جوانان و مدگرایى-۱

مُد و مُدگرایى، پدیده‏‌اى است که کم و بیش، در میان همه اقشار جامعه وجود دارد؛ اما در این میان، جوانان و نوجوانان، بیش از دیگران به «مُد» اهمیت می‌‏دهند و «مُدگرا» هستند.

امروزه جوانان، با گسترش وسایل ارتباط جمعى و فناوری‌هاى جدید رایانه‌‏اى، ارتباطات گسترده‌‏اى با جوامع و فرهنگ‏هاى گوناگون یافته‌‏اند و موقعیت آنها در شناخت و فهم ارزش ‏ها، باورها و انتخاب هنجارهاى مطلوب، پیچیده‌‏تر و مشکل‏تر شده است و چه بسا زمینه‏‌هاى موجود، باعث شده تا جوانان و نوجوانان به رفتارها و هنجارهاى متضاد با ارزش‏‌هاى جامعه خویش روآورند.

یک روز مانتوهاى بلند و روز دیگر مانتوهاى کوتاه، یک روز آرایش موى سر به سبک آلمانى و روز دیگر موهاى بلند و اصلاح نشده، زمانى شلوارهاى با پاچه گشاد که روى زمین کشیده می‌‏شود، و زمانى دیگر، شلوارهاى تنگ و کوتاه، مُد می‌‏شوند.

اگر از این همه افرادى که عادت کرده‌‏اند رفتار و نوع و سبک لباسشان‏‌ را طبق آخرین مدهاى رایج تنظیم کنند، بپرسید که به چه علت این کار را کرده‌‏اند، یا مثلاً این آرم و کلمه روى لباس آنها چه کارکردى دارد، به سختى بتوان پاسخ متقاعد کننده‌‏اى شنید، جز آن‏ که: «خُب، قشنگه!»، «براى این که مُده!»، «همه می‌‏کنند!» و…

این پاسخ‏ ها، گرچه سطحى به نظر می‌‏رسند، اما در یک تحلیل روان‏شناختى، نشان‏ دهنده نوعى از «تعلّق گروهى»، «نوجویى»، «تنوّع‌‏طلبى» و گرایش جوانان به «امروزى شدن» است و کاملاً یک پدیده طبیعى و بهنجار در جهت ارضاى این نیازها محسوب می‌‏شود؛ (۱)

اما از آن‏جا که همراه کالاى مُد شده، شیوه‌‏هاى رفتارى، هنجارى و ارزش ‏هاى خاصى در بین جوانان و نوجوانان رونق و شیوع می‌‏یابد و مد، عاملى می‌‏شود براى انتقال هنجار و ارزشى از جامعه‌‏اى به جامعه‌‏اى دیگر، بررسى زمینه‏‌ها و پیامدهاى مدگرایى، یکى از موضوعات مهم در جامعه ما محسوب می‌‏شود که این نوشتار، نگاهى است گذرا به همین موضوع.

تعریف مُد و مدگرایى

«مد»ها الگوهاى فرهنگی‌اى هستند که توسط بخشى از جامعه، پذیرفته می‌‏شوند و داراى یک دوره زمانى نسبتاً کوتاه‌‏اند و سپس فراموش می‌‏شوند. (۲) بنابر این، «مدگرایى» آن است که فرد، سبک لباس پوشیدن و طرز زندگى و رفتار خود را طبق آخرین الگوها تنظیم کند و به محض آن‏ که الگوى جدیدى در جامعه رواج یافت، از آن یکى پیروى نماید. (۳)

گستره مد

گستره مُد، به اندازه گستره زندگى انسان است و تمامی‌ شئونات آن‏را در بر می‌‏گیرد. تغییرات مُدگونه، در: علوم و فنون، نظریه‌‏ها، گرایش به جنبه‏‌هاى مختلف علمی‌، الگوهاى تربیتى، سبک منش و رفتار، پوشش، آرایش، محیط‌ آرایى و … قابل تسرّى است.

پوشاک و آرایش، شاخص کالاى مُد شونده

با وجود آن‏ که مُد و مُدگرایى، کُل گستره زندگى اجتماعى را در بر می‌‏گیرد، پوشاک و سبک و شیوه آرایش، شاخص‏‌ترین کالاى مُد شونده محسوب می‌‏شود.

عوامل و زمینه‏‌هاى مُدگرایى

در یک نگاه کلى و جامع‏‌نگر، مُدگرایى را می‌‏توان ناشى از عوامل و زیرساخت‏‌هاى تاریخى، اقتصادى، اجتماعى، فرهنگى و روان‏شناختى دانست.

ریشه‏‌هاى تاریخى مدگرایى به سال ‏هاى بسیار دور برمی‌‏گردد. با نگاهى به تاریخ ایران، در عصر سلطنت فتحعلى شاه و ناصرالدین شاه که پاى ایرانیان به فرنگ باز شد، تا عصر رضا شاه که دوره حسّاسى را در تاریخ ایران رقم زد، فصل متفاوتى در مدگرایى ایرانیان گشوده شد. از آن زمان که رضا شاه با سلطه سیاسى بر کشور، نحوه و شکل لباس پوشیدن مردم ایران را تغییر داد، تاکنون، مُدهاى مختلف در ایران (و به خصوص در بین قشر جوان)، رایج گردیده است.

مدگرایى و غرب‏گرایى

گرچه مدگرایى و غرب‏گرایى، دو مفهوم جدا از هم و داراى تعریف متمایز از یکدیگرند، اما سیر تحولات تاریخى – اجتماعى در ایران، به گونه‏‌اى سرنوشت این دو مفهوم را با هم گره زده است که هرگاه سخن از مدگرایى به میان می‌‏آید، مفهوم غرب‏گرایى نیز به ذهن، تبادر می‌‏کند؛ زیرا پس از رشد تکنولوژى در اروپا، سنّت‏ها مورد انتقاد قرار گرفت و جامعه به تدریج، اندیشه‌‏ها، طرز زندگى و نوع لباس را تغییر داد.

همین‏طور در ایران و کشورهایى نظیر آن، رشد صنعت در رأس شعارها قرار گرفت و خیلى زودتر از آن، نوع تفکر، طرز زندگى و آداب لباس پوشیدن، دستخوش تغییر شد.

میل به اروپایى شدن در جامعه ایرانى باعث شد که به جاى بازسازى و نوسازى چارچوب اقتصادى – اجتماعى جامعه خود، به نماها و نمادها و ظواهر صنعتى شدن توجه کنند که مهم‏ترین نماى اروپایى شدن، پوشیدن لباس‏ هاى اروپایى و ترویج مدهاى غربى به شمار می‌‏رفت. ایرانیان بر این باور شدند که باید خود و فرهنگشان را اروپایى کنند، تا بدین ترتیب، از ضعف و عقب‏‌ماندگى رهایى یافته، در ردیف کشورهاى پیش‏رفته قرار گیرند.

بنابراین «مدگرایى» و «غرب‏گرایى» در ایران، در یک بستر فکرى و دوشادوش هم رشد کرده‌‏اند. در حال حاضر نیز بیشترین مدهایى که در جامعه و به خصوص در بین جوانان رایج می‌‏شود، برگرفته از الگوهاى غربى و با همان انگیزه است.

مُد و مدرنیسم

مُد و مُدگرایى را می‌‏توان از جهتى مولود مدرنیسم دانست؛ زیرا مدرنیسم، نگاه نو به عالم و آدم است؛ نگاه و شناختى که برخاسته از زیستن در «اکنون» و گسستن از «گذشته» است و صریحاً با مفهوم سنّت (tradition) در تقابل می‌‏افتد. «مدرنیته» که شکل عینیت‏ یافته فرهنگ مدرن است، همراه و همزاد با گذر از گذشته به حال، نوآورى، تجدّد و سلیقه و مُد است.

از این‏ رو، مدرنیته همواره خود را در ستیز و چالش با کهنگى، رکود، قدمت و سنّت و پیروى از هنجارهاى پایدار قرار می‌‏دهد و کشش و تمایل آن به‏ سوى تجدّد و نوآورى در فرهنگ و ارزش ‏هاى اجتماعى است.

بنابراین، مدگرایى و نوآورى در تفکر و رفتار (به معناى رایج آن) به عنوان نماد اندیشه مدرنیسم قلمداد می‌‏شود(۴) و از آن‏جا که جوامع غربى، موطن و مظهر مدرنیته و مدرنیسم بوده‌‏اند، فرایند مدرنیزاسیون (مدرن‏سازى) و اشاعه طرح ‏ها و مدهاى نو، در واقع با غربی‌‏سازى و غرب‏گرایى کاملاً هم‌‏اُفق و بلکه معادل خواهد بود، و این، خود می‌‏تواند از زاویه دیگر، رابطه مدگرایى و غرب‏گرایى را نشان دهد.

عوامل و زمینه‏‌هاى روان‏شناختى مدگرایى در جوانان

علاوه بر زیرساخت‏‌هاى تاریخى و اجتماعى، مدگرایى در بین جوانان از یک سرى اصول و سازه‏ هاى روان‏شناختى نیز تبعیت می‌‏کند و با انگیزه‌‏ها و نیازهاى چندى در ارتباط است.

۱ . تنوع‏‌طلبى و نوگرایى

جوانى، فصل تازه‌‏اى در زندگى و سرآغاز ورود انسان به جهان پرشور و رنگارنگ است که غرایز طبیعى در شکل‌‏دهى آن، نقش اصلى را بر عهده دارند. استقلال‏‌طلبى، تنوّع‏‌دوستى، هیجان‏‌خواهى، نقد گذشته و نوگرایى از جمله ویژگی هاى دوران جوانى است که به شدّت، رفتارهاى جوانان را تحت تأثیر قرار می‌‏دهد.

تمایل به امروزى شدن و نوگرایى به درجات مختلف در هر نوجوان وجود دارد و گواه نیاز وى به شکستن قالب‏ هاى موجود، فاصله گرفتن از هنجارهاى پیشین و رسیدن به هویّتى متمایز از کسانى که پیش از او بوده‌‏اند و همچنین گرایش به فاصله گرفتن از والدین است. این نیاز، زمانى که نمود بیرونى به خود می‌‏گیرد و در رفتار جوان منعکس می‌‏شود، به صورت مدگرایى ظاهر می‌‏گردد.

۲ . مدگرایى و همانندسازى

همانندسازى در مکتب روان‌تحلیلگرى، به فرایندى ناهشیار اطلاق می‌‏شود که فرد، طى آن، ویژگی ‏ها (نگرش ‏ها و الگوهاى رفتارى) فرد دیگرى را براى خود سرمشق قرار می‌‏دهد و با تقلید از نگرش‏ها و ویژگى رفتارى وى احساس می‌‏کند که مقدارى از قدرت و کفایت او را نیز به دست آورده است. (۵)

منبع اصلى همانندسازى در دوران کودکى، والدین هستند؛ زیرا کودک، اولین و بیشترین برخورد را در زندگى با والدین خود دارد؛ اما در دوران نوجوانى که فرد از والدینش فاصله می‌‏گیرد، الگوهایى را که خود را با آنها شبیه کرده است، از دست می‌‏دهد و در درون او خلأى به وجود می‌‏آید. چنین خلأى می‌‏باید از طریق یافتن الگوهاى دیگر، یعنى از طریق همانندسازی‌هاى جدید با دیگرى، پر شود.

به اعتقاد روانشناسان، همین خلأ و احساس ناامنى ناشى از آن، باعث می‌‏شود که نوجوان در مسیر خود، به راه حل‏هایى متوسّل شود که این راه‏ حل‏ها از طریق همانندسازى با شخصیت‏ هایى است که الگوى نوجوان قرار می‌‏گیرند.

این شخصیت‏ ها می‌‏توانند شخصیت‏‌هاى معروف گذشته، هنرپیشه‌‏هاى سینما، نوازندگان و آوازخوانان، و یا گروه ‏هاى مختلفى مانند «هیپى»ها باشند و فرد، خود را از نظر ظاهرى شبیه آنها ساخته، در شیوه لباس پوشیدن و طرز رفتار با آنان همانندسازى کند. به محض این ‏که یک هنرمند یا ورزشکار لباسى را بپوشد و در صحنه‏‌اى ظاهر شود، جوانان با وى همانندسازى نموده، سعى می‌‏کنند به عنوان مُد، آن را در جامعه طرح کنند.

۳ . رقابت و چشم و همچشمی‌ با دیگران

انگیزه رقابت و چشم و همچشمی‌ با دیگران، از دیگر عوامل پیروى از مُد در بین جوانان و نوجوانان محسوب می‌‏شود. این انگیزه، در همه افراد وجود دارد و به گونه‌هاى مختلف بروز می‌‏کند. رقابت اگر در زمینه‏‌هاى مثبتْ جهت داده شود، باعث پیشرفت و رشد و تکامل معنوى فردى می‌‏شود؛ اما اگر جهت‌گیرى آن به‏ سوى امور مادّى و مُدپرستى باشد و فرد، سعى کند از لحاظ ظاهرى (و مثلاً در سبک و شیوه لباس پوشیدن) از دیگران عقب نماند، سرانجامِ خوبى نخواهد داشت. (۶)

۴ . مدگرایى و التزام‏هاى ناشى از دوستى

یکى از عوامل پیروى از مُد در بین جوانان و نوجوانان، ترس و نگرانى از مجازات‏‌هاى خصوصاً غیر رسمی‌ از سوى دوستان است. لذا تحقیر و تمسخر، پوزخند زدن و متلک گفتن اطرافیان و ترس از آن، باعث می‌‏شود که جوانان و نوجوانان از مُدهاى رایج پیروى کنند.

۵ . مدگرایى و جلب توجه دیگران

افرادى هستند که با تعویض و تغییر هر روزه لباس و آرایش خود و خریدن لباس‏ هاى گران قیمت و مُدِ روز، در صدد جلب توجه دیگران برمی‌‏آیند. استفاده از لباس‏ هاى چسبناک و برّاق و رنگارنگ، جوراب‏ هایى شبیه تور ماهیگیرى، کفش‏ هایى با پاشنه‌‏هاى خیلى بلند، آرایش تُندى با رنگ ‏هاى غیر طبیعى و… (که بیش از همه در بین جوانان و به خصوص دختران رایج است)، باعث جلب توجه دیگران شده، نگاه‏‌هایى را به خود معطوف می‌‏دارد.

ادامه دارد…