از زمانى که توسعه صحن حرم در دوره قاجار آغاز شد، ایوان هایى در چهار ضلع صحن تعبیه گردید که راههاى ورودى به داخل روضه مقدس را تشکیل مىدهند. علاوه بر ایوانهاى اصلى و بزرگ، در اطراف صحن نیز حدود ۶۵ ایوان وجود دارد و داخل آنها حجره هایى براى اسکان طلبه ها یا دفن پادشاهان، حاکمان، عالمان و بزرگان ساخته شده است.
ایوانهاى بزرگ و اصلى عبارت است از:
۱- ایوان طلا (جنوبى)
این ایوان از سایر ایوانها بزرگتر است. طول آن به ۳۶ متر مىرسد و سراسر حرم را از سمت قبله دربر گرفته است. دوازده ستون با ارتفاع متفاوت، سقف آن را نگه داشتهاند. ستون هاى وسط چهار متر و ستونهاى طرفین سه متر ارتفاع دارد. این ستونها در دوران گذشته از چوب جنگلهاى هند ساخته شده بود و چون رطوبت و موریانه آنها را فرسوده ساخت، یکى از نیکوکاران ایرانى به نام محسن قنبر رحیمى در ۱۳۸۹ ق آنها را به ستونهاى سنگى تبدیل کرد.[۱]ستونهاى میانى سیزده و ستونهاى جانبى نُه متر ارتفاع و قسمت میانى ایوان حدود ده متر عرض دارد. این ایوان به وسیله سه باب به داخل روضه راه دارد[۲]یک باب در وسط به طول چهار و عرض دو متر و دو باب، از دو طرف، به عرض ۷۰/ ۱ متر. هر دوى آنها داراى روکش طلا و مزین به آیه ها و اشعار است که سردار جان بن سردار خان وقف کرده است.[۳]دیوارهاى این ایوان به دستور یکى از همسران فتحعلى شاه قاجار در ۱۲۳۲ ق با طلاى خالص زر اندود شد[۴]و کاشى هاى بسیار زیبا به قسمتهاى فوقانى آنها افزوده گشت. سقف ایوان نیز با آیه هایى از قرآن کریم به خط سید صادق آل طعمه مزین است. در زمانهاى قبل شمعدان بزرگى به سقف این ایوان آویزان بود.
۲- ایوان ناصرى (غربى)
این ایوان در ضلع غربى حرم واقع است و چون ناصر الدین شاه قاجار آن را ساخته بود به نام او معروف شد. اندکى بعد، سلطان عبد الحمید ثانى، پادشاه عثمانى، آن را بازسازى کرد و نام آن به «ایوان حمیدى» تغییر یافت. ارتفاع آن پانزده، طول پایه آن هشت و عرض آن پنج متر است. این ایوان در ۱۲۷۵ ق بنا شده است و سقف ایوان کاشى کارى شده و با شعرهایى مزین است. بر پیشانى آن عبارت «عمل استاد احمد شیرازى ۱۲۹۶ ق» دیده مى شود.[۵]
۳- ایوان شمالى
درسمت شمال حرم ایوان بزرگى قراردارد که آن راشاه صفى ساخته است و به همین دلیلدر ابتدا نام «صافى صفا» داشت. این ایوان در گذشته هاى دور به «ایوان لیلو» معروف بود. زیرادرویشان درآنجا تکیه داشتند ومراسم عزادارى امام حسین علیه السلام را برپا مى کردند.
در این ایوان بانى آن و چند تن از عالمان و اندیشمندان به خاک سپرده شده اند.[۶]
پی نوشت:
[۱]. آل طعمه، همان، ۱۵۴.
[۲]. ادیب الملک، سفرنامه ادیب المک به عتبات، ۱۵۹.
[۳]. مدرسى، همان، ۴۰۳.
[۴]. همان جا، ۴۰۲.
[۵]. آل طعمه، همان جا.
[۶]. آل طعمه، همان جا.
