ترجمه المراقبات

اشاره:

کتاب «المراقبات» یا «اعمال السنه» تالیف عالم عامل فقیه اصولی عارف اخلاقی حاج میرزا جواد آقا فرزند میرزا شفیع ملکی تبریزی قدس الله سره الشریف، است. آقای ابراهیم محدث بندرریگی این کتاب را به زبان فارسی ترجمه کرده است.میرزا جواد ملکی تحصیلات خود را در نجف نزد علما و استادان بزرگ آن زمان فرا گرفت. او در زمینه اخلاق و عرفان از بهترین شاگردان مکتب آخوند ملا حسینقلی همدانی بود.  زمانی که آیت‌الله عبدالکریم حائری به قم آمد و حوزه علمیه قم را تأسیس کرد، میرزا جواد مکتب اخلاقی و تهذیب نفس را تشکیل داد که شاگردان زیادی زیر نظرش تربیت شدند.

نام گذاری کتاب

مؤلف در متن کتاب به نام آن تصریحی نکرده است، ولی در مقدمه کتاب بطور ضمنی اشاره ای کرده است، که شاید مراد نام کتاب باشد. ایشان در این زمینه می فرماید: «و من بعض هذا الرفق ان تراقب ایام سنتک، و تعمل ببعض ما ورد فی کل سنه مره، و انا اکتب فی هذا مجملا، اختار من الاعمال الوارده اهمها و اشیر من المراقبات الی الزمها». [۱]

ترجمه آن چنین است: و از برخی از رفاقت و مدارا کردن (با نفس) این است که مراقب روزهای سال باشی، و به بعضی از اعمالی که در سال یکبار وارد شده است، عمل کنی، و من در این باره مختصری می نویسم، از اعمال وارد شده مهم ترین آنها را برمی گزینم، و از مراقبات به لازم ترین آنها اشاره می کنم. همان گونه که ملاحظه می شود عبارات «المراقبات» و «الاعمال» و «سنه» در متن مذکور آمده است که نام معروف و مشهور کتاب از آنها تشکیل شده است و علامه طباطبایی در تقریظ «اعمال السنه» را ذکر نموده است.

معرفی مؤلف

حاج میرزا جواد آقا ملکی تبریزی از علمای بزرگ اخلاق به شمار می آید، در شهر تبریز متولد شده است و برای تحصیل علوم دینی و تکمیل فضایل اخلاقی به نجف اشرف هجرت نمود. در آنجا با عارف کامل استاد اکبر ملا حسین قلی همدانی آشنا شد و مراتب سیر و سلوک عرفانی را در محضر ایشان تکمیل نمود و به اعلی درجات فضایل اخلاقی نائل گردید، و در فقه و اصول در محضر اساتید بزرگ نجف اشرف، همچون آقا رضا همدانی، علامه میرزا حسین نوری و آخوند خراسانی تحصیل نمود. در حدود سال ۱۳۲۰ قمری به ایران بازگشت و به وطن اصلی خویش تبریز مراجعت نمود، پس از مدتی به قم المشرفه عزیمت نمود و تا آخر عمر شریفشان در آنجا مقیم گردید و به تربیت و تکمیل علمی و عملی شاگردان خویش پرداخت. یکی از شاگردان پر آوازه او حضرت امام خمینی (قده) است. علامه آقا بزرگ تهرانی در الذریعه می فرماید: «حاج سید آقا روح الله خمینی در قم نزد حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و میر سید علی یثربی و میرزا محمد علی شاه آبادی و حاج میرزا جواد ملکی تبریزی و دیگران در فقه و اصول و معقول و عرفان و اخلاق شاگردی نمود». [۲]

موضوع کتاب

موضوع اصلی کتاب اصلاح باطن و ظاهر سالک است، که مهم ترین راه این اصلاح مراقبت نمودن از روزهایی است که در اصلاح اخلاقی و لسان شرع مخصوص و منصوص است، و بجا آوردن اعمالی است، که از نظر شرع و اخلاق سالک را به فضایل اخلاقی و کمالات انسانی نائل می گرداند و او را به اخلاق الهی متخلق می گرداند که «تخلقوا باخلاق الله و تحلوا بصفات الله».مؤلف بزرگوار در این زمینه در کتاب مراقبات می نگارد: «و بطور یقین بدان که تو بر اصلاح ظاهر قادر نیستی مگر از طریق اصلاح باطن زیرا اعمال سالک از قلب جاری و صادر می شود و قلب صالح جز عمل صالح ره‌آوردی ندارد و قلب فاسد جز فساد تراوشی ندارد. پس عمده و مهم ترین کار اصلاح قلب و دل است که آن از خواطر و ملکات گذشته متاثر می شود و خواطر از آنچه که حواس حس می کنند نشات می گیرد، پس کسی که قدرت حفظ و کنترل و اصلاح اندیشه و خصلت و دل را ندارد، علاجی جز توسل به باب لطف و کرم خدای لطیف و کریم ندارد». [۳]

انگیزه تالیف

مؤلف بزرگوار هدف از تالیف این کتاب را چنین می نویسد: «این جمله برای غرض ما از این کتاب کافی است، که آن عبارت است از اشاره به شرایط، و مهم در این مساله آن است که سالک آخرین تلاش و کوشش خود را برای تصحیح شرایط باطنی اصلاح اخلاق بنماید.و آن عبارت است از ایمان حقیقی داشتن به این که ضار و نافع حق تعالی است، و ایمان به عنایت خداوند متعال داشته باشد و بداند که خدا خیر محض و باقی سرمدی است، و هیچ خیری در هستی نیست مگر به ولایت و قرب و ملاقات حق تعالی، و خواسته های را در این منحصر کند یا به اینها برگرداند.حتی مؤمن از نعمت های الهی لذت نمی برد مگر از آن جهت که آنها از خداست، در این صورت نفس و عقل و روح سالک به دنیا توجه نمی کند و به حمد و ستایش حق تعالی می پردازد. این حال جز برای اوحدی از اهل معرفت دوام ندارد.» [۴]

ساختار کتاب

این کتاب مشتمل بر یک مقدمه و دوازده فصل به ازاء دوازده ماه سال و یک خاتمه است که معرفی فصول و ابواب آن بطور مختصر به شرح زیر است:

مقدمه؛ در بیان تامل در نعمت های دنیوی و اخروی، و توجه به مغفرت الهی، و اصلاح قلب و تسلیم امر الهی و نوحه گری بر اعضاء و مناجات با حق تعالی.

۱. فصل اول: در بیان مراقبت های ماه محرم الحرام، و یادآوری مصائب امام حسین (علیه‌السلام) و اعمال دهه اول، و تاثیر مراقبت ها و تعظیم شعائر الله .

۲. فصل دوم: در بیان مراقبت های ماه صفر الخیر، و زیارت اربعین، و حضرت رسول (صلی‌الله علیه و آله)، و امام حسن (علیه‌السلام).

۳. فصل سوم: در بیان مراقبت های ماه ربیع الاول، و ولادت حضرت رسول (صلی‌الله علیه و آله)، و وفات امام حسن عسکری، و خلافت امام عصر عجل الله تعالی فرجه، و ازدواج حضرت رسول (صلی‌الله علیه و آله) با خدیجه سلام الله علیهم، و اسامی حضرت رسول (صلی‌الله علیه و آله)، و زیارت مولود و مراسم عید و آداب آن، و توسل به صاحبان روز عید .

۴. فصل چهارم: در بیان مراقبت های ماه ربیع الثانی، و ولادت حضرت امام حسن عسکری (علیه‌السلام).

۵. فصل پنجم: در بیان مراقبت های ماه جمادی الاولی، و ولادت امام سجاد (علیه‌السلام).

۶. فصل ششم: در بیان مراقبت های ماه جمادی الآخر، و وفات حضرت فاطمه علیهاالسلام و فضایل ایشان.

۷. فصل هفتم: در بیان مراقبت های ماه رجب الحرام، و ندای فرشته ای بنام داعی و جواب آن به زبان حال، و مناجات، و معنای ماه حرام، و اعمال شب اول، و تلاش در راستی گفتار در مناجات و دعاها، و شب رغائب و اعمال آن، و فضیلت روزه در ماه رجب، و صدقه بجای روزه.تلاش در اخلاص نیت، و نکات دقیقی در شناخت اخلاص، و تحصیل حقیقت اخلاص با تامل و تفکر، و ترس از آبرو ریزی ریا هنگام عرض اعمال به حضور حق تعالی، و نماز سلمان، و دعا در تعقیب هر نماز، و رجاء حقیقی، و ولادت حضرت امیرالمومنین (علیه‌السلام)، و امر عالم قبل از بعثت حضرت رسول (صلی‌الله علیه و آله)، و اهتمام حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) به اعتلای کلمه اسلام، و اهم شرایط دعا، و اعمال عید مبعث، و نعمت بعثت و اختلاف مردم در قبول آن.

۸. فصل هشتم: در بیان مراقبت های ماه شعبان المعظم، و مناجات شعبانیه، و فضیلت روزه آن، و ولادت امام حسین (علیه‌السلام)، و نیمه شعبان، و ولادت حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه، و فضیلت شب نیمه شعبان، و تذکر به ضعف ایمان، و توسل به امام زمان عجل الله تعالی فرجه، و فضیلت دعای کمیل، و محاسبت نفس، و طلب رحمت از صاحب آن روز، و اعمال آخر شعبان.

۹. فصل نهم: در بیان مراقبت های ماه رمضان المبارک، و فضایل و فواید گرسنگی، و مراتب روزه، و اقسام روزه داران، و اختلاف حالات پیامبران علیهم السلام، و اقسام روزه داران از جهت خوردن و نوشیدن ایشان، و خطبه حضرت رسول (صلی‌الله علیه و آله) در ماه رمضان، و توسعه رحمت الهی در این ماه، و لطافت مضامین دعاهایی که از معصومین علیهم السّلام وارد شده.حقیقت قرآن و تدبر در قرائت آن، و تفکر در احوال پیامبران (علیه‌السلام)، و آثار قرآن در قلب هنگام تدبر در آن، و راز مستجاب نشدن دعای برگزیدگان، و حسن ظن به حق تعالی، و شرایط دعا و سایر اسباب اجابت، و شرایط دعا و صلوات بر نبی (صلی‌الله علیه و آله) و آل او (علیه‌السلام) و سایر اسباب اجابت. ادخال سرور در قلب مؤمن، و بالا بردن دست ها هنگام دعا و انواع آن و سجده کردن برای تقرب جستن به خداوند، و دو امر مجرب در تاثیر حال سالک، و فضیلت انگشتر، و اختیار اوقات و اماکن شریف برای دعا، و تلاش در دعا و تحصیل حال رقت و گریه، و اقسام دعا کنندگان، و طلب شفاعت از صاحب هر روز، و دعاهای مخصوصه و غسل های وارده، و افطار و اقسام آن، و اهتمام برای درک شب قدر .مراقبت در امر امامت و موعظه و تحصیل اخلاص در آنها، و تذکر به وعاظ در کیفیت موعظه، و فضیلت شب قدر، و آمادگی برای این شب مانند آمادگی برای حضور سلطان است، و محافظت قلب از اشتغال به غیر خدا، و مناجات با خدا، و اعمال شب قدر، و دعای شب بیست و هفتم.

در بیان مراقبت از اعمال شب آخر ماه رمضان، و رفتار امام سجاد (علیه‌السلام) با زیر دستانش، و محاسبه اعمال تمام ماه، و خدا حافظی با ماه رمضان، و اظهار ندامت از کوتاهی کردن در اداء حقوق ماه رمضان.

در بیان مراقبت شب عید فطر، و فضیلت آن، و اقسام روزه دارانی که وارد در عید فطر می شوند، و اعمال مخصوص شب عید فطر، و صلوات وارد شده در شب عید فطر، و اخراج فطریه و احکام آن.

۱۰. فصل دهم: در بیان مراقبت های ماه شوال، و اعمال روز عید و خروج برای نماز عید، و آداب مجلس سلاطین دین، و متذکر شدن به حال امام عصر عجل الله تعالی فرجه، و مناجات با ایشان، و اظهار اشتیاق برای زیارت ایشان، و این که تشریع نماز عید برای بخشش پاداش است، و مراقبت روز عید و قرائت دعاهای آن، و بیان ماه شوال و اعمال آن.

۱۱. فصل یازدهم: در بیان مراقبت های ماه ذی قعده الحرام، و روزه آن، و عمل شب نیمه آن، و روز دحو الارض و شرافت آن، و نعمت های الهی در ظاهر و باطن انسان، و شان کعبه حقیقی، و اسرار اعمال و مناسک حج و این که آنها در تخلیه و تحلیه مؤثرند، و تلاش در تحصیل اخلاص.فراهم کردن سفر حج و برگرفتن توشه سفر، و رعایت رفیق و راهنما و امیر حاج، و قصد حج واقعی در مناسک حج ظاهری، و آداب زیارت حضرت رسول (صلی‌الله علیه و آله)، و تحصیل حضور قلب هنگام زیارت او، و توقف در مقابل ضریح مقدس او، و امیدواری از حضرت او و آنچه که در خطاب به حضرت رسول (صلی‌الله علیه و آله) می گوید، و امیدواری از عفو و کرم و فضل او و زیارت امامان قبرستان بقیع .

۱۲. فصل دوازدهم: در بیان مراقبت های ماه ذی حجه الحرام، و فضیلت دهه اول آن، و دعاهای پنجگانه که به حضرت عیسی (علیه‌السلام) هدیه شده، و تکیه بر خدا نمودن، و ریشه امید و آرزو، و اعمالی که در دهه اول وارد شده، و اعمال شب و روز عرفه، و زیارت امام حسین (علیه‌السلام)، و معانی تنزیه و تسبیح، و دعا نمودن برای برادران ایمانی در غیاب ایشان و ایثار بر ایشان، و احتراز از دعای دروغین.اعمال شب و روز عید قربان و آداب رفتن به نماز عید، در فضیلت و شرافت روز عید غدیر بر سایر روزها، در معنای ولایت و حقیقت آن و بیان زیارت جامعه، و این که فضایل امام علی (علیه‌السلام) قابل شمارش نیست، و تصریح به ولایت امام علی (علیه‌السلام) در صحیفه های پیامبران، و شرح روز عید غدیر، و خطبه حضرت رسول (صلی‌الله علیه و آله) در مسجد خیف و در روز عید غدیر، و کمین کردن منافقان در عقبه برای کشتن حضرت رسول (صلی‌الله علیه و آله)، و صلوات مخصوص در روز غدیر، و روایات امام رضا (علیه‌السلام) در فضیلت روز غدیر، و معنی ولایت مطلقه و حقیقت آن، و اعمال روز غدیر.پناه بردن به صاحبان روز از معصومین در پایان روز، و مباهله نصارای نجران، و آمدن نصارای نجران به مدینه، و خارج شدن حضرت رسول (صلی‌الله علیه و آله) برای مباهله و ممانعت ایشان از آن، و این که به نص آیه مباهله علی (علیه‌السلام) نفس و جان نبی (صلی‌الله علیه و آله) است، و احترام و منزلت روز مباهله در اسلام، و اعمال روز مباهله، و مناجات با معصومین (علیه‌السلام)، و نزول سوره هل اتی در شان اهل بیت علیهم السلام، و خاتمه در نصیحت و تذکر.

خاتمه: در بیان بجا آوردن اعمال به قدر امکان، و اجتناب از غرور، و وظایف بنده در صورت قادر نبودن بر انجام اعمال، و اهتمام در تحصیل اخلاص، و توجه به معانی و باطن عبادت، و واجب بودن تکمیل صورت عبادت نیز، و مناجات مؤلف (قده) با خداوند متعال.

ویژگی  کتاب

از آنجا که اسرار نویسی به یک موضوع می پردازد مانند اسرار الصلاه، اسرار مناسک الحج و اسرار الصوم، با جامعیت «المراقبات» قابل مقایسه نمی باشد، زیرا در مناسبت های مختلف، اسرار نماز و روزه و اعمال و مناسک حج با بیانی شیوا در المراقبات بیان شده است.

۱. در اشاره به اسرار نماز می فرماید: «بالا بردن دست هنگام تکبیر و خود قیام کردن و رکوع و سجود و کشیدن گردن در رکوع و بلند کردن سر از سجده و تشهد و سلام، در اخبار اهل بیت حضرت رسول (صلی‌الله علیه و آله) برای هر یک از اینها معنی و حقیقتی وارد شده است، که اگر آنها را به قصد این معانی بجا نیاوری، گویا اعمال را اصلا بجا نیاورده ای.همچنین تکبیر و قرائت و تسبیح و حمد و شهادت به توحید و رسالت و سلام نماز، برای هر کدام از اینها حقایقی است، که اگر متکلم به اینها متحقق به آن حقایق نگردد، مکبر و مسبح و حامد و قاری بر او صادق نیاید.» [۵]

۲. در بیان اسرار و مراتب روزه ترجمه عبارات ایشان چنین است: «روزه سه مرتبه دارد، مرتبه اول: روزه عوام و آن عبارت است از ترک غذا و آب و زنان بنابر آنچه که از واجبات و محرمات در کتاب های فقهی بیان شده است.مرتبه دوم: روزه خواص و آن عبارت است از ترک اینها با حفظ جوارح و قوای باطنی از مخالفت با خداوند متعال.مرتبه سوم: روزه خواص خواص، و آن ترک هر چیزی است (خواه حلال و خواه حرام ) که از خدا باز دارد.برای دو مرتبه آخر اصناف زیادی است که قابل شمارش نیست… روزه داران نیز مراتبی و اصنافی دارند، برخی از ترس مردم روزه می گیرند، بعضی از روی عادت معمول میان مسلمانان روزه می دارند، پاره ای از ترس خدا و مردم و به قصد پاداش از خدا و مردم روزه دارند، گروهی بیشتر از ترس عقاب روزه باشند، دسته ای از ترس عقاب و به قصد رضای الهی و تقرب به خدای متعالی روزه گیرند، و اندکی فقط به قصد قربت و رضایت حق تعالی روزه دارند…روزه داران از جهت خوردن و آشامیدن نیز اصنافی دارند… و افطار نیز به تفاوت درجات روزه داران متفاوت است… معنای رؤیت شب قدر و لذت آن چیست؟. .. رؤیت شب قدر عبارت است از کشف نزول امر به زمین است همان گونه که برای امام عصر عجل الله تعالی فرجه در این شب کشف می شود….» [۶][۷][۸][۹][۱۰]. سپس به شرح و برهان درک شب قدر می پردازد.

۳. در بیان اسرار مناسک حج چنین می نویسد: «و هرگاه حاجی معنای حج و اشتقاق آن را فهمید و اسباب ظاهری و باطنی آن را شناخت، پس باید هنگام انجام دادن اعمال عبادی ظاهری، آنچه را که مناسب احوال حج حقیقی و واقعی است، قصد کند و مراقب صحت افعال حج ظاهری باشد.مثلا هرگاه قصد ترک و هجرت خانواده و فرزندان و وطن را نمود، باید به سبب این قصد ترک خواسته ها و گناهان را بنماید. بلکه ترک هر چه که او را از حق تعالی باز می دارد، بنماید…» [۱۱]

مؤلف بزرگوار سعی نموده است کتاب از آغاز تا انجام از یک نظم همآهنگ برخوردار باشد و آن عبارت از بیان شرایط صحت و بطلان اعمال عبادی و آداب قبول و عدم قبول آن است. آنان که جمود به ظاهر کردند به باطن دعوت می کند و آداب و اسرار نهانی عبادات را با استمداد از قرآن و سنت برای آنان طوری مستند بیان می کند، که قدرت انکار نداشته باشند، در این زمینه می نگارد: «اهل ادیان غالبا در نماز به صورت نماز اکتفا می کنند و در تکمیل آن تلاش می نمایند و از فقدان روح و معنی آن هیچ ابایی ندارند، در حالی که نماز و اجزاء و شرایط آن دارای صورت و روح می باشد، و حال آنکه نمازگزاران را می بینی بهادگیری صورت نماز مشغولند…در تطهیر آب و اعضاء و رساندن آب به اعضای وضو آنقدر مبالغه و احتیاط می کنند، که هیچ دلیل شرعی بر آن ندارند بلکه در آن نهی شرعی وارد شده است و در ادای حروف از مخارج در قرائت و اذکار نماز آنقدر دقت می کنند که موجب فساد قرائت و ذکر می شود.اما تطهیر قوای باطنی از گناهان و پاک کردن دل از رذایل اخلاقی و نفاق و دوستی دنیا و اشتغال به غیر خدا، گویا اصلا امر دینی در این زمینه وارد نشده است حتی برخی از بزرگان از اهل علم مراد واقعی از افعال عبادات مثل نماز را نیافته اند با این که اسرار اعمال در اخبار معصومین وارد شده است….» [۱۲][۱۳]

پی نوشت:

۱.المراقبات، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، ص۱۹.

۲.الذریعه الی تصانیف الشیعه، آقا بزرگ تهرانی، ج۲۲، ص۱۵۲.   

۳.المراقبات، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، ص۱۹.

۴.المراقبات، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، ص۲۰۹.

۵.المراقبات، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، ص۴۳۶.

۶.المراقبات، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، ص۲۲۶.

۷.المراقبات، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، ص۱۶۰.

۸.المراقبات، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، ص۱۶۱.

۹.المراقبات، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، ص۱۶۵.

۱۰.المراقبات، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، ص۲۲۲.

۱۱.المراقبات، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، ص۳۲۲.

۱۲.المراقبات، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، ص۴۳۵.

۱۳.المراقبات، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، ص۴۳۶.