تربیت در سیره و سخن امام مجتبى (علیه ‌السلام)

اشاره:

براى ساختن جامعه اى نمونه و تربیت انسان هاى کامل و سالم، اصول و روش هایى لازم است که انسان در سایه آن ها بتواند به دور از هر گونه انحراف مسیر سعادت را بپیماید. ارائه کامل ترین و سالم ترین روش هاى اطمینان بخش تربیتى، انسان را به سعادت حقیقى و زندگى جاودانه و رضاى پروردگار متعال نزدیک می کند. این شیوه ها را می توان از زندگى و رفتار و گفتار اسوه هاى حقیقى دین اسلام و پیشوایان راستین به دست آورد. در این نوشتار به بررسى سیره تربیتى امام حسن مجتبى علیه السلام می پردازیم، به امید این که بتوانیم از راه و روش آن پیشواى معصوم کمال بهره را برده و در پرتو رهنمودهاى نورانی‌اش تربیت شویم.

ضرورت تربیت

انسان موجودى متعالى و داراى استعداد رسیدن به کمال است و براى سیر تکاملى خویش نیازمند پیروى از یک روش تربیتى قوى و کامل می باشد. انسان فاقد تربیت، فاقد همه چیز است، پس باید به دنبال تربیت روح و روان خویش باشد.

امام مجتبى علیه السلام در زمینه ضرورت تربیت روحى و معنوى انسان و تغذیه روان او می فرماید:«عجبت لمن یتفکر فى ماکوله کیف لا یتفکر فى معقوله، فیجنب بطنه ما یؤذیه و یودع صدره ما یردیه; (۱. تعجب می کنم از فردى که در غذاى جسمانى خود فکر می کند (که سالم و بهداشتى باشد. اما در غذاى روح و جان خویش نمی اندیشد، در نتیجه شکم خود را از غذاهاى زیانبخش حفظ می کند ولى سینه اش را در مقابل آن چه آن را پست می گرداند رها می کند.»

امام مجتبى(ع).
بخش اول: عوامل تربیت
الف: خانه و خانواده

خانواده از مهمترین عوامل تربیتى محسوب می شود که هدف از آن، ایجاد و پرورش نسل و هدایت آن به سوى اهداف صحیح تربیت می باشد. خانواده کانون مقدسى است که در پرتو پیوند زناشویى دو انسان پایه گذارى شده و با پیدایش فرزند جلوه اى تازه به خود می گیرد. نتیجه این پیوند فرزندانى است که هرکدام ممکن است در آینده سرباز یا سربار جامعه باشند. روانشناسان اجتماعى، خانواده را یکى از پاسداران آثار تمدن می دانند. در مورد تاثیر و نقش خانواده در روند صحیح تربیت از امام مجتبى علیه السلام سخنان قابل توجهى به ما رسیده است.

نقش پدر صالح

پدر که رکن مهم خانواده است باید داراى شرایط و صفات پسندیده اى باشد.امام مجتبى علیه السلام به مردى که براى نظر خواهى به حضورش آمده بود، فرمود: «شایسته است که همسر دخترت مردى با تقوا و مومن باشد. زیرا اگر او دختر تو را دوست بدارد وى را احترام خواهد کرد و اگر از او خوشدل نباشد به وى ستم روا نمی دارد.» (۲.

مطمئنا اگر پدر به عنوان مدیر خانواده فردى صالح و باایمان باشد همسر و سایر اعضاى خانواده را در پرتو مهر و محبت خویش قرار داده و در اثر شایستگی هاى معنوى خویش، کانون خانواده را به محیطى امن تبدیل نموده و زمینه تربیت فرزندانى باایمان و مسؤولیت پذیر را فراهم خواهد نمود.

تاثیر مادر شایسته

مادر نقش قابل توجهى در رشد و شکوفایى استعداد فرزندان در محیط خانه دارد تا آن جا که یکى از عوامل سعادت و شقاوت انسان را در گرو اعمال مادر او دانسته اند. حضرت مجتبى علیه السلام در مورد نقش ویژه مادر در ساختار شخصیت افراد سخنى دارد که ما را در درک این مهم یارى می کند.

آن حضرت هنگامى که با معاویه مناظره می کرد، در مورد یکى از علل شقاوت معاویه و سعادت خویش به نقش مادر اشاره کرده و فرمود: « چون مادر تو هند است و در دامن چنین زن پست و فرومایه اى پرورش یافته اى این گونه اعمال زشت از تو سر می زند و سعادت ما خانواده در اثر تربیت مادرانى پاک همچون فاطمه علیها السلام و خدیجه علیها السلام می باشد.» (۳.

مادر به عنوان یک موجود عاطفى در ایجاد محیطى آرام براى فرزندان موثر است، و نقش تعیین کننده اى از هنگام انعقاد نطفه تا رسیدن به سن آموزش کودکان دارد. به ویژه در دوران باردارى و هنگام شیر دادن که شخصیت روانى و اخلاقى کودک ساخته می شود، مادر منبع تغذیه مستقیم کودک می باشد.

بر این اساس ایمان و اخلاق و الدین که دو رکن مهم خانواده هستند شرط اساسى در نیل به اهداف بلند تربیت می باشد.

ب: دوستان

بعد از خانواده دوستان و هم بازی ها و هم کلاسی هاى یک کودک می توانند به عنوان یک عامل محیطى در تربیت و خلق و خوى او تاثیرگذار باشند. کودک و نوجوان گرایش زیادى به دوستان هم سن و سال خود دارد و بدون تردید این همنشینى و هم گرایى دوستان در یکدیگر موثر خواهد بود. البته معاشرت با دوستان صمیمى یک نیاز طبیعى است و لذت بخش ترین ساعات زندگى براى یک کودک و نوجوان لحظاتى است که با دوستان سپرى می کند.

پیشوایان معصوم ما ضمن بیان اثرهاى مثبت و منفى رفاقت و همنشینى، پیروان خود را به مصاحبت با افراد شایسته سوق داده اند.

حضرت مجتبى علیه السلام در این رابطه به فرزندش می فرماید: «یا بنى لا تواخ احدا حتى تعرف موارده و مصادره فاذا استنبطت الخبره و رضیت العشره فآخه على اقاله العثره و المواساه فى العسره; (۴.

فرزندم! با هیچ کس دوستى نکن مگر این که از رفت و آمد (و خصوصیات روحى واخلاقی. او آگاه گردى، هنگامى که دقیقا بررسى نمودى و معاشرت با او را برگزیدى، آنگاه با او براساس گذشت و چشم پوشى از لغزش ها و یارى کردن در سختی ها دوستى کن.»

ج – تشکُلها و محافل اجتماعى

انسان با رفت و آمد به مجالس و محافل، تحت تاثیر رفتارها و حرکات شرکت کنندگان در آن ها قرار می گیرد.

امام حسن مجتبى علیه السلام در سخنى هم به اصل تاثیر مجالس اجتماعى اشاره دارد و هم به شرکت در محافل سالم و مفید توصیه و ترغیب می فرماید، آن جا که می فرماید: «من ادام الاختلاف الى المسجد اصاب احدى ثمان: آیه محکمه و اخا مستفادا و علما مستطرفا و رحمه منتظره و کلمه تدله على الهدى او ترده عن ردی; هر کس پیوسته به مساجد برود یکى از هشت بهره را خواهد برد: آیه و نشانه اى محکم، برادرى سودمند، علمى نو، رحمتى مورد انتظار، سخنانى که او را به راه راست هدایت می کند و یا سخنى که او را از هلاکت می رهاند.» (۵.

امام مجتبى
بخش دوم: شیوه هاى تربیت
۱ – استفاده از حس کمال جویى

کودکان و نوجوانان فطرتا کمالات و صفات زیباى انسانى را دوست دارند. مربى می تواند از طریق ارضأ صحیح تفوق خواهى، متربیان خود را به سوى اهداف مورد نظر خویش هدایت کند، و آنان را با دلگرمى و نشاط به کسب کمالات وادار سازد. امام مجتبى علیه السلام روزى فرزندان خود و فرزندان برادر خود را دعوت کرده و به آنان فرمود: «همه شما کودکان اجتماع امروز هستید و امید می رود که بزرگان جامعه فردا باشید، دانش بیاموزید و در کسب علم کوشش کنید، هر کدام که نمی توانید در مجلس درس مطالب استاد را حفظ کنید آن ها را بنویسید و نوشته ها را در منزل نگهدارى نمایید تا در موقع لزوم مراجعه کنید.» (۶.

آن حضرت با این روش صحیح تربیتى فرزندان را به کسب دانش و درس خواندن ترغیب و تشویق می کند و آنان به این طریق با عشق و علاقه به دنبال کسب دانش و سایر کمالات بشرى می روند و در این شیوه، نیازى به تهدید و مجازات نیست.

۲ – معرفى اسوه هاى تربیت

کودک و نوجوان فطرتا به دنبال الگو می گردد و این خواسته درونى او در حس تقلید وى جلوه می کند.

والدین و مربیان باید با معرفى الگوهاى صحیح، حس تقلید او را جهت دهند. آن چه در این میان اهمیت ویژه دارد شناساندن الگوهاى راستین و نمونه هاى کامل در به وجود آوردن صفات پسندیده در نهاد فرزندان است. این شیوه در قرآن کریم فراوان دیده می شود. قرآن کریم با معرفى الگوهاى کامل و بى عیب و نقص، در آموزش خوبی ها و کمالات و فضائل انسانى بهره می گیرد. حضرت مجتبى علیه السلام نیز به پیروى از قرآن در سیره تربیتى خویش این روش را دنبال می کند. آن حضرت بعد از شهادت على علیه السلام خطابه بلیغى ایراد کرد و در ضمن آن به معرفى شخصیت ممتاز على علیه السلام پرداخته و می فرماید: «اى مردم! در این شب مردى از دنیا رفت که در هیچ کار نیکى، پیشینیان بر او سبقت نگرفتند و بندگان خدا در هیچ سعادتى نمی توانند به او برسند، او به همراه پیامبر صلى الله علیه و آله جهاد می کرد و جان خود را فداى او می نمود.» آن گاه با شمردن صفات دیگر امیرمؤمنان علیه السلام او را به عنوان امام و الگوى مردم مطرح می کند. (۷.

۳ – ایجاد خودباورى و عزت نفس در کودکان

به وجود آوردن خودباورى و عزت نفس در کودکان، آن هارادر زندگى آینده موفق تر خواهد نمود. این صفت زیبا را می توان از همان دوران کودکى و با شیوه هاى مختلف در او پرورش داد. برخى از آن شیوه ها عبارتند از:

یک. احترام به کودک

پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله بارها امام حسن و امام حسین علیه السلام را در ایام کودکى احترام می نمود. روزى پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله نشسته بود که آن دو کودک وارد شدند، پیامبر به احترام آن ها از جاى برخواسته و به انتظار ایستاد، لحظاتى طول کشید، آن ها نرسیدند. رسول اکرم صلى الله علیه و آله به طرف کودکان پیش رفت و از آنان استقبال نمود، بغل باز کرد و هر دو را بر دوش خود سوار نمود و به راه افتاد و به آنان فرمود: «فرزندان عزیز، مرکب شما چه خوب مرکبى است و شما چه سواران خوبى هستید!» (۸.

در روایت دیگرى عبدالله بن عباس می گوید: «با پیامبر صلى الله علیه و آله به خانه فاطمه علیها السلام رفتیم. حسن علیه السلام (که کودکى بیش نبود. صورتش را شسته و تمیز و پاکیزه از منزل بیرون آمد. رسول خدا صلى الله علیه و آله حسن علیه السلام را در آغوش گرفته و بوسید و سپس فرمود: «این پسر من آقاست.» (۹.

دو. همبازى شدن با او

کودکان و نوجوانان از بازى و ورزش لذت می برند و به این وسیله ضمن آشنایى بیشتر با جهانى که در آن زندگى می کنند رشد یافته و در عین حال فرصت هاى خوبى را براى بیان احساسات و عواطف خود می یابند. همبازى شدن والدین و بزرگترها با آنان در ایجاد خودباورى در وجود‌شان نقش مهمى دارد. ابورافع یکى از یاران پیامبر صلى الله علیه و آله روزى با امام حسن علیه السلام که کودک خردسالى بود، همبازى شد. آنان روى قرار دوش گرفتن از همدیگر بازى می کردند. هنگامى که نوبت سوارى به ابورافع می رسید، حضرت مجتبى علیه السلام به او می فرمود: عجب دارم از تو که می خواهى بر دوش کسى سوار شوى که پیامبر صلى الله علیه و آله او را بر دوش خود سوار می کند. وقتى نوبت سوارى امام حسن علیه السلام می شد، ابورافع می گفت: همانطورى که تو به من سوارى ندادى من هم تو را سوار نمی کنم. حضرت به او فرمود: آیا میل ندارى کسى را که پیامبر صلى الله علیه و آله بر دوش خود می نشاند بر دوشت سوار کنی؟ ناچار ابورافع طفل را بر دوش خود سوار می کرد.

شخصیت روحى این کودک از خلال گفتار و کیفیت استدلالش پیداست. طفلى را که پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله در آغوش خود پرورش داده و شخصیت روانى او را احیأ نموده است، بزرگى خود را باور دارد و هرگز با ذلت و زبونى سخن نمی گوید. (۱۰.

سه. انتخاب نام زیبا براى کودک

نام کودک نقش مهمى در شخصیت او ایفا می کند. باید براى طفل نامى را انتخاب کرد که بعدها به خاطر آن مورد استهزأ و تحقیر قرار نگیرد و در آینده احساس حقارت نکند. نامى که یادآور وابستگى او به خداوند متعال بوده و نشانگر فرهنگ و مکتب او باشد. سیره عملى امام مجتبى علیه السلام در نامگذارى فرزندان خویش گواه روشنى بر توجه آن حضرت به این مهم می باشد. نام فرزندان پسر آن حضرت عبارتند از: حسن، زید، قاسم، عمرو، عبدالله، عبدالرحمن، حسین، طلحه و نام فرزندان دختر او عبارتند از:

‌ام الحسن،‌ام الحسین، فاطمه،‌ام عبدالله،‌ام سلمه، رقیه. (۱۱.

چهار. مشورت با فرزندان

یکى از شیوه هاى شخصیت دادن به فرزندان، مشورت کردن با آن هاست. امام مجتبى علیه السلام ضمن توصیه به این کار پسندیده، با فرزندان خویش در موارد مختلف مشورت می کرد و بدین وسیله شخصیت آنان را پرورش داده و در آن ها عزت نفس ایجاد می نمود. روزى معاویه بن خدیج به عنوان خواستگار به منزل آن حضرت آمد، حضرت مجتبى علیه السلام به او فرمود: « انا قوم لا نزوج نسأنا حتى نستامرهن; (۱۲.

ما قومى هستیم که دختران خود را بدون نظرخواهى و مشورت با خودشان، شوهر نمی دهیم.»

پنج. سلام کردن به کودکان

حضرت مجتبى علیه السلام می فرماید:

«هر کس قبل از سلام کردن به سخن آغاز کند، او را جواب ندهید.» (۱۳.

این سخن در مورد معاشرت والدین با کودکان اهمیت ویژه اى می یابد، زیرا کودکى که به او سلام داده شود و بدین وسیله از وى احترام نمایند، لیاقت و شایستگى خود را باور می کند و از همان دوران کودکى احساس می کند که دیگران براى او اهمیت و ارزش قائل هستند.

پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: «پنج چیز را تا لحظه مرگ ترک نمی کنم…یکى از آن ها سلام دادن به کودکان است.» (۱۴.

۴ – مطابقت رفتار با گفتار

والدین و مربیان اگر به گفته هاى خویش جامه عمل بپوشانند، بهترین و مؤثرترین و پرثمرترین شیوه را در تربیت به کار گرفته اند و به طور غیرمستقیم و ناخودآگاه متربیان را تحت تاثیر قرار داده اند. پندها و نصیحت هاى مربیان و والدین زمانى بر فرزندان موثر واقع خواهد شد که آنان هر یک نمونه اى عملى از آن توصیه باشند و گفتار خویش را با عمل هماهنگ سازند.

حضرت امام حسن مجتبى علیه السلام یکى از دوستان خود را که شایسته تمجید آن بزرگوار بود با صفات زیبائى معرفى کرد و در ضمن خصلت هاى پسندیده او می فرمود: « کان لا یقول ما لا یفعل و یفعل ما لا یقول; (۱۵. او آن چه را که عمل نمی کرد، نمی گفت و کارهایى را که نگفته بود انجام می داد.»

پى نوشت:

۱. الدعوات، قطب الدین راوندى، قم، مدرسه الامام المهدى، ۱۴۰۷ ه. ق، ص ۱۴۴ و ۱۴۵٫

۲. مکارم الاخلاق، ص ۲۳۳٫

۳. احتجاج طبرسى، ج ۱، ص ۲۷۹٫

۴. تحف العقول، ص ۲۳۳٫

۵. تحف العقول، ص ۲۳۵٫

۶. منیه المرید، ص ۳۴۰٫

۷. منتهى الآمال، ج ۱، ص ۲۲۵٫

۸. کودک فلسفى، ج ۱، ص ۱۱۵٫

۹. اعلام الورى، ص ۲۱۱٫

۱۰. کودک فلسفى، ج ۲، ص ۱۳۳٫

۱۱. الارشاد، ج ۲، ص ۱۶٫

۱۲. حیاه الحسن علیه السلام، ج ۱، ص ۳۲۹٫

۱۳. مسند الامام المجتبى علیه السلام، ص ۶۸۸٫

۱۴. الخصال، ج ۱، ص ۲۷۱٫

۱۵. تحف العقول، ص ۲۳۴٫

منبع :مبلغان،شماره ۲۳