مقایسه ویژگی های بدهی ستوه بودایی با امام تشیع اثنی عشری

باور به انسان آرمانی که دارای همه فضائل انسانی است در همه ادیان و مکاتب عرفانی مطرح بوده و در هر دین با عنوان و ویژگی های خاصی از آن یاد می شود. در گرایش مهایانه، که یکی از دو شاخه بزرگ بودیسم است، از انسان آرمانی با عنوان بدهی ستوه یاد می شود. این عنوان به انسانی اشاره دارد که به بیداری و آگاهی رسیده است.[۱]

بدهی ستوه کسی است که با اراده و کوشش در مسیر بلند بیداری قرار گرفته و در آستانه نیروانا ایستاده ولی از روی شفقت به آن نائل نمی شود و در چرخه تناسخ باقی می ماند تا از دیگر موجودات دستگیری کند و آنها را به رستگاری برساند. امام نیز در اسلام شیعی، الگویی برای انسان آرمانی است. امام فردی برگزیده است و بر اساس اراده خداوند زندگی می کند و کمالات و ویژگی های خود را از او برگرفته است.

ویژگی های اخلاقی بدهی ستوه و امام معصوم (ع)

امامان معصوم (ع) و بدهی ستوه ها دارای ویژگی های اخلاقی متنوعی هستند. اگرچه ممکن است این ویژگی ها در مبانی با یکدیگر اختلاف اساسی داشته باشند اما در عین حال، شباهت های زیادی نیز با هم دارند که در ادامه، به برخی از مهمترین آنها اشاره می کنیم.

۱. بخشش / دانه

ایثار و بخشندگی یکی از صفاتی است که بدهی ستوه به تدریج به آن آراسته می شود. در ابتدا بخشش از ساده ترین چیزها شروع می شود و سپس به جایی می رسد که می تواند جسم و جان خود را نیز ببخشد.[۲] بخشش بدهی ستوه شامل همه موجودات می شود؛ زیرا معتقد است که همه موجودات، بذر بوداشدگی را در خود دارند و می توانند با کوشش به روشن شدگی برسند.

امام معصوم (ع) نیز از نظر شیعه، همین ویژگی را دارد و در منابع مختلف شیعی منعکس شده است[۳]، اما بخشش او در اصل متوجه انسان ها و خصوصا شیعیان است و علت آن نیز خداوند است.[۴] اما بخشش بدهی ستوه نه فقط به بودایی ها، بلکه به انسان ها نیز محدود نمی شود.

۲. تقوا / شیله

شیله در بودایی اولیه بیشتر پرهیز از برخی امور بود و در مهایانه، بیشتر به معنای انضباط اخلاقی است که مجموعا می توان آن را تقوا نامید. بدهی ستوه ها در سراسر مسیر سلوک، به پرهیزگاری اهتمام دارند و از طریق نابود کردن تمامی امیال پلید که آرامش ذهن را مختل می کنند، فضیلت حسن خلق (شیله) را پرورش می دهند. کمال پرهیزگاری وی که پرهیز از هر نوع عمل گناه آلود است، خود شامل مجموعه ای از فضائل است.

در تشیع اثنی عشری بحث افضلیت امام مطرح است. از این دیدگاه امام معصوم باید در کمالات انسانی بر دیگران برتری داشته باشد.[۵] فضیلت پرهیزگاری و دوری از دنیا نیز دارای درجات و مراتبی است، و بالاترین مرتبه آن دل کندن و بریدن از همه وابستگی های دنیا می باشد و از آن به مقام زهد تعبیر می شود.[۶] بدهی ستوه ها و معصومین (ع) هر دو در پرهیزگاری، برتر و بالاتر از پیروانشان هستند.

۳. صبر / کشانتی

صبر و بردباری ویژگی مشترک دیگری بین امام معصوم (ع) و بدهی ستوه است. بدهی ستوه کسی است که هرگز از آنچه نادانان انجام می دهند برانگیخته نمی شود.[۷] گفته می شود: «هیچ نیکی ای مانند شکیبایی وجود ندارد؛ بنابراین بدهی ستوه، صبر و شکیبایی را به طرق مختلف در خود پرورش می دهد.»[۸]

امام در تشیع نیز، که جامع همه فضیلت هاست، به لطف و مشیت الهی، از فضیلت صبر در حد کمال برخوردار است.[۹] امام علی (ع) در توضیح معنای صبر می فرماید: «صبر آن است که انسان، گرفتاری و مصیبتی را که به او می رسد، تحمل کند و خشم خود را فروخورد».[۱۰]

۴. شفقت / کرونا

شفقت، برجسته ترین ویژگی بدهی ستوه است. شفقت دلسوزی و ترحم صرف نیست؛ بلکه همدردی و غم خوارگی است، چیزی که باعث می شود بدهی ستوه خود را در بدترین شرائط قرار دهد تا بتواند موجودات را از رنج برهاند.[۱۱]

در شیعه اثنی عشری نیز امام که جانشین پیامبر اکرم (ص) است، همچون او مصداق بارز شفقت و رحمت برای جهانیان است: «وَ مَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا رَحْمَهً لِلْعَالَمِینَ».[۱۲] مراقد ائمه شیعه (ع) نیز جلوه ای از شفقت آنها، و پناهگاهی  است برای انسان هایی که در مشکلات زندگی و مصائب روزگار، به مهر و لطف آنها متوسل می شوند.[۱۳]

۵. قدرت / بله

داشتن کرامات یا نیروهای فرابشری، یکی از ویژگی های انسان های آرمانی در همه ادیان و مکاتب عرفانی است. از منظر مکتب مهایانه نیز، بدهی ستوه ها از قدرتی برخوردارند که هیچ نیروی پلیدی نمی تواند آنها را در راه کمک به مردم ناامید یا سست کند.[۱۴]

بدهی ستوه ها می توانند با فکر کردن به هر مکان و زمانی سفر کنند، به آموزه های بوداهای مختلف گوش دهند و بدون وقفه به ستایش و عبادت بپردازند و تمامی سرزمین های بودایی را به لرزه درآورند.

آنها می توانند با یک تار مو، آب های تمام اقیانوس ها را در ده جهت خالی کرده و تمام جهان را به گرد و غبار تبدیل کنند. آنها تعداد مشخص تمام خس و خاشاک ها را می دانند؛ به راحتی همه فرزندان بودا را می شناسند و به سوی حکمت روشنی بخش هدایت می کنند. بوداها در همه زمان و مکان ها، تمامی بدهی ستوه ها را با قدرت های مختلف آشنا می کنند.[۱۵]

معجزات و کرامات امامان شیعه (ع) نیز جلوه ای از قدرت آنهاست، که برگرفته از کرامات پیامبر اسلام (ص) است. از جمله معجزات پیامبر (ص)، جوشیدن آب از میان انگشتان آن حضرت، شق القمر، اخبار غیب، جوشیدن آب از چاه خشک و … بوده است.[۱۶]

علاوه بر این، نظام مدیریت جهان، بر اساس اراده خداوند، نظام تکوینی و تشریعی است. امامان معصوم (ع) هم در عالم تشریع و هم در عالم تکوین دارای قدرت هستند. امام در عالم تکوین به اذن خداوند، قدرت ایجاد و تصرف در همه جای عالم را دارد. ولایت تکوینی امام به این معناست که زمام عالم در دست اوست؛ و سیطره تام بر تمامی عالم هستی دارد و با قدرت و ولایت تشریعی نیز به اذن خداوند با وضع قوانین، انسان ها را از ظلمت به سوی نور هدایت می کند.

تفاوت بدهی ستوه با امام در شیوه سلوک و کسب فضائل

بر اساس «مهاراتناکوتاسوتره» بدهی ستوه، جهت دستیابی به بوداگی، باید شایستگی های متعددی، از جمله سخاوتمندی، حسن خلق، بردباری و پایداری کسب کند.[۱۷] بدهی ستوه مسیر سلوک خود را با «بدهی چیته» به معنای بیداردلی، دل آگاهی، بیداری، که رخدادی است غیرارادی، آغاز می کند و مادامی که «بدهی چیته» در او تحقق نپذیرفته باشد، زمینه ورود به سیر و سلوک برای او فراهم نمی شود؛ حال آنکه در مورد امام چنین مفهومی وجود ندارد.

مذهب تشیع، امامت را حقی الهی و از اصول دین می داند؛ و معتقد است این حق فقط در اختیار خداوند متعال است و تنها او می تواند امام مسلمانان و جانشین پیامبر اکرم (ص) را تعیین کند؛ قرآن کریم، در بحث جانشینی حضرت ابراهیم (ع)، به این امر اشاره می کند:

«وَ إِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی قَالَ لَا یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ».[۱۸] «و چون پروردگار ابراهیم، وى را با صحنه هایى بیازمود و او به حد کامل آن امتحانات را انجام بداد، به وى گفت: من تو را امام خواهم کرد. ابراهیم گفت: از ذریه ام نیز کسانى را به امامت برسان. فرمود: عهد من به ستمگران نمى رسد».

بر اساس این آیه از قرآن، عهد الهی به غیر معصوم نخواهد رسید. امامت، ادامه نبوت است؛ و به جز آوردن شریعت که مختص پیامبران است، امامت با نبوت تفاوتی ندارد. امامان معصوم (ع) این مقام را بدون عبور از مراحل سلوک، از جانب خداوند، از ابتدای تولد و یا پیش از تولد دارا هستند.

در اندیشه شیعی مفهومی قریب به «بدهی چیته»، تحت عنوان «یقظه» به معنای بیداری، وجود دارد؛ اما یقظه در مورد معصومین (ع) مطرح نیست و خاص دیگر اولیا و اوصیای الهی است که بخواهند وارد وادی سلوک عرفانی شوند.

تفاوت بدهی ستوه و امام در عصمت و علم

بدهی ستوه و امام هر دو در باور پیروانشان دارای مقام عصمت هستند با این تفاوت که عصمت، از خصوصیات ذاتی امام و موهبتی الهی است[۱۹]، اما بدهی ستوه آن را با تلاش و کوشش خود در مرتبه ای از سلوک به دست می آورد.[۲۰]

علم نیز از مهم ترین ویژگی های بدهی ستوه ها می باشد؛ که تحت عنوان «پرجنیا» و «جنیانه» مطرح می شود. پرجنیا در پارمیتای ششم و جنیانه در پارمیتای دهم حاصل می شود. بدهی ستوه ها، برای وصول حالت فنای مطلق، ده منزل را سیر می کنند و به حقیقت اشیاء پی می برند و می توانند به جنیانه نائل آیند.[۲۱]

بالاترین مرتبه معرفت مطلق و آگاهی (جنانه) بدهی ستوه ها، با علم ومعرفت امامان شیعه (ع) قابل مقایسه است. با این تفاوت که معرفت بدهی ستوه، به تدریج در مراحل سلوک حاصل می شود، درصورتی که علم امام (ع) امری لدنّی یا موهبتی است که نتیجه فضل خداوند به آنها است.

نقل است از پیامبر خاتم (ص) که فرمود: من درون علی را از دانش و قدرت تشخیص بین حق و باطل و از فقه و درایت پر ساختم».[۲۲]

نتیجه گیری

بودی ستوه بودایی و امام شیعی هر دو الگویی از انسان آرمانی در دو سنت دینی متفاوت هستند که در تعداد زیادی از فضائل از جمله در بخشش، بردباری، شفقت، عصمت، علم و قدرت، با یکدیگر مشترک می باشند. تفاوت اصلی آنها این است که بودی ستوه هر یک از این فضائل را در مراحل سلوک خود با کوشش و به طور تدریجی به دست می آورد، اما امام معصوم (ع)، از ابتدا دارای این فضائل بوده و خداوند متعال آنها را از فضل خود به او عطا کرده است؛ امام نیازی به سیر و سلوک و تکامل تدریجی ندارد.

پی نوشت ها

[۱] . Suzuki, outlines of Mahayana Buddhism, 299

[۲] . 𝑠́𝑎̅ntideva, A Guide to the Bodhisattva way of Life, 7: 24. 26

[۳] . مفید، الارشاد، ص۳۲۵

[۴] . انسان/۸

[۵] . ابراهیم بن نوبخت، الیاقوت، ص۷۶

[۶] . طوسی، تلخیص الشافی، ج۱، ص۸۲

[۷] . Suzuki, outlines of Mahayana Buddhism, p. 321

[۸] . 𝑠́ 𝑎̅ntideva, A Guide to the Bodhisattva way of Life, 6: 2

[۹] . نک: سجده/۲۴؛ ابن بابویه، من لا یحصره الفقیه، ج۲، ص۶۱۲؛ شریف رضی، نهج البلاغه، خ۳

[۱۰] . آمدی، غرر الحکم، ح۱۸۷۴

[۱۱] . magee, Bryan, The story of philosophy, p42 .

[۱۲] . انبیاء/۱۰۷

[۱۳] . طهرانی، امام شناسی، ص۲۵۳

[۱۴] . Suzuki, outlines of Mahayana Buddhism, p. 322

[۱۵] . Clearly, Thomas, The Flower ornament scripture, pp. 398-400

[۱۶] . حلی، کشف المراد، ص۴۶۳-۴۶۹

[۱۷] . Margarita, Bodhisattva in the lotus and other sutras. 115

[۱۸] . بقره/۱۲۴

[۱۹] . حلی، مناهج الیقین، ص۲۷۸

[۲۰]  . keown, Damein, A dictionary of Buddhism. Clearly, Thomas, The Flower ornament scripture, vol. 15. Ibid, pp. 395-296

[۲۱] . Suzuki, outlines of Mahayana Buddhism, pp. 351-352

[۲۲] . بحرانی، غایه المرام، ص۱۳۵

منابع

۱. قرآن کریم

۲. ابن بابویه، محمد بن علی، من لا یحصره الفقیه، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق

۳. ابن نوبخت، ابراهیم، الیاقوت فی علم الکلام، قم، مکتبه آیه الله المرعشی النجفی ، چاپ اول، ۱۴۱۳ق

۴. آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، قم، دار الکتاب الاسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق

۵. بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، غایه المرام، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق

۶. حسینی طهرانی، محمدحسین، امام شناسی، مشهد، علامه طباطبایی، چاپ چهارم، ۱۴۲۶ق

۷. حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الإعتقاد، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ چهارم، ۱۴۱۳ق

۸. حلی، حسن بن یوسف، مناهج الیقین، تهران، دار الأسوه، چاپ اول، ۱۴۱۵ق

۹. شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق

۱۰. طوسی، محمد بن حسن، تلخیص الشافی، قم، نشر محبین، چاپ اول، ۱۳۸۲ش

۱۱. مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، قم، المؤتمر العالمی لألفیه الشیخ المفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق

۱۲. – Cleary, Thomas, The Flower ornament scripture A Translation of the Avatamsaka sutra, Boston & London, shambhala, 1993.

۱۳. – keown, Damien, A Dictionary of Buddhism oxford and New York, oxford university press, 2004.

۱۴. – Margarita T, Bodhisattva in the lotus and other sutras, Elena Gavriova, Oriental Studies, 2000.

۱۵ – s’antideva, A Guide to the Bodhisattva way of Life (Bodhicaryavatara), Tr. vesna A. wallace and B Alan, New York, Snow Lion Publications, 1997.

۱۶. – Suzuki, Daisetz Teitaro, outlines of Mahayana Buddhism, London, Luzac & Co.,1907.

منبع اقتباس: صفری دره یی، الهه، و محمودی، ابوالفضل، آموزه بدهی ستوه و امام در سنت بودایی مهایانه و تشیع اثنی عشری، پژوهشنامه ادیان، پاییز ۱۴۰۰، ش۳۰، ص۱۱۹-۱۴۲