اشاره:
شیخ طوسی در رمضان ۳۸۵ هجری قمری، ۴ سال پس از وفات شیخ صدوق در طوس یکی از شهرهای مهم خراسان متولد شد.[۱] کنیه او ابوجعفر است که گاهی در برابر شیخ کلینی و شیخ صدوق که کنیه هر دوی آنها ابوجعفر بود به او ابوجعفر ثالث می‌گویند. وی در ۴۰۸ ه.ق. در ۲۳ سالگی به عراق رفت و ۵ سال شاگرد شیخ مفید (متولد ۴۱۳)، ۳ سال شاگرد ابن غضائری (متولد ۴۱۱) و نیز شاگرد ابن حاشر بزاز، ابن ابی جید، و ابن الصلت بود. بعضی از مشایخ وی و نجاشی (۳۷۲-۴۵۰) مشترکند. او سید مرتضی (م ۴۳۶) را درک کرد. [۲]
خلیفه عباسی، القائم بامر الله، کرسی علم کلام بغداد را بدو سپرد. در میان شاگردانش ۳۰۰ تن از علما بودند. وی در این جایگاه بود تا اینکه بغداد به دست ترکان سلجوقی سقوط کرد و در سال ۴۴۷ طغرل وارد بغداد شد و کتابخانه شاپور را سوزاند.
در سال ۴۴۸ میان شیعیان و اهل سنت درگیری روی داد. ابن جوزی در حوادث این سال از گریختن ابوجعفر طوسی و غارت شدن خانه‌اش در سال ۴۴۹ سخن می‌گوید. شیخ پس از آن به نجف هجرت کرد و حوزه علمیه نجف را بنا نهاد، هرچند گفته‌اند این حوزه قبل از او بوده است.[۳]
شیخ طوسی ۱۲ سال آخر عمرش را در نجف گذراند.[۴]
خانواده
شیخ طوسی فرزندی به نام حسن داشت که پس از رحلت پدر در نجف ماند و به مرجعیت شیعه رسید. شیخ از پسرش حسن، نوه‌ای داشته به نام محمد که کنیه‌اش، ابوالحسن بوده و او نیز مرجع شیعه و در نجف بوده و در سال ۵۴۰ ق درگذشته است.[۵]
وفات
شیخ طوسی ۱۲ سال در نجف زندگی کرد و در شب دوشنبه ۲۲ محرم ۴۶۰ق درگذشت و شاگردانش حسن بن مهدی سلیقی، حسن بن عبدالواحد عین زربی، و ابوالحسن لولوی او را غسل داده و در خانه‌اش دفن کردند.[۶]
طبق وصیت شیخ، این خانه که هم‌اکنون محل تدریس اساتید علوم دینی است، به مسجد تبدیل شد. مسجد شیخ طوسی (که جامع الشیخ الطوسی نیز نامیده می‌شود) امروزه از مشهورترین مساجد نجف است. مسجد که در محله مشراق قرار دارد، تا به حال چندین بار بازسازی، مرمت و تعمیر اساسی شده است.[۷]
استادان و شاگردان
مشایخ و اساتید شیخ طوسی بسیار بوده‌اند. میرزا حسین نوری در مستدرک وسائل الشیعه[۸]، ۳۷ نفر را ذکر می‌کند. کسانی که غالبا وی از آنها روایت نقل می‌کند، ۵ نفرند:[۹]
۱. شیخ ابوعبدالله احمد بن عبدالواحد بن احمد بزاز، معروف به ابن حاشر و ابن عبدون متوفای ۴۲۳ه.ق.
۲. شیخ احمد بن محمد بن موسی، معروف به ابن صلت اهوازی متوفای ۴۰۸ه.ق.
۳. شیخ ابوعبدالله حسین بن عبیدالله بن غضائری، متوفای ۴۱۱ ه.ق.
۴. شیخ ابوالحسین علی بن احمد بن محمد بن ابی جید، متوفای پس از ۴۰۸ ه.ق.
۵. ابوعبدالله محمد بن محمد بن نعمان مشهور به شیخ مفید، متوفای ۴۱۳ه.ق.
شاگردان
بیش از ۳۰۰ تن از مجتهدان شیعه و بسیاری از اهل سنت، از شاگردان شیخ طوسی بوده‌اند. نام برخی از آنها از این قرار است:[۱۰]
- آدم بن یونس بن ابی مهاجر نسیفی
- ابوبکر احمد بن حسین بن احمد خزاعی نیشابوری
- ابوطالب اسحاق بن محمد بن حسن بن حسین بن محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی.
- ابوابراهیم اسماعیل برادر اسحاق مذکور.
- ابوالخیر برکه بن محمد بن برکه اسدی
- ابوالصلاح تقی بن نجم الدین حلبی
- ابوابراهیم جعفر بن علی بن جعفر حسینی
- شمس الاسلام حسن بن حسین بن بابویه قمی، معروف به حسکا
- ابومحمد حسن بن عبدالعزیز بن حسن جبهانی
- ابوعلی حسن بن شیخ الطائفه محمد بن حسن طوسی
- موفق الدین حسین بن فتح واعظ جرجانی
- محیی الدین ابوعبدالله حسین بن مظفر بن علی بن حسین حمدانی
- ابوالصمصام و ابوالوضاح ذوالفقار بن محمد بن معبد حسینی مروزی
- زین بن علی بن حسین حسینی
- زین بن داعی حسینی
- سعد الدین بن براج
- ابوالحسن سلیمان بن حسن بن سلمان صهرشتی
- شهرآشوب سروی مازندرانی، جد شیخ محمد بن علی مؤلف معالم العلماء و المناقب
- صاعد بن ربیعه بن ابی غانم
- عبدالجبار بن عبدالله بن علی المقرئ رازی معروف به مفید
- ابوعبدالله عبدالرحمن بن احمد حسینی خزاعی نیشابوری معروف به مفید
- موفق الدین ابوالقاسم عبیدالله بن حسن بن حسین بن بابویه
- علی بن عبدالصمد تمیمی سبزواری
- غازی بن احمد بن ابی منصور سامانی
- کردی بن عکبر بن کردی فارسی
- جمال الدین محمد بن ابی القاسم طبری آملی
- ابوعبدالله محمد بن احمد بن شهریار خازن غروی
- محمد بن حسن فتال نیشابوری، صاحب روضه الواعظین
- ابوالصلت محمد بن عبدالقادر بن محمد
- ابوالفتح محمد بن علی کراجکی
- ابوجعفر محمد بن علی بن حسن حلبی
- ابوعبدالله محمد بن هبه الله الطرابلسی
- سید مرتضی ابوالحسن مطهر بن ابی القاسم علی بن ابی الفضل محمد حسینی دیباجی
- منتهی بن ابی زید بن کیابکی حسینی جرجانی
- منصور بن حسین آبی
- ابوابراهیم ناصر بن رضا بن محمد بن عبدالله علوی حسینی
آثار
طوسی آثار پرشماری در علوم دینی مانند فقه، کلام ،تفسیر، رجال و جز آن دارد. بعضی آثار وی از بین رفته است. فهرست شیخ آقا بزرگ تهرانی از آثار او در مقدمه کتاب نهایه طوسی آمده است.[۱۱]
اندیشه ها و جایگاه فکری و مذهبی
شیخ طوسی از سرآمدان مکتب عقلگرای بغداد بود و روش استادان خود سید مرتضی و شیخ مفید را ادامه داد و به کمال رساند. شیخ طوسی در زمینه‌های مختلف علوم دینی به تالیف کتاب پرداخت و از رهگذر نفوذی که در جامعه علمی شیعه یافت و شاگردان بسیاری که تربیت کرد تاثیری دیرپای بر تفکر علمای شیعه گذارد. اجتهاد و عقلگرایی در فقه و عقاید شیعه با کوشش‌های شیخ طوسی بین شیعیان شیوه غالب شد و به سیطره روش اخبارگرایی برای چند سده پایان داد.
تأسیس حوزه علمیه نجف
پس از حمله ترکان سلجوقی به بغداد و حوادث پس از آن مانند آتش‌سوزی در کتابخانه شاپور و نزاع شیعه و سنی در بغداد، شیخ به نجف مهاجرت کرد و فعالیت علمی خود را در این شهر آغاز کرد و حوزه بزرگ نجف با تلاش‌های او پاگرفت. شیخ توانست اوضاع تحصیلی آشفته و نابسامان نجف را تحت نظم درآورد و حلقه‌های درسی را تشکل بخشد. عده‌ای اندک، از کسانی که همراه شیخ از بغداد به نجف رفته یا شهرتش را شنیده بودند، به او پیوستند و دیری نپایید که شهر نجف مرکزیت علمی و فکری تشیع را از آن خود کرد. البته عده‌ای معتقدند پیش از ورود شیخ نیز در نجف حلقه‌های علمی و درسی شکل گرفته بوده است و نقش شیخ تثیبت و نظم‌بخشی به حوزه نجف بوده است.
نقش شیخ طوسی در تکامل فقه شیعی
وارد کردن روش عقلگرایانه و استدلال گرایانه در استنباط احکام فقهی اغلب به عنوان برجسته ترین دستاورد شیخ طوسی در تاریخ فقه شیعی شناخته می‌شود. پیش از شیخ طوسی روش حدیث گرایانه بر اندیشه فقهی شیعیان غالب بود. شیخ طوسی در کتاب المبسوط با بهره گیری از روش اجتهادی به استنباط احکام از روایات بر اساس قواعد اصولی پرداخت. روش اجتهادی شیخ طوسی تاثیر عمیقی بر سیر تاریخی فقه شیعه گذاشت و این روش تا مدت ها بدون رقیب در میان فقهای شیعه به کار گرفته شد.[۱۲] پس از شیخ حتی آرای فقهی وی نیز مورد قبول علما بود و کسی جسارت مخالفت با نظریات وی را نداشت، تا اینکه ابن ادریس (متوفی ۵۹۷ ق.) باب اعتراض بر وی را گشود.[۱۳]
حل مسئله تعارض روایات رسیده از امامان، از دغدغه های شیخ طوسی بود. او با نگارش کتاب های تهذیب الاحکام و الاستبصار فیما اختلف من الاخبار روایات متعارض را جمع اوری کرد و به تاویل و توجیه تعارض ها و روش حل تعارض و استنباط احکام از این روایات پرداخت. توجه به فقه تطبیقی یا فقه مقارن از ویژگی های اندیشه فقهی شیخ طوسی است. اثر مهم او در این زمینه کتاب الخلاف فی الاحکام است.
نوآوری در تفسیرنگاری
شیخ طوسی نویسنده کتاب التبیان فی تفسیر القرآن است. کتابی که سرمشق تفسیرهای شیعی بعد از خود قرار گرفت. کتاب التبیان نخستین تفسیر کامل قرآن است که به قلم یک شیعه نگاشته شده است و تمام سوره های قرآن را در بر می گیرد. توجه شیخ طوسی به آرای دانشمندان شیعه و سنی و نقد و بررسی آرای تفسیری دیگر مفسران، استفاده از متون ادبی عرب پیش از اسلام و ارائه اطلاعات درباره لغات غریب قرآن و اختلاف قرائت و مسائل فقهی و کلامی و بلاغی آیات قرآن از جمله ویژگی های کتاب است که آن را با نمونه های پیش از خود متمایز ساخته است. تفسیرها شیعی پیش از شیخ طوسی تنها به نقل روایاتی در تفسیر ایات قران بسنده می کردند. [۱۴]
مهم ترین ویژگی روش تفسیری شیخ طوسی را باید رویکرد اجتهادی و عقل گرایانه او در تفسیر قران دانست که با رویکرد یکسره روایی مفسران قبل از او متفاوت است. شیخ طوسی با استناد به آیات قرآنی، قرآن را متنی قابل فهم برای عقل بشر می داند و روایاتی را که تنها راه فهم قرآن را مراجعه به احادیث می دانند، نمی پذیرد.[۱۵]
پی نویشت:
- آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، ص۱۶۱.
- آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، ص۱۶۱.
- آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، صص۱۶۲- ۱۶۱.
- دوانی، سیری در زندگی شیخ طوسی، در هزاره شیخ طوسی، ص۲۰.
- الامین، اعیان الشیعه، ج۹، ۱۶۰.
- آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، ص۱۶۲.
- علوی، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ص۱۵۰ ج ۳، ص۵۰۹
- شیخ طوسی، نهایه، مقدمه آقابزرگ، صص۳۲-۳۱.
- شیخ طوسی، نهایه، مقدمه آقابزرگ، صص۳۶-۳۹.
- شیخ طوسی، نهایه، مقدمه آقابزرگ، صص۱۷-۳۱.
- رضا زاده عسکری، نقش شیخ طوسی در ایجاد نهضت علمی، ص۲۴۲
- آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، ص۱۶۲.
- غلامی، نگاهی به نخستین تفسیر جامع و کامل جهان تشیع، ص ۸۵-۸۶
- غلامی، نگاهی به نخستین تفسر جامعه و کامل جهان تشیع، ص۸۶
- طوسی‌پژوهی (مجموعه مقالاتی در بررسی آراء، احوال و آثار شیخ طوسی
منابع:
- الامین، السیدمحسن، اعیان الشیعه، حققه واخرجه: حسن الامین، ج۹، بیروت: ۱۴۰۶ق-۱۹۸۶م.
- الطهرانی، آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، ج۲، قم، اسماعیلیان، بی‌تا.
- الطوسی، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دار الاندلس، قم، قدس، بی‌تا.
- گرجی، ابوالقاسم، تاریخ فقه و فقها، تهران، سمت، ۱۳۸۵ش.
- علوی، سیداحمد (گردآوری)، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، قم، معروف، ۱۳۸۹.
- منبع: ویکی شیعه
