نماز مستحبی عید غدیر یکی از اعمال روز عید غدیر به شمار می آید که ثواب بسیاری برای آن نقل شده است؛ به گونه ای که هیچ اختلافی در اصل مستحب بودن نماز عید غدیر وجود ندارد؛ اما از گذشته تا کنون میان فقها اختلافی وجود دارد مبنی بر اینکه آیا می توان این نماز را به صورت جماعت اقامه نمود یا خیر؟ بنابراین لازم است دلایل هر یک از دو نظریه مورد تحقیق و بررسی قرار گیرد.
اقسام نماز به اعتبار جماعت و فرادا
-
نمازهایی که فقط به صورت فرادا خوانده می شوند.
علمای شیعه معتقدند: نماز مستحبی را نمی توان به صورت جماعت به جا آورد؛ مگر نماز هایی که از ذیل این حکم خارج شده اند؛ مانند نماز مستحبی عید غدیر، نماز استسقاء، نمازهای جمعه و عیدین (در ایام غیبت امام به نظر کسانی که قائلند که نماز جمعه در عصر غیبت واجب نیست.)[۱]
-
نمازهایی که فقط به صورت جماعت خوانده می شوند.
علامه حلی معتقد است؛ جماعت خواندن نماز واجب نیست مگر در نماز جمعه و عید فطر و قربان آن هم در صورتی که شرایط اقامه آن فراهم شود؛ و برای این حکم ادعای اجماع فقهای امامیه نموده است.[۲]
آیت الله العظمی سبحانی ۹ موضع را برای وجوب نماز جماعت بر شمرده اند.[۳]
-
نمازهایی که قابلیت فرادا و جماعت خواندن را دارند
همه نمازهای یومیه و نماز هایی که بر انسان واجب است را می توان به جماعت خواند به استثناء مواردی که در قسم قبل گذشت که به جماعت خواندن واجب است.[۴] همچنین نماز استسقاء و نماز مستحبی عید غدیر (بنابر نظر قائلین به جواز)
ادله قائلین به عدم جواز جماعت خواندن نمازهای مستحبی
بسیاری از علمای امامیه قائلند بر اینکه نماز مستحبی را نمی توان به جماعت اقامه نمود و برای این فتوا به روایاتی استدلال می کنند.
اما نکته قابل توجه این است این روایات از نظر سندی دچار خلل هایی هستند اما قائلین به عدم جواز معتقدند ضعف سند این روایات بواسطه عمل علمای امامیه به آن و نیز مخالفت این فتوا با عامه، جبران شده و بدین سبب، این روایات قابل استناد هستند.
روایت اول
«مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بِأَسَانِیدِهِ عَنْ زُرَارَهَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ اَلْفُضَیْلِ : أَنَّهُمْ سَأَلُوا أَبَا جَعْفَرٍ الْبَاقِرَ (ع)وَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقَ (ع)، عَنِ الصَّلاَهِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ نَافِلَهً بِاللَّیْلِ فِی جَمَاعَهٍ فَقَالاَ ….. قَالَ رسول الله أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الصَّلاَهَ بِاللَّیْلِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ ، مِنَ النَّافِلَهِ فِی جَمَاعَهٍ بِدْعَهٌ وَ صَلاَهَ الضُّحَى بِدْعَهٌ أَلاَ فَلاَ تَجَمَّعُوا لَیْلاً فِی شَهْرِ رَمَضَانَ لِصَلاَهِ اللَّیْلِ وَ لاَ تُصَلُّوا صَلاَهَ الضُّحَى فَإِنَّ تِلْکَ مَعْصِیَهٌ أَلاَ وَ إِنَّ کُلَّ بِدْعَهٍ ضَلاَلَهٌ وَ کُلَّ ضَلاَلَهٍ سَبِیلُهَا إِلَى النَّارِ ثُمَّ نَزَلَ وَ هُوَ یَقُولُ قَلِیلٌ فِی سُنَّهٍ خَیْرٌ مِنْ کَثِیرٍ فِی بِدْعَهٍ»[۵]
(زراره، و محمّد بن مسلم، و فضیل از امام باقر (ع) و امام صادق (ع) در باره نماز نافله شب در ماه رمضان به صورت جماعت سؤال کردند، آن دو امام فرمودند: پیامبر (ص) چون نماز عشا را بجا مىآورد، به سوى منزل خود مىرفت، و آنگاه در آخر شب به سوى مسجد روان مى شد، و به نماز مىایستاد، پس در نخستین شب از ماه رمضان به مسجد مىرفت، تا بنا بر سنّت پیشین نماز بگزارد، پس مردم پشت سرش صف بستند، در این هنگام پیامبر (ص) از جلو ایشان به خانهاش فرار کرد، و ایشان را بر جاى گذاشت، ولى مردم تا سه شب چنین کردند. پس پیامبر (ص) در روز سوّم به منبر برآمد، و پس از حمد و ثناى خدا فرمود: «اى مردمان! نماز نافله در شب ماه رمضان به صورت جماعت بدعت است، و نماز ضحى (یعنى هنگامى که آفتاب در سطح زمین فراگیر شود) بدعت است، آگاه باشید که شبانگاه در ماه رمضان براى نماز شب اجتماع مکنید، و نماز ضحى را بجا مىآورید؛ زیرا که آن معصیت است، آگاه باشید که هر بدعتى گمراهى است، و هر گمراهى راهش به سوى آتش دوزخ است؛ سپس از منبر به زیر آمد، در حالى که می گفت: کار کمى در مسیر سنّت از کار بسیار در مسیر بدعت بهتر است.)[۶]
بررسی سند و دلالت روایت
این روایت از نظر سندی هیچگونه ضعفی ندارد؛ زیرا سند شیخ صدوق به زراره، سندی قوی و بدون اشکال است.[۷] [۸]
قائلین به عدم جواز جماعت خواندن نماز مستحبی به این روایت استدلال می کنند به این بیان که درست است، ظاهر روایت در بدو نظر دلالت دارد بر عدم جواب جماعت خواندن نماز نافله ماه رمضان اما با دقت در این روایت می توان یافت که روایت مشتمل بر استدلال بر عدم جوان جماعت خواندن همه نمازهای مستحبی می باشد.
صغری: نماز شب های ماه رمضان، یک نماز مستحبی است که برخی آن را به جماعت می خوانند.
کبری: جماعت خواندن نماز مستحبی بدعت است.
نتیجه: پس جماعت خواندن نماز شب های ماه رمضان بدعت است[۹]
با دقت در کبرای استدلال روشن می شود که پیامبر در حال بیان این است که نماز مستحبی را نمی توان به جماعت خواند؛ و یکی از اقسام نمازهای مستحبی نماز شب های ماه مبارک رمضان است.
اما در مقابل قائلین به جواز جماعت خواندن نماز مستحبی معتقدند این روایت نمی تواند همه نمازهای مستحبی را شامل شود و فقط مختص به نماز شب های ماه رمضان است.[۱۰]
روایت دوم
محمد بن الحسن باسناده عن عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ الْمَدَائِنِیِّ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَهَ عَنْ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الصَّلَاهِ فِی رَمَضَانَ فِی الْمَسَاجِدِ قَالَ لَمَّا قَدِمَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع الْکُوفَهَ أَمَرَ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ ع أَنْ یُنَادِیَ فِی النَّاسِ لَا صَلَاهَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فِی الْمَسَاجِدِ جَمَاعَهً فَنَادَى فِی النَّاسِ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ ع بِمَا أَمَرَهُ بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع فَلَمَّا سَمِعَ النَّاسُ مَقَالَهَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ صَاحُوا وَا عُمَرَاهْ وَا عُمَرَاهْ فَلَمَّا رَجَعَ الْحَسَنُ إِلَى أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع قَالَ لَهُ مَا هَذَا الصَّوْتُ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ النَّاسُ یَصِیحُونَ وَا عُمَرَاهْ وَا عُمَرَاهْ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع قُلْ لَهُمْ صَلُّوا.[۱۱]
(عمار ساباطی می گوید: از امام صادق (ع) سوال کردم در رابطه با نماز (مستحب) در ماه رمضان؛ امام فرمود: زمانی که امیرالمومنین (ع) وارد کوفه شد؛ به حسن بن علی (ع) امر فرمود تا بین مردم ندا دهد که نماز (مستحب) ماه رمضان در مساجد به صورت جماعت جایز نیست؛ سپس حسن بن علی (ع) در میان مردم ندا داد به آنچه امیرالمومنین فرمان داده بودند؛ وقتی مردم شنیدند کلام حسن بن علی (ع) را، مردم فریاد زندند «وا عمراه، وا عمراه» وقتی حسن بن علی، به سمت امام علی (ع) بازگشت و واقعه را توضیح داد؛ امیرالمومنین (ع) فرمودند: به مردم بگو نمازشان را بخوانند.)
بررسی سند و دلالت روایت
در سند این روایت خللی وجود ندارد زیرا دو طریق از شیخ طوسی به علی بن حسن بن فضال نقل شده است که هر دو طریق به شهادت آیت الله خویی و اردبیلی صحیح بوده و خللی در آن وجود ندارد.[۱۲]
شیخ طوسی معتقد است: امیرالمومنین (ع) در این روایت جماعت خواندن این نماز را نفی کرد نه اصل نماز شب های ماه رمضان را.[۱۳] صاحب جواهر و آیت الله العظمی سبحانی نیز معتقدند که این روایت در حال صدور حکم عدم جواز جماعت خواندن نمازهای مستحب است نه صرف نماز شب های ماه رمضان.[۱۴] [۱۵]
روایت سوم
«عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَى عَنْ ابان بن ابی عیاش عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلاَلِیِّ قَالَ خَطَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (ع)فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَیْهِ ثُمَّ صَلَّى عَلَى النَّبِیِّ (ص) ثُمَّ قَالَ …. وَ اللَّهِ لَقَدْ أَمَرْتُ النَّاسَ أَنْ لَا یَجْتَمِعُوا فِی شَهْرِ رَمَضَانَ إِلَّا فِیفَرِیضَهٍ وَ أَعْلَمْتُهُمْ أَنَّ اجْتِمَاعَهُمْ فِی النَّوَافِلِ بِدْعَهٌ فَتَنَادَى بَعْضُ أَهْلِ عَسْکَرِی مِمَّنْ یُقَاتِلُ مَعِی یَا أَهْلَ الْإِسْلَامِ غُیِّرَتْ سُنَّهُ عُمَرَ یَنْهَانَا عَنِ الصَّلَاهِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ تَطَوُّعا …»( امیرالمومنین (ع) در خطبه ای می فرمایند: و اللّه که اگر أمر کنم مردمان را که در شهر رمضان بغیر نماز فریضه در نافله اجتماع نکنند و آنچه مذکور شد معمول گردانم بعض لشکریان من که سابقا همراه من می جنگیدند، فریاد بر می آورند که أمیر المؤمنین على (ع) طریق اسلام را تبدیل و سنّت عمر را تغییر داد ما را منع نمود که در ماه رمضان نماز به جماعت بگذاریم)
بررسی سند و دلالت روایت
سند این روایت به علت وجود ابان ابی عیاش ضعیف شمرده می شود اگر چه برخی از رجالیون سعی در توثیق ابان داشته اند[۱۶] اما مشهور علمای رجال این شخص را ضعیف در نقل روایت می دانند و لکن شخصیت اعتقادی او را تایید می کنند.[۱۷]
از فراز «أَنَّ اجْتِمَاعَهُمْ فِی النَّوَافِلِ بِدْعَهٌ» چنین استفاده می شود که مطلق نوافل، اعم از نوافل ماه رمضان و غیر ماه رمضان را نمی توان به صورت جماعت اقامه نمود. ضمن اینکه ضعف در سند این حدیث با نقل مضمون آن در روایات دیگر، نشانگر صحت محتوای این روایت است.
روایات دیگری نیز با این مضمون نقل شده است که به دلیل اختصار در این مقام ذکر نمی گردد.[۱۸][۱۹][۲۰]
ادله قائلین به جواز جماعت خواندن نمازهای مستحب
روایت اول
«أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبَانٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: صَلِّ بِأَهْلِکَ فِی رَمَضَانَ الْفَرِیضَهَ وَ النَّافِلَهَ فَإِنِّی أَفْعَلُه»[۲۱] (امام صادق (ع) می فرمایند: با خانواده ات نمازهای جماعت و مستحب ماه رمضان را بخوان، من هم همین کار را می کنم»
بررسی سند و دلالت روایت
سند این روایت صحیح است و اشکالی در آن وجود ندارد.[۲۲]
قائلین به جواز جماعت خواندن نمازهای مستحب از این روایت استفاده کرده و می گویند: این روایت ظهور دارد در اینکه نمازهای واجب و مستحب ماه رمضان را می توان به صورت جماعت خواند.[۲۳]
در پاسخ استدلال به این روایت چنین گفته شده است: ظاهر روایت بر جواز اصل خواندن نوافل ماه رمضان دلالت دارد؛ این نظر با شهرت فتوایی اهل بیت (ع) بر جایز نبودن جماعت در نماز مستحبی و نیز بدعت خواندن آن، تقویت می شود.[۲۴] ضمن اینکه برخی این روایت را حمل بر تقیه نموده اند.[۲۵]
روایت دوم
«مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ الْعَیَّاشِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ نُصَیْرٍ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَرْأَهِ هَلْ تَؤُمُّ النِّسَاءَ قَالَ تَؤُمُّهُنَّ فِی النَّافِلَهِ فَأَمَّا فِی الْمَکْتُوبَه فلا»[۲۶] (هشام بن سالم از امام صادق سوال می کند درباره اینکه آیا زنان می توانند، امام جماعت زنان شوند؟ امام فرمودند: در نمازهای مستحبی می توانند، اما در نمازهای واجب خیر.)
بررسی سند و دلالت روایت
اشکالی در سند روایت وجود ندارد و اسناد آن صحیح است.[۲۷]
قائلین به جواز جماعت خواندن نماز مستحبی معتقدند وقتی امام معصوم، امامت زنان در نمازهای مستحبی به صورت جماعت را جایز دانسته است پس به طریق اولی این امامت بر مردان هم جایز است؛ و این به صورت ضمنی بر جواز جماعت خواندن نماز مستحبی نیز دلالت دارد.
اما در مقابل قائلین به عدم جواز، می گویند: وقتی روایات صریحی بر عدم جواز جماعت خواندن نماز مستحبی داریم پس باید این روایت را چنین معنا کنیم که مکتوبه و نافله، وصف جماعت هستند نه وصف نماز؛ پس منظور امام معصوم از جواز امامت زنان در مستحب، نمازهای واجبی است که به صورت روزانه خوانده می شود و جماعت خواندن آن هم مستحب است؛ اما منظور از عدم جواز امامت زنان در نمازهای واجب، نمازهای جماعتی است که فقط به صورت جماعت اقامه می شود و آن نماز جمعه و نماز عید فطر و قربان است و اتفاق علمای شیعه بر این مطلب می باشد که زنان نمی توانند در این سه نماز، امام جماعت شوند.[۲۸][۲۹]
استثنا شدن برخی از نمازهای مستحبی (مانند نماز مستحبی عید غدیر)
آنچه بین فقهای شیعه مسلّم است، اینکه برخی از نمازهای مستحب از ذیل نهی از جماعت خواندن نماز مستحبی خارج شده است؛ اما اختلاف فقها بر سر تعداد نمازهای استثنا شده می باشد.
نماز مستحبی عید غدیر
مشهور فقهای امامیه قائل به عدم جواز جماعت خواندن نماز مستحبی عید غدیر هستند اما برخی از فقها قائل به جواز هستند که تفصیل آن به این بیان است:
قائلین به جواز
از جمله قائلین به جواز جماعت خواندن نماز مستحبی عید غدیر می توان به شیخ مفید در المقنعه[۳۰] الارشاد[۳۱] آقا ضیاء عراقی در شرح تبصره المتعلمین[۳۲] ابوالصلاح حلبی در الکافی[۳۳] علی بن محمد قمی در جامع الخلاف و الوفاق[۳۴] محقق کرکی در رسائل[۳۵] و کاشف الغطاء و سید عبد الهادی شیرازی و نیز سید محمدرضا موسوی گلپایگانی در تعلیقه خود بر عروه الوثقی[۳۶] و . . . نام برد.
ادله قائلین به جواز
شیخ مفید معتقدند: پیامبر گرامی اسلام (ص) در روز غدیر قبل از زوال دو رکعت نماز خوانده و این سنت پیامبر باقی ماند[۳۷]
دلیل ابو الصلاح حلبی سنت موکدی است که از پیامبر گرامی اسلام (ص) باقی مانده است.[۳۸]
شهید اول نماز مستحبی عید غدیر را جزء استثنائات بدعت در جماعت خواندن نمازهای مستحبی می داند[۳۹]
شهید ثانی بر جواز جماعت خواندن چنین استدلال می کند:
صغری: امام صادق (ع) می فرمایند: عید غدیر، بزرگترین عید خدا است.[۴۰]
کبری: امام صادق (ع) می فرمایند: کسی که نمازهای عید را به جماعت و همراه با امام نخواند پس نمازش قضا ندارد.[۴۱]
نتیجه: نماز مستحبی عید غدیر را باید به جماعت و همراه با امام اقامه نمود.[۴۲]
دلیل قائلین به عدم جواز
در مقابل قائلین به عدم جواز جماعت خواندن نماز مستحبی عید غدیر قائلند: خروج از روایات ناهی از جماعت خواندن نماز مستحبی، امری مشکل است و نظر به حرمت جماعت خواندن نماز مستحبی عید غدیر اقوی است و نیز نماز دو رکعتی پیامبر (ص) در روز غدیر حمل بر نماز مسافر می شود.[۴۳]
ظاهر روایاتی که امر به خواندن دو رکعت نماز مستحبی عید غدیر است، حمل بر نماز فرادا می شود و دلیلی بر جماعت خواند آن وجود ندارد.[۴۴]
صاحب جواهر نیز معتقد است دلیلی بر مستحب بودن جماعت خواندن نماز مستحبی عید غدیر وجود ندارد.[۴۵]
صاحب مهذب الاحکام قائل است بر اینکه دلیلی بر خروج از اطلاق بدعت بودن به جماعت خواندن نمازهای مستحبی وجود ندارد.[۴۶]
نتیجه گیری
پس از بررسی ادله جماعت خواندن نماز مستحبی می توان نتیجه گرفت که اتفاق علمای امامیه بر عدم جواز جماعت خواندن نماز مستحبی است مگر آن نمازهایی که از ذیل این ادله استثناء شده باشند؛ مانند نماز استسقاء یا نماز مستحبی عید غدیر، در مقابل جمع زیادی نیز قائلند نماز مستحبی عید غدیر به صورت جماعت تشریع نشده است.
پی نوشت ها
[۱] سبحانی، أحکام صلاه الجماعه، ص۳۴
[۲] علامه حلی، تذکره الفقهاء، ج۴، ص۲۲۸
[۳] سبحانی، أحکام صلاه الجماعه، ص۲۳
[۴] سبحانی، أحکام صلاه الجماعه، ص۱۶
[۵] شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۱۳۷
[۶] غفاری، ترجمه من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص ۴۷۶
[۷] اردبیلی، جامع الرواه، ج۲، ص۵۳۴
[۸] حلی، خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال، ص۴۳۷.
[۹] سبحانی، أحکام صلاه الجماعه، ص۳۶
[۱۰] موسوی عاملی، مدارک الاحکام، ج۴، ص۳۱۵
[۱۱] شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۳، ص۵۷
[۱۲] اردبیلی، جامع الرواه، ج۲، ص۴۸۶ – خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۵۴
[۱۳] شیخ طوسی، التهذیب، ج۳، باب فضل شهر رمضان، حدیث ۳۰
[۱۴] اصفهانی، جواهر الکلام، ج ۷، ص ۱۰۵
[۱۵] سبحانی، أحکام صلاه الجماعه، ص۳۷
[۱۶] مامقانی، تنقیح المقال، ج۳، ص۷۰
[۱۷] طوسی، رجال طوسی، ج۱، ص۱۰۶
[۱۸] حر عاملی، الوسائل، ج ۵، الباب ۱۰ من أبواب نافله شهر رمضان، الحدیث ۲.
[۱۹] حر عاملی، الوسائل، ج ۵، الباب ۱۰ من أبواب نافله شهر رمضان، الحدیث ۵
[۲۰] حر عاملی، الوسائل، ج ۵، الباب ۲۰ من أبواب صلاه الجماعه، الحدیث ۵
[۲۱] شیخ طوسی، تهذیب الأحکام،ج۳، ص ۲۴۸
[۲۲] مجلسی، ملاذ الاخیار، ج۵، ص۵۰۵
[۲۳] نراقی، مستند الشیعه، ج۸، ص۱۶
[۲۴] سبحانی، احکام الصلاه الجماعه، ص۳۹
[۲۵] مجلسی، ملاذ الاخیار، ج۵، ص۵۰۵
[۲۶] شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۳، ص ۲۰۵
[۲۷] مجلسی، ملاذ الاخیار، ج۵، ص۵۳۷۹
[۲۸] سبحانی، احکام الصلاه الجماعه، ص۴۰
[۲۹] بحرانی، الحدائق الناظره، ج۱۱، ص۱۸۷
[۳۰] شیخ مفید، المقنعه، ص۲۰۳
[۳۱] شیخ مفید، الارشاد، ج۱، ص۱۷۶
[۳۲] عراقی، شرح تبصره المتعلمین، ج۲، ص۲۰۱
[۳۳] حلبی، الکافی فی الفقه، ص۱۶۰
[۳۴] قمی، جامع الخلاف و الوفاق، ص۱۱۹
[۳۵] محقق کرکی، رسائل، ج۱، ص۱۳۵
[۳۶] یزدی، العروه الوثقی، ج۳، ص۱۱۵
[۳۷] شیخ مفید، المقنعه، ص۲۰۳
[۳۸] حلبی، الکافی فی الفقه، ص۱۶۰
[۳۹] شهید اول، اللمعه الدمشقیه، ص۴۸
[۴۰] حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۷، ص۴
[۴۱] حر عاملی،وسائل الشیعه، ج۵، ص۳
[۴۲] شهید ثانی، اللمعه الدمشقیه، ج۱، ص۳۱
[۴۳] سبحانی، احکام صلاه الجماعه، ص۴۱
[۴۴] تبریزی، تنقیح مبانی العروه، ج۵، ص۸۰
[۴۵] اصفهانی، جواهر الکلام، ج۶، ص۵۴۱
[۴۶] موسوی سبزواری، مهذب الاحکام، ج۷، ص۳۸۸
فهرست منابع
۱- اردبیلی، محمدعلی، جامع الرواه و ازاحه الاشتباهات، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۰۳ق
۲- اصفهانی، محمدحسن، جواهر الکلام، قم، مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت، ۱۴۲۱ق
۳- بحرانی، یوسف، الحدائق الناظره فی احکام العتره الطاهره، قم، مؤسسه النشر الإسلامی، ۱۳۶۳ش
۴- تبریزی، جواد، تنقیح مبانی العروه (الصلاه)، قم، دار الصدیقه الشهیده، ۱۴۳۱ق
۵-حر عاملی، محمد، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه ، قم، مؤسسه آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث، ۱۴۱۶ق
۶- حلبی، ابوالصلاح، الکافی فی الفقه، اصفهان، مکتبه الإمام أمیرالمؤمنین علی (ع)، بی تا
۷- حلی، حسن، ترتیب خلاصه الأقوال فی معرفه الرجال، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۸۱ش
۸- خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواه، بی نا، بی جا، بی تا
۹- سبحانی، جعفر أحکام صلاه الجماعه، قم، مؤسسه الإمام الصادق ع، ۱۴۳۲ق
۱۰- عاملی، محمد، اللمعه الدمشقیه فی فقه الامامیه، قم، مکتب الاعلام الاسلامی فی الحوزه العلمیه، ۱۴۳۰ق
۱۱- عاملی، زین الدین، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، بی نا، بی جا، بی تا
۱۲- ابن بابویه قمی، محمد، من لا یحضره الفقیه، قم، مؤسسه النشر الإسلامی، ۱۳۶۳ش
۱۳- طوسی، محمد، تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش
۱۴- مفید، محمد، الارشاد، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق
۱۵- مفید، محمد، المقنعه، قم، موسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۰ق
۱۶- طوسی، محمد، رجال الطوسی، قم، موسسه النشر الاسلامی، ۱۴۲۷ق
۱۷- عراقی، ضیاء‌الدین، شرح تبصره المتعلمین، قم، مؤسسه النشر الإسلامی، ۱۴۱۴ق
۱۸- حلی، حسن، تذکره الفقهاء، قم، مؤسسه آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث، ۱۴۱۴ق
۱۹- غفاری، علی اکبر ترجمه من لا یحضره الفقیه، تهران، نشر صدوق، ۱۳۶۷ش
۲۰- قمی، علی، جامع الخلاف و الوفاق بین الإمامیه و بین أئمه الحجاز و العراق، قم، زمینه سازان ظهور امام عصر (عج)، ۱۳۷۹ش
۲۱- کلینی، محمد، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیه، ۱۳۶۳ش
۲۲- مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، قم، موسسه آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث، بی تا
۲۳- مجلسی، محمدباقر، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار ، قم، کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)، ۱۴۰۶ق
۲۴- حلی، جعفر (محقق حلی)، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام ، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق
۲۵- کرکی، علی، رسائل المحقق الکرکی، قم، مکتبه آیه الله العظمی المرعشی النجفی (ره)، ۱۴۰۹ق
۲۶- موسوی سبزواری، عبدالاعلی، مهذب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم، السید عبد الاعلی السبزواری، ۱۴۱۳ق
۲۷- موسوی عاملی، محمد، مدارک الأحکام فی شرح شرائع الإسلام، مشهد، مؤسسه آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث، ۱۴۱۱ق
۲۸- نراقی، احمد، مستند الشیعه فی أحکام الشریعه ، قم، مؤسسه آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث، ۱۴۱۵ق
۲۹- یزدی، محمدکاظم، العروه الوثقی، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۹ق
منابع اقتباس: سبحانی، جعفر؛ احکام صلاه الجماعه؛ ص۱۰ تا ۴۵؛ پایان نامه غدیر، مشروعیت صلاه الغدیر(حسین اسلامی راد)؛ ص ۳۴ تا ۹۰
