امام حسن مجتبی و درجه احسان یا مقام شهود رب

احمد عابدى

نام مبارک امام مجتبى علیه السلام یعنى «الحسن» هدیه جبرئیل به رسول خدا صلى الله علیه و آله وسلم بوده۱ و این نام در دنیا نبوده بلکه از نامهاى اهل بهشت است.۲ نام «حسن» مربوط به ملکوت عالم است نه عالم ناسوت و ماده. و به حکم آن که «الاسماء تنزل من السماء»نامها از آسمان نازل مى شوند. نام مبارک امام حسن علیه السلام از ملکوت عالم بوده و بر انسانى ملکوتى نهاده شده که ما فوق ماده و طبیعت است. و در حدیث آمده است که پیامبرگرامى صلى الله علیه و آله وسلم فرموده است: «سمّى الحسن حسناً لأنّ باحسان اللّه قامت السموات و الارض»۳؛ یعنى امام حسن، حسن نامیده شد. زیرا «احسان» خداى متعال سبب پایدارى آسمان ها و زمین مى باشد. این حدیث شریف حسن بودن را اشاره به مقام «احسان» مى داند. و برخى از روایات دیگر نیز ویژگیهائى براى امام مجتبى علیه السلام بیان کرده اند که دقیقاً بر همان مقام «احسان» تطبیق مى کند که در ادامه این مقاله ذکر خواهد شد.

در کتاب هاى سیر و سلوک که به بیان درجات و مقامهاى بین انسان و خداوند مى پردازند. مقام احسان را جزو بالاترین درجات براى سالک الى اللّه قرار مى دهد.

خواجه عبداللّه انصارى در رساله صد میدان، میدان پنجاه و چهارم را احسان قرار داده و مى فرماید: نتیجه طمأنینه و مراقبت آن است که احسان پدید آید. احسان آن است که پیامبراکرم صلى الله علیه و آله وسلم در پاسخ روح القدس، فرمود: «الاحسان ان تعبداللّه کانّک تراه»؛ یعنى خداى را چنان بپرستى که گویا او را مى بینى و کسى به این مقام دسترسى پیدا مى کند که غرق دریاى توحید باشد.۴

وى در جاى دیگر گوید: «تمامى عرفان و تصوّف در یک کلمه احسان خلاصه مى گردد، زیرا همه تلاش عرفان چه در باب عبادات و چه معاملات آن است که انسان به مقام مشاهده برسد و مشاهده همان احسان است. کسى که به احسان نرسد گویا در عرفان قدمى برنداشته است. اما هرگاه انسانى خداوند را آنگونه که سزاوار است عبادت نماید، خداوند نیز پاداش او را به نظر به وجه اللّه مى دهد.۵

بنابراین «احسان» یعنى مقام مشاهده ربّ. و هرکس در تمام احوال و اعمال خود خداوند را ببیند او به درجه احسان رسیده است. برخى از عرفاى بزرگ گویند: «احسان یعنى مقام شهود، و نتیجه این شهود عبارت از روشن شدن حقایق آنگونه که هستند مى باشد. و صاحب مقام احسان هرچیز را آن گونه که هست مى شناسد.۶

البته روشن است که مقصود از شهود ربّ، شهود با چشم ظاهرى نبوده بلکه شهود با چشم دل و توجه به حضور دائمى خداى متعال است.

باتوجه به آنچه گذشت وقتى گفته مى شود امام مجتبى علیه السلام حسن است و صاحب مقام و درجه احسان است، مراد آن است که آن حضرت همیشه و در هر حالتى گویا خداى متعال را مى دیده و ناظر بر اعمال و رفتار خود مى دانسته است. حضرت امام مجتبى علیه السلام عابدترین انسان زمان خود بود،۷ و در عبادت خود نه تنها کلام خداى متعال را مى شنید و پاسخ مى داد.۸ بلکه در عبادت خود، خداوند را مشاهده مى کرد بطورى که حتى عده اى از آن حضرت نیز طلب مى کردند طورى خداوند را براى آنان معرفى کند که آنان نیز بتوانند به این مقام احسان دسترسى پیدا کرده و گویا خداوند را ببینند.۹

حضرت امام مجتبى علیه السلام در دعاهاى خود نیز خداوند را طورى معرفى مى کند که خدا آشکار است امّا چشم یاراى دیدن او را ندارد.۱۰ و این است وصول به مقام احسان.

آنکس که به منزل احسان راه یابد در واقع به حرم الهى رسیده و اگر خدا را در جاى دیگر نتوان یافت صاحب این مقام همیشه خداوند را در حرم خود مى یابد. در واقع حرم خداوند دل انسان است و اگر غیر خداوند در حرم او راه نیابد، صاحب حرم حضور خواهد داشت. نمونه هاى کوتاهى از احسان این است که:

احسان در دعا به ابتدا نمودن به همسایه است.
احسان در عمل آن است که خداوند را در عمل خود حاضر ببینى.
احسان در انفاق آن است که بدانى آن مال مال خداوند است، نه مال شما. و انسان تنها وسیله و واسطه اى بیش نیست.
احسان در اخلاق آن است که جز نیکى و گذشت روشى نداشته عفو از لغزش، پذیرش عذر، چشم پوشى از خطاى دیگران جزو اولیات او باشد.

انسان محسن کسى است که از اصالت خانوادگى برخوردار و با ریشه اى همراه با کرامت و مکارم اخلاق باشد.

جدال احسن نیز یعنى طورى جدال کردن که گویا خدا را دیدن و جدالى جدال احسن است که اسماء الهى اعم از ثبوتى و سلبى و تضاء اسماء را ببیند و مقتضاى این سماء را نیز در یابد.

قرآن مجید احسان را نتیجه ایمان و عمل صالح قرار داده و باتوجه به آنکه ایمان درجه اول با ایمان درجه آخر بسیار تفاوت دارد و تقواى ابتدائى با تقواى انتهائى فاصله بسیار زیاد دارد. قرآن مجید احسان را نتیجه ایمان درجه آخر و بالاترین مرتبه تقوى قرار داده است.۱۱

وقتى گفته مى شود هرکس خود را تسلیم خداى متعال نماید او محسن خواهد بود. شاید به این معنا باشد که او مشاهد ربّ خود است.۱۲

و حسنه اى که برخى در دنیا و آخرت مى طلبد همین مقام است.۱۳

و اگر بالاتر از صفت عالى چیزى وجود ندارد و افضل التفضیل صفت عالى است ولى قرآن مى فرماید: «للذین احسنوا الحسنى و زیاده»؛۱۴ یعنى براى صاحب مقام احسان بهترین پاداش و بیش از آن وجود دارد. آیا مقصود از «بیش از بهترین» چه چیزى جز مشاهده و نظر به جمال یار مى تواند باشد؟!

و چون صاحب مقام احسان جز احسان و نیکى و زیبایى نمى بیند به همین جهت حضرت زینب علیهاالسلام نیز فرمود: جز خوبى چیزى ندیدم. و حضرت مجتبى علیه السلام نیز على رغم سختى ها و فشارها جز خوبى و رضایت الهى چیزى ندید.

در پایان توجه به این نکته نیز لازم است که احسان داراى سه مرتبه است. مرتبه کمترین احسان آن است که آنچه را سزاوار است آنگونه که سزاوار است براى کسى که سزاوار است انجام دهیم. یعنى انجام امر الهى و دورى از نهى خداى متعال.

مرتبه متوسط احسان آن است که خداوند را طورى عبادت کند که گویا خداوند را مى بیند. که این را قرب نوافل گویند.

مرتبه اعلاى احسان آن است که خداوند را طورى عبادت کند که او را ببیند و این را قرب فرایض گویند. یعنى «لم اعبد ربّاً لم اره» من خدائى که ندیده باشم نمى پرستم. در این مرتبه دیگر کلمه «گویا» وجود ندارد، بلکه مشاهده حقیقى است. اما رویت ماه در آسمان است نه بر روى زمین و در طشت آب همانند کسى که روى زمین نگاه مى کند و دنبال خورشید مى گردد. خورشید را باید در آسمان دید و خداى متعال را باید در عبادت یافت. و معرفت قلبى است که انسان را به خدا مى رساندند معرفت علمى.

آخرین مرتبه احسان که همان مشاهده حقیقى است، اوّلین مرتبه ولایت است و صاحب چنین مقامى ولىّ کامل خداوند و امام برحقّ و برطرف کننده حجاب هاى ظلمانى و نورانى از دیدگان سالکان کوى طریقت مى باشد.۱۵

پى نوشت ها:
مسند الامام المجتبى(ع)، ص ۲۲.
همان، ص ۲۵.
رسائل فارسى خواجه عبداللّه انصارى، ج ۱، ص ۲۹۸
منازل السائرین، با شرح کاشانى، ص ۳۲۱.
فتوحات مکیه، باب ۶۹، ج ۷، ص ۴۲۱.
مسند الامام المجتبى(ع)، ص ۱۲۶.
همان.
همان، ص ۴۹۰.
همان، ص ۵۹۵: یا باطناً فى ظهوره و یا ظاهراً فى بطونه و یا باطناً لیس یخفى و یا ظاهراً لیس یرى.
لیس على الذین آمنوا و عملوا الصالحات جناح فیما طعموا اذا ما اتقوا و عملو الصالحات ثم اتقوا و آمنوا ثم اتقوا و احسنوا واللّه یحب المحسنین. (مائده/ ۹۳)
و من یسلم وجهه الى اللّه و هو محسن…(لقمان/ ۲۲)
ربّنا آتنا فى الدّنیا حسنه و فى الآخره حسنه، (بقره/ ۲۰۰)
یونس/ ۲۶.
اشاره است به حدیثى در باره امام مجتبى(ع)، ر.ک: مسند الامام المجتبى(ع)، ص ۲۶.

منبع :کوثر، پاییز ۱۳۸۱، شماره ۵۵