حضرت ام کلثوم دختر حضرت زهرا و امام علی (سلام الله علیهم)

یکی از دختران امام علی (علیه السلام) و حضرت فاطمه (سلام الله علیها) «ام کلثوم» است، ایشان بعد از امام حسن، امام حسین (علیهماالسلام) و حضرت زینب کبری (سلام الله علیها) دیده به جهان گشود. در بعضی منابع آمده است که حضرت ام کلثوم در واقعه کربلا حضور داشته و خطبه ها و سخنرانی هایی از ایشان نقل شده است.

تولد حضرت ام کلثوم (علیها السلام)

درباره اینکه حضرت ام کلثوم در چه تاریخی به دنیا آمده است، بین تاریخ نویسان اسلامی اتفاق نظر وجود ندارد، در عین حال در اینکه امام علی (علیه السلام) و حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) دختری به نام ام کلثوم داشته است بین شیعه و اهل سنت اتفاق نظر وجود دارد.[۱]

برخی تاریخ ولادت حضرت ام کلثوم را سال شش قمری دانسته اند.[۲] بعضی هم تنها به این اکتفا نموده که سال ولادت ام کلثوم، عصر حضرت رسول الله (صلی الله علیه و آله) بوده است.[۳]

اختلاف دیگری درباره حضرت ام کلثوم در منابع تاریخی شیعه و اهل سنت به چشم می خورد، این است که ایشان چندمین فرزند حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) و امام علی (علیه السلام است) است؟ مورخین شیعه ایشان را فرزند کوچک خانواده بعد از حضرت زینب (سلام الله علیها) میدانند[۴] اما نویسندگان اهل سنت حضرت ام کلثوم را سومین فرزند خانواده می دانند؛ یعنی بزرگتر از حضرت زینب (سلام الله علیها)

القاب و کنیه ‌های حضرت ام کلثوم (سلام الله علیها)

از علمای شیعه، جناب شیخ مفید (رحمت الله علیه) در کتاب «الارشاد» از ام کلثوم در قسمت فرزندان امام علی (علیه السلام) با نام زنیب صغری یاد کرده که کنیه وی ام‌ کلثوم بوده است.[۵] گویا کنیه ام کلثوم را رسول الله (صلی الله علیه و آله) به جهت تشابه وی به ام‌ کلثوم دختر خودشان که در حقیقت خاله حضرت زینب (سلام الله علیها) بوده اند به وی عطا کرده است.[۶]

همسر حضرت ام کلثوم (سلام الله علیها)

برخی مورخین اسلامی نوشته اند که حضرت ام کلثوم نخست پسر عمویش «‌عون‌» فرزند حضرت جعفر بن ابی طالب (سلام الله علیهما) را به همسری انتخاب نمود و بعد از درگذشت «عون» با برادر وی «‌محمد‌» و بعد از درگذشت وی با برادر دیگر آن ها «‌عبدالله‌» پیمان زناشویی بست.[۷]

مسعودی در کتاب «مروج الذهب» برای ام کلثوم فرزندی ذکر نکرده است.[۸]

ازدواج حضرت ام کلثوم (سلام الله علیها) با خلیفه دوم

بر اساس برخی منابع نه چندان معتبر، حضرت ام کلثوم دختر امام علی(علیه السلام) با عمر، خلیفه دوم ازدواج کرده است.[۹] در برابر این دیدگاه کسانی هستند که به شدت این ازواج را نفی می کنند و با دلایل متقن تاریخی چنین ازدواجی را نمی پذیرند و آن را منکرند، آقا بزرگ تهرانی این ازدواج را مطابق با واقعیت نمی داند و تعدادی از آثاری که در طول تاریخ در رد این ازدواج نوشته شده است را ثبت نموده است.[۱۰]

دلایل عدم ازدواج حضرت ام کلثوم (سلام الله علیها) با عمر

علما و دانشمند شیعه ازدواج ام کلثوم با عمر ابن خطاب را بر نتافته اند و آن را با توجه به مستندات تاریخ و سایر ادله رد و انکار نموده اند، شیخ مفید (علیه رحمه) روایتی که می گوید چنین ازدواجی صورت گرفته است را غیر معتبر و ضعیف می داند و در این باره می فرماید: «حدیث وارده در باب تزویج ام کلثوم ثابت نیست و زبیر بن بکار که آن را روایت کرده، فردی متهم و دشمن امام علی (علیه السلام) بوده است.»[۱۱]

از علمای دیگر شیعه که به مساله این ازدواج پرداخته، ابن شهر آشوب است، وی از زاویه دیگر به این مبحث پرداخته است، او از قول ابومحمد نوبختی می‌گوید: «عقد صورت گرفت اما ام کلثوم کوچک بود. وی صبر کرد تا بزرگ شود ولی عُمَر قبل از وقوع زفاف، مرد.»[۱۲]

ذبیح‌ الله محلاتی از مورخین و نویسندگان معاصر چنین ازدواجی را به طور کلی انکار نموده است، او می‌نویسد: «با اندکی تامل به یقین میرسیم که اصلا چنین واقعه و ازدواجی صورت نپذیرفته است.»[۱۳]

بعضی از معاصران هم در پرداختن به این ماجرا، مستندات خویش را در عدم وقوع این ازدواج ذکر کرده‌اند.[۱۴]

آقا بزرگ تهرانی کتاب ‌هایی را که در رد این ازدواج نوشته شده نام برده است:

1. «رد الخوارج فی جواب رد الشیعه» که به زبان اردو و در لاهور چاپ شده است.
2. «افحام الاعداء و الخُصوم فی نفی عقد ام کلثوم» تالیف ناصر حسین بن امیر حامد حسین.
3. «رساله فی تزویج عمر لِاُمّ کلثوم بنت علی(ع)» نوشته شیخ سلیمان بن عبدالله ماحوزی.
4. «تزویج ام کلثوم بنت امیرالمؤمنین و انکارُ وُقوعه (اثبات عدمه)» اثر شیخ محمدجواد بلاغی.
5. «العجاله المفحمه فی ابطال روایه نکاح ام کلثوم» از سید مصطفی دلدار علی النقوی.
6. «کنز مکتوم فی حل عقد ام کلثوم» نوشته سید علی اظهر الهندی.
7. «قول محتوم فی عقد ام کلثوم» اثر سید کرامت علی هندی.
8. از عالمان معاصر هم کتاب‌هایی با عناوین «تزویج ام کلثوم من عمر» و «فی خبر تزویج ام کلثوم من عمر» تالیف سید علی میلانی در شرح و تحلیل این جریان چاپ شده است.

حضرت ام کلثوم (سلام الله علیها) در کربلا

بعضی از منابع نوشته اند که حضرت ام کلثوم در کربلا حضور داشته است و همراه با حضرت زینب (سلام الله علیها) در بسیاری از صحنه ها و مسافرت ها به تبیین واقعیت ها و معرفی اهل بیت (علیهم السلام) می پرداختند.

در بعضی نقل ها و منابع آمده است که بعد از واقعه روز عاشورا و شهادت امام حسین (علیه السلام)  دشمن غدار، گوشواره از گوش حضرت ام کلثوم در می آورند.[۱۵]  ام کلثوم واقعه عاشورا را، در کوفه و مجلس ابن زیاد در خطبه ای روایت نمود.[۱۶]

خطبه حضرت ام کلثوم (سلام الله علیها) در کوفه‏

سید (ره) این خطبه ‏ها را در «ملهوف» روایت کرده است و بعد از ذکر این خطبه گوید: در همان روز، ام کلثوم دختر على (علیه السلام) از پشت پرده با شیون گفت:

«اى اهل کوفه، بد بینید، چرا دست از یارى حسین (علیه السلام) برداشتید و کشتید او را و اموالش را بردید و خود را وارث آن کردید و زنانش را اسیر کردید و او را سرکوب نمودید؟ نابود و ریشه‏ کن شوید، واى بر شما، مى‏ فهمید چه بر سر خود آوردید؟ و چه بار گناهى بر دوش برداشتید؟ و چه خون هایى را ریختید؟ و چه بانوانى را اسیر کردید؟ و چه کودکانى را لخت نمودید؟ و چه اموالى را غارت کردید؟ بهترین مردان پس از پیغمبر (صلی الله علیه و آله) را کشتید و رحم از دل شما برداشته شد، هلا حزب خدا هم کامیابند و حزب شیطان زیانکارند» سپس فرمود:

کشتید برادرم شکیبا

بر مادرتان هزار واى اى وا

زود است سزاى خود بیابی

در آتش شعله‏ ور درآیید

خون ها که خدا حرام داند

قرآن و سپس از آن محمد

رفتید و به نار مژده گیرید

در دوزخ خلد چون بمیرید

گریم همه عمر بر برادر

بر خیر بشر پس از پیمبر

راوى گوید: مردم از گریه و شیون جنجال کردند، زن ها مو پریشان نموده و خاک بر سر ریخته و چهره خراشیده و سیلى به صورت زده و واى واى مى ‏گفتند، مرد ها گریستند و ریش برکندند، مانند آن روز زن و مرد گریان دیده نشده است؛[۱۷]

نتیجه گیری

حضرت ام کلثوم دختر حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) و امام علی (علیه السلام) است، البته در تاریخ تولد و نام مبارک ایشان بین محققین اندکی اختلاف وجود دارد، همچنین در ازدواج ایشان با خلیفه دوم اختلاف وجود دارد، اهل سنت معتقدند که چنین ازدواجی صورت گرفته است ولی علمای شیعه با توجه به مستندات تاریخی و تحلیل آن ها، این ازدواج را نمی پذیرند.

پی نوشت ها

[۱] . یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۲۱۳؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، دار صادر، ج۸، ص۴۶۳؛ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۵۴؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۱۱۸.

[۲] . دخیل، اعلام النساء، ۱۴۱۲ق، ص۲۳۸.ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۵۰۰؛

[۳] . ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۹۵۴.ابن حجر، الاصابه، ۱۴۱۵ق، ج۸، ص۴۶۴؛

[۴] . ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۸۹، مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۵۴؛

[۵] . مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۵۴.

[۶] . قمی، الکنی و الالقاب، مکتبه الصدر، ج۱، ص۲۲۸.

[۷] . ابن سعد، طبقات الکبری، دار صادر، ج۸، ص۴۶۲.

[۸] . مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۹۹.

[۹] . ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۹، ص۴۸۲؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۲۰ق، ص۱۹۰.

[۱۰] . امین، اعیان الشیعه، دار التعارف، ج۳، ص۴۸۴.

[۱۱] . مفید، المسائل السرویه، ۱۴۱۴ق، ص۸۶ و ۸۷.

[۱۲] . ابن شهرآشوب، المناقب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۱۸۹.

[۱۳] . محلاتی، ریاحین الشریعه، ۱۳۶۸ش، ج۳، ص۲۴۵.

[۱۴] . انصاری زنجانی، الموسوعه الکبری، ۱۴۲۸ق، ج۷، ص۳۴۰- ۳۵۴.

[۱۵] . مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۶۰.

[۱۶] . مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۱۱۲–۱۱۵.

[۱۷] . در کربلا چه گذشت، ص:۵۱۴

منابع

1. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابه فی تمییز الصحابه، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
2. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت،‌دار صادر، بی‌تا.
3. ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابیطالب، نجف، المطبعه الحیدریه، ۱۳۷۶ق.
4. ابن عبدالبر، احمد بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲ق.
5. ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
6. امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت،‌دار التعارف، بی‌تا.
7. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۰ق.
8. دخیل, علی محمدعلی, اعلام النساء، دارالاسلامیه, بیروت، ۱۴۱۲ق.
9. ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۱۳ق.
10. طبری، عمادالدین، کامل البهائی، قم، المکتبه الحیدریه، بی‌تا.
11. قمی، شیخ عباس، الکنی و الالقاب، تهران، مکتبه الصدر، بی‌تا.
12. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
13. مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، محقق:داغر، یوسف اسعد، قم، موسسه‌دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
14. مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، بیروت،‌دار المفید، ۱۴۱۴ق.
15. ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، نجف، المطبعه الحیدریه، ۱۳۷۶ق.
16. محلاتی، ذبیح الله، ریاحین الشریعه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۸ش.
17. انصاری زنجانی، اسماعیل، الموسوعه الکبری عن فاطمه الزهراء، قم، دلیل ما، ۱۴۲۸ق.