؛ با این تفاوت که امروزه ضمانت اجرایی ندارند و غالبا قدرت های برتر آنها را نادیده می گیرند. ولی معصومان (علیهم السلام) خود بر اجرای آن نظارت و خاطیان را توبیخ می کردند.

پی نوشت ها

[۱]. Humanitarian Law.

[۲]. Human Rights.

[۳]. دبیرخانه کمیته حقوق بشر دوستانه؛ رعایت حقوق بشر دوستانه بین المللی؛ ص ۲۹.

[۴]. همان.

[۵]. International Humanitarian Law.

[۶]. اسراء: ۷۰.

[۷]. علامه سید محمد حسین طباطبائی؛ تفسیر المیزان؛ ج ۱۳، ص۲۱۴.

[۸]. محمد تقی جعفری؛ حقوق جهانی بشر مقایسه و تطبیق دو نظام: اسلام و غرب؛ ص ۲۲۴.

[۹]. نهج البلاغه؛ نامه ۵۳.

[۱۰]. محمد طاهر کنعانی و دیگران؛ حقوق بین الملل بشر دوستانه؛ ص ۳۳۹.

[۱۱]. ابن سلمه؛ شرح معانی الاخبار؛ ج ۳، ص ۲۰۷.

[۱۲]. محمد بن حسن حر عاملی؛ وسائل الشیعه؛ ج ۱۵، ص ۵۸ ح ۱۹۹۸۸۵ و ص ۵۱، ح ۱۹۹۸۶.

[۱۳]. نهج البلاغه؛ نامه ۱۴.

[۱۴]. محمد بن حسن حر عاملی؛ وسائل الشیعه؛ ج ۱۵، ص ۹۵. محمد باقر مجلسی؛ بحار الانوار؛ ج ۳۲، ص ۵۶۳.

[۱۵]. محمد باقر مجلسی؛ بحار الانوار؛ ج ۱، ص ۶۰. محمد بن یعقوب کلینی؛ الکافی؛ ج ۵، ص۲۹.

[۱۶]. نهج البلاغه؛ نامه ۱۴.

[۱۷]. محمد بن حسن حر عاملی؛ وسایل الشیعه؛ ج ۱۱، ص۴۸.

[۱۸]. همان، ص ۴۳.

[۱۹]. نهج البلاغه؛ نامه ۱۲.

[۲۰]. همان، نامه ۵۳.

[۲۱]. نهج البلاغه؛ نامه ۱۴. در منابع دیگر نیز به این مطلب اشاره شده است: نصر بن مزاحم منقری؛ وقعه صفین؛ ص ۱۵۳. ابن عبدربه؛ عقد الفرید؛ ج ۳، ص ۳۳۳.

[۲۲]. ابو اسحاق ابراهیم بن محمد ثقفی کوفی؛ الغارات؛ ج ۱، ص ۳۵۴.

[۲۳]. ابوالحسن علی بن حسین مسعودی؛ مروج الذهب؛ ج ۲، ص ۳۷۹. ابن ابی الحدید؛ شرح نهج البلاغه؛ ج ۴، ص ۲۶.

[۲۴]. محمد طاهر کنعانی و دیگران؛ حقوق بین الملل بشر دوستانه؛ ص ۳۴۷.

[۲۵]. ابن ابی الحدید؛ شرح نهج البلاغه؛ ج ۴، ص ۲۶.

منابع

• قرآن.
• نهج البلاغه.
• ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبه الله؛ شرح نهج البلاغه؛ تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم؛ ط ۲، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۳۸۵ ق / ۱۹۶۵ م.
• ابن اثیر، عزالدین ابوالحسن علی؛ اسد الغابه فى معرفه الصحابه؛ بیروت: دار الفکر، ۱۴۰۹ ق / ۱۹۸۹م.
• ابن اثیر، عزالدین ابوالحسن علی؛ الکامل فى التاریخ؛ بیروت: دار صادر، ۱۳۸۵ ق /۱۹۶۵م.
• ابن سلمه، احمد بن محمد؛ شرح معانى الاثار؛ تحقیق محمد زهرى النجار؛ ط ۳، بیروت: دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ ق / ۱۹۹۶م.
• ابن عبدربه، احمد بن محمد العقد الفرید؛ تحقیق عبدالمجید الترحینی؛ بیروت: دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۳م.
• بلاذری، احمد بن یحیى بن جابر؛ انساب الاشراف؛ تحقیق محمد باقر محمودی؛ بیروت: موسسه الاعلمى للمطبوعات، ۱۳۹۴ ق/۱۹۷۴م.
• ثقفی کوفی، ابو اسحاق ابراهیم بن محمد؛ الغارات؛ تحقیق جلال الدین حسین ارموی؛ تهران: انجمن آثار ملی، ۱۳۵۳.
• جعفری تبریزی، محمدتقی؛ حقوق جهانی بشر مقایسه و تطبیق دو نظام: اسلام و غرب؛ تهران: موسسه تدوین و نشر آثار استاد علامه محمد تقی جعفری، ۱۳۸۵.
• دبیر خانه کمیته ملی حقوق بشر دوستانه؛ حقوق بین الملل ناظر بر نحوه هدایت مخاصمات (مجموعه کنوانسیون های لاهه و برخی اسناد دیگر)؛ ترجمه مهرداد رضاییان؛ چ ۳، تهران: نشر سرسم، ۱۳۸۳.
• حر عاملی، محمد بن حسن؛ وسائل الشیعه؛ ط ۲، قم: موسسه آل البیت (علیهم السلام)، ۱۴۱۴ق.
• طباطبایی، علامه سید محمد حسین؛ تفسیر المیزان؛ ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین)،۱۳۶۶.
• کنعانی، محمدطاهر و دیگران؛ حقوق بین الملل بشردوستانه ناظر بر حمایت از افراد در درگیری های مسلحانه (مجموعه اسناد ژنو)؛ چ ۲، تهران: کمیته ملی حقوق بشر دوستانه، ۱۳۸۵.
• کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ تصحیح على اکبر غفاری؛ چ ۵، تهران: دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳.
• مجلسی، محمد باقر؛ بحار الانوار؛ ط ۶، بیروت: مکتبه المشتغل، ۱۹۸۱م.
• مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین؛ مروج الذهب و معادن الجوهر؛ تحقیق عبدالامیر مهنا؛ بیروت موسسه الاعلمى للمطبوعات، ۱۴۱۱ ق / ۱۹۹۱م.
• منقرى، نصر بن مزاحم؛ وقعه صفین؛ تحقیق عبد السلام محمد هارون؛ ط ۲، قاهره موسسه العربیه الحدیثه، ۱۳۸۲ق.
• واقدی، محمدبن عمر؛ المغازی؛ تحقیق مارسدس جونس؛ چ ۲، بیروت: موسسه الاعلمی ۱۴۰۹ ق / ۱۹۸۹م.

اقتباس از کتاب امام علی (علیه السلام) و حقوق انسانی؛ حمیدرضا مطهری، انتشار یافته توسط پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ص ۲۷۳ الی ۲۸۷.