جریان آتش زدن قرآن ها در دوره خلافت عثمان

اشاره:

در دوره رسالت 23 ساله نبی مكرم اسلام (صلی‌الله علیه و آله و سلم) و نزول تدریجی قرآن كریم كاتبان وحی بنا به دستور رسول اكرم (صلی‌الله علیه و آله و سلم) اقدام به نوشتن سوره ها و آیات قرآن كریم كردند. هر آیه ای كه نازل می شد حضرت دستور می دادند كه در كدام سوره قرار بگیرد. بعد از رحلت آن حضرت آن دسته از كاتبانی كه نزد خود مصحف هایی از قرآن داشتند بنا به دستور خلفای نخستین جمع آوری نمودند و به صورت مصحف كامل كردند. در دوره عثمان تصمیمی درباره مصحف های قرآن گرفته شد که در این نوشته به آن اشاره شده است.

 در دوره خلافت عثمان با توجه به این كه قلمرو اسلام گسترش یافته بود و مسلمانان نخستین برای ترویج اسلام و تعلیم قرآن به تازه مسلمان ها به مناطق مختلف اعزام می شدند. بنا بر گزارشهای تاریخی آن دسته از افرادی كه مصحف قرآنی داشتند در تلاوت و قرائت قرآن با هم دیگر اختلاف می نمودند یعنی هر كدام به یك نحو می خواند و روش خود را روش درست و صحیح می دانست.

حذیفة بن یمان در یكی از جنگها شاهد این اختلاف بود و هنگام بازگشت از فتح ارمنستان و آذربایجان موضوع را با سعید بن عاص مطرح نمود.(1) قرار شد كه موضوع را با خلیفه وقت یعنی عثمان بن عفان در میان بگذارند. و در ملاقات با عثمان از او خواست كه به این رسیدگی كند تا امت اسلامی در كتابت و قرائت خود گرفتار اختلاف و دو دستگی نگردند. عثمان كسی را نزد حفصه فرستاد كه صحف (مصحفها) را نزد خلیفه بفرستد تا آنها را در مصحف نگاشته و دوباره به او بازگرداند. حفصه آن صحف را نزد عثمان فرستاد. عثمان به زید بن ثابت، عبدالله بن زبیر، سعید بن عاص و عبدالرحمان بن حارث دستور داد كه آنها را در مصاحف بنویسند. عثمان به آن سه نفر كه از قبیله قریش بودند گفت: اگر در مورد كلمه ای با زید بن ثابت اختلاف پیدا كردید، آن را بر طبق لهجه قریش بنویسید كه قرآن به لهجه قریش نازل شده است. آنهاهمین كار را كردند و وقتی مصحف ها آماده شد عثمان صحف را به حفصه باز گردانید و به هر سرزمین یكی از آنها را فرستاد و دستور داد كه تمام صحیفه و مصاحف دیگر را بسوزانند.(2) بنابراین آنچه درباره سوزاندن قرآن كریم در كتب تفاسیر و علوم و تاریخ قرآن بیان شده است مربوط به این جریان است كه عثمان در ایام خلافت خود جهت یكسان سازی قرائت مسلمانان دست به چنین اقدامی زد.

البته همان طور كه از متن حدیث استفاده می شود، قرآن ها قبل از دوره عثمان جمع آوری شده بودند ولی اقدامی كه عثمان كرد موجب یكنواختی قرائت ها شد.

از آنجائی كه این اقدام عثمان مورد انتفاد برخی بود، علمای اهل سنت بر آن شدند كه كار عثمان را توجیه كنند كه وی با مشورت صحابیان دست به چنین اقدامی زده است و امام علی (علیه السلام) نیز با تدوین و جمع آوری قرآن و یكی كردن مصاحف موافق بوده است. در این زمینه روایتی نقل می كنند كه: سوید بن غفله جعفی گفت: از علی بن ابی طالب شنیدم كه می گفت: ای مردم درباره عثمان زیاده روی نكنید و درباره او راجع به مصاحف و سوزاندن مصاحف جز به نیكی سخن مگوئید. به خدا سوگند او درباره مصاحف آنچه را انجام داد كه ما همگی بر آن بودیم. عثمان به ما گفت درباره قرائت چه می گوئید به من رسیده بعضی ها گفته اند: قرائت من از قرائت تو بهتر است و این نزدیك است كه به مرحله كفر برسد، به او گفتم: نظر تو چیست؟ گفت: نظر من این است كه مردم بر یك مصحف اجتماع كنند تا افتراق و اختلافی نباشد، گفتیم چه نظر خوبی دارید.(3)

بی گمان ابتكار عثمان در توحید مصاحف و از بین بردن اختلاف و وا داشتن مسلمانان بر قرائت واحدی، كاری درست و بزرگ بود كه علمای شیعه و سنی بر این اقدام صحه می گذارند. شاید كلام امام علی (علیه السلام) نیز ناظر بر این بعد قضیه باشد، اما در مورد سوزاندن سایر مصحف ها و قرآن ها اختلاف است و در بیشتر آثار روایی شیعه بر این امر خرده گیری شده است. چنانکه آیت الله خویی در این باره می نویسند: آنچه سبب ایراد و انتقاد از عثمان گردید، مسئله سوزاندن قرآن ها است كه هم خود بدان مبادرت ورزید و هم به سایر بلاد اسلامی این دستور را صادر نمود، عده ای از مسلمانان به خاطر این اقدام به وی اعتراض كرده اند تا آنجا كه او را «حراق المصاحف» یعنی سوزاننده قرآن ها نام نهاده اند.(4)

شاید اگر عثمان و همفكران وی تدبیری می اندیشیدند كه مصحف ها را به نحوی نگهداری می كردند و با حفظ سایر مصاحف به یكنواختی قرائت بین مسلمین اقدام می كردند شایسته تر بود. در جواب این انتقاد ها طه حسین می نویسد: شاید تصور سوزاندن مصاحف از طرف عثمان، بر بعضی مسلمانان سخت ناگوار باشد و بدین علت عذر او را دائر بر از بین بردن آشوب و اختلاف نپذیرند، گفتنی است چنانکه در آن عصر، مسلمانان به درجه شایانی از شكوفایی تمدن رسیده بودند، شاید این امكان وجود داشت كه خلیفه برای حفظ آن صحف از ضیاع و نابودی، آنها را به شكلی نگهداری می كرد و احیاناً اجازه رجوع بدان ها را برای همگان صادر نمی كرد. ولی ناگفته پیداست كه آنان در آن روزگار چندان پیشرفت نكرده بودند كه كتابخانه تشكیل دهند و از این گونه نسخه ها به خوبی حفاظت كنند، بنابراین عثمان هیچ گونه تقصیری نه از جنبه شرعی و نه از لحاظ سیاسی مرتكب نشده بود؛ تنها این ماییم كه باید بر سوختن این مصاحف افسوس بخوریم، زیرا كه این واقعه گرچه موجب نشد قسمتی از آیین مذهبی مسلمانان تباه گردد، امّا مباحث گویشی فراوانی را از عالمان و پژوهندگان دریغ داشت.

بنابراین عثمان در ادامه روند جمع آوری قرآن وقتی كه متوجه شد مسلمانان در نحوه قرائت آن دچار اختلاف گردیدند افرادی را مأمور كرد كه از روی یك نسخه از مصاحف نسخه برداری كنند و همه طبق آن نسخه قرائت كنند و بقیه را با سوزاندن از بین برد. گرچه این اقدام عثمان (یكسان سازی قرائت قرآن) اقدام قابل توجهی است و مورد تأیید شیعه و سنی است ولی روش از بین بردن سایر مصاحف مورد انتقاد قرار گرفته است.

پی نوشت:

1. ابن اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارالطباعة و نشر، 1385ش، ج3، ص111.
2. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، بیروت، دارالفکر، 1401ق، ج6، ص99.
3. میر محمدی، ابوالفضل، بحوث فی تاریخ القرآن، قم، جامعه مدرسین، 1420ق، ص150. قدوری، غانم، رسم الخط، مصحف، ترجمه یعقوب جعفری، تهران، اسوه، 1376ش، ص100.
4. خوئی، ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالزهراء، 1395ش، ص258.

منبع: نرم افزار پاسخ مرکز مطالعات حوزه.