جریان آتش زدن قرآن ها در دوره خلافت عثمان

اشاره:

در دوره رسالت ۲۳ ساله نبی مکرم اسلام (صلی‌الله علیه و آله و سلم) و نزول تدریجی قرآن کریم کاتبان وحی بنا به دستور رسول اکرم (صلی‌الله علیه و آله و سلم) اقدام به نوشتن سوره ها و آیات قرآن کریم کردند. هر آیه ای که نازل می شد حضرت دستور می دادند که در کدام سوره قرار بگیرد. بعد از رحلت آن حضرت آن دسته از کاتبانی که نزد خود مصحف هایی از قرآن داشتند بنا به دستور خلفای نخستین جمع آوری نمودند و به صورت مصحف کامل کردند. در دوره عثمان تصمیمی درباره مصحف های قرآن گرفته شد که در این نوشته به آن اشاره شده است.

 در دوره خلافت عثمان با توجه به این که قلمرو اسلام گسترش یافته بود و مسلمانان نخستین برای ترویج اسلام و تعلیم قرآن به تازه مسلمان ها به مناطق مختلف اعزام می شدند. بنا بر گزارشهای تاریخی آن دسته از افرادی که مصحف قرآنی داشتند در تلاوت و قرائت قرآن با هم دیگر اختلاف می نمودند یعنی هر کدام به یک نحو می خواند و روش خود را روش درست و صحیح می دانست.

حذیفه بن یمان در یکی از جنگها شاهد این اختلاف بود و هنگام بازگشت از فتح ارمنستان و آذربایجان موضوع را با سعید بن عاص مطرح نمود.(۱) قرار شد که موضوع را با خلیفه وقت یعنی عثمان بن عفان در میان بگذارند. و در ملاقات با عثمان از او خواست که به این رسیدگی کند تا امت اسلامی در کتابت و قرائت خود گرفتار اختلاف و دو دستگی نگردند. عثمان کسی را نزد حفصه فرستاد که صحف (مصحفها) را نزد خلیفه بفرستد تا آنها را در مصحف نگاشته و دوباره به او بازگرداند. حفصه آن صحف را نزد عثمان فرستاد. عثمان به زید بن ثابت، عبدالله بن زبیر، سعید بن عاص و عبدالرحمان بن حارث دستور داد که آنها را در مصاحف بنویسند. عثمان به آن سه نفر که از قبیله قریش بودند گفت: اگر در مورد کلمه ای با زید بن ثابت اختلاف پیدا کردید، آن را بر طبق لهجه قریش بنویسید که قرآن به لهجه قریش نازل شده است. آنهاهمین کار را کردند و وقتی مصحف ها آماده شد عثمان صحف را به حفصه باز گردانید و به هر سرزمین یکی از آنها را فرستاد و دستور داد که تمام صحیفه و مصاحف دیگر را بسوزانند.(۲) بنابراین آنچه درباره سوزاندن قرآن کریم در کتب تفاسیر و علوم و تاریخ قرآن بیان شده است مربوط به این جریان است که عثمان در ایام خلافت خود جهت یکسان سازی قرائت مسلمانان دست به چنین اقدامی زد.

البته همان طور که از متن حدیث استفاده می شود، قرآن ها قبل از دوره عثمان جمع آوری شده بودند ولی اقدامی که عثمان کرد موجب یکنواختی قرائت ها شد.

از آنجائی که این اقدام عثمان مورد انتفاد برخی بود، علمای اهل سنت بر آن شدند که کار عثمان را توجیه کنند که وی با مشورت صحابیان دست به چنین اقدامی زده است و امام علی (علیه السلام) نیز با تدوین و جمع آوری قرآن و یکی کردن مصاحف موافق بوده است. در این زمینه روایتی نقل می کنند که: سوید بن غفله جعفی گفت: از علی بن ابی طالب شنیدم که می گفت: ای مردم درباره عثمان زیاده روی نکنید و درباره او راجع به مصاحف و سوزاندن مصاحف جز به نیکی سخن مگوئید. به خدا سوگند او درباره مصاحف آنچه را انجام داد که ما همگی بر آن بودیم. عثمان به ما گفت درباره قرائت چه می گوئید به من رسیده بعضی ها گفته اند: قرائت من از قرائت تو بهتر است و این نزدیک است که به مرحله کفر برسد، به او گفتم: نظر تو چیست؟ گفت: نظر من این است که مردم بر یک مصحف اجتماع کنند تا افتراق و اختلافی نباشد، گفتیم چه نظر خوبی دارید.(۳)

بی گمان ابتکار عثمان در توحید مصاحف و از بین بردن اختلاف و وا داشتن مسلمانان بر قرائت واحدی، کاری درست و بزرگ بود که علمای شیعه و سنی بر این اقدام صحه می گذارند. شاید کلام امام علی (علیه السلام) نیز ناظر بر این بعد قضیه باشد، اما در مورد سوزاندن سایر مصحف ها و قرآن ها اختلاف است و در بیشتر آثار روایی شیعه بر این امر خرده گیری شده است. چنانکه آیت الله خویی در این باره می نویسند: آنچه سبب ایراد و انتقاد از عثمان گردید، مسئله سوزاندن قرآن ها است که هم خود بدان مبادرت ورزید و هم به سایر بلاد اسلامی این دستور را صادر نمود، عده ای از مسلمانان به خاطر این اقدام به وی اعتراض کرده اند تا آنجا که او را «حراق المصاحف» یعنی سوزاننده قرآن ها نام نهاده اند.(۴)

شاید اگر عثمان و همفکران وی تدبیری می اندیشیدند که مصحف ها را به نحوی نگهداری می کردند و با حفظ سایر مصاحف به یکنواختی قرائت بین مسلمین اقدام می کردند شایسته تر بود. در جواب این انتقاد ها طه حسین می نویسد: شاید تصور سوزاندن مصاحف از طرف عثمان، بر بعضی مسلمانان سخت ناگوار باشد و بدین علت عذر او را دائر بر از بین بردن آشوب و اختلاف نپذیرند، گفتنی است چنانکه در آن عصر، مسلمانان به درجه شایانی از شکوفایی تمدن رسیده بودند، شاید این امکان وجود داشت که خلیفه برای حفظ آن صحف از ضیاع و نابودی، آنها را به شکلی نگهداری می کرد و احیاناً اجازه رجوع بدان ها را برای همگان صادر نمی کرد. ولی ناگفته پیداست که آنان در آن روزگار چندان پیشرفت نکرده بودند که کتابخانه تشکیل دهند و از این گونه نسخه ها به خوبی حفاظت کنند، بنابراین عثمان هیچ گونه تقصیری نه از جنبه شرعی و نه از لحاظ سیاسی مرتکب نشده بود؛ تنها این ماییم که باید بر سوختن این مصاحف افسوس بخوریم، زیرا که این واقعه گرچه موجب نشد قسمتی از آیین مذهبی مسلمانان تباه گردد، امّا مباحث گویشی فراوانی را از عالمان و پژوهندگان دریغ داشت.

بنابراین عثمان در ادامه روند جمع آوری قرآن وقتی که متوجه شد مسلمانان در نحوه قرائت آن دچار اختلاف گردیدند افرادی را مأمور کرد که از روی یک نسخه از مصاحف نسخه برداری کنند و همه طبق آن نسخه قرائت کنند و بقیه را با سوزاندن از بین برد. گرچه این اقدام عثمان (یکسان سازی قرائت قرآن) اقدام قابل توجهی است و مورد تأیید شیعه و سنی است ولی روش از بین بردن سایر مصاحف مورد انتقاد قرار گرفته است.

پی نوشت:

1. ابن اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارالطباعه و نشر، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۱۱۱.
2. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق، ج۶، ص۹۹.
3. میر محمدی، ابوالفضل، بحوث فی تاریخ القرآن، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۲۰ق، ص۱۵۰. قدوری، غانم، رسم الخط، مصحف، ترجمه یعقوب جعفری، تهران، اسوه، ۱۳۷۶ش، ص۱۰۰.
4. خوئی، ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالزهراء، ۱۳۹۵ش، ص۲۵۸.

منبع: نرم افزار پاسخ مرکز مطالعات حوزه.