امامزاده سید جمال‌الدین (ع) – دوگنبدان

در این نوشتار به معرفی بقعه متبرکه امامزاده سید جمال‌الدین(ع) معروف به سید طلحه از اولاد و احفاد امام سجاد(ع) در شهر دوگنبدان در استان کهگیلویه و بویراحمد می‌پردازیم. بقعه متبرکه امامزاده سید جمال‌الدین(ع) از اولاد و احفاد امام سجاد(ع) در مناطق باستانی کیلیان از توابع بلاد شاپور که واژه آن به مرور زمان به منطقه نازمکان تغییر یافته، حدود ۳۰ کیلومتری شمال شرقی شهر دوگنبدان در استان کهگیلویه و بویراحمد قرار دارد.

این شهر متروکه در روزگار قدیم در مسیر شاهراه شوش به پارس قرار داشته که به ناحیه وایگان(شاه بهرام) و لارندان(کوه لار) بلاد شاپور متصل شده و از پل رودخانه شیرین عبور کرده در مجاورت رودخانه خیرآباد فرزوک و شاه بهرام باستان وارد شهر باستانی کیلیان شده است، که از نظر بازرگانی قبل و بعد از اسلام رونق چشمگیری داشته است. این شاهراه در واقع پل ارتباطی بین کرمان به فارس و از آنجا به کیلیان و از شوش به ناصریه، سپس به ارجان و از آنجا به کیلیان بلاد شاپور امتداد داشته است.

مرحله اولیه و ثانویه بنا

در دائره‌المعارف شجره آل‌الرسول(ص) نوشته سید علی موسوی‌نژاد سوق در مورد این بقعه متبرکه این چنین نوشته است: از بنای اولیه این بقعه، چندان اطلاع درستی در دست نیست. بنا به گفتار تاریخی به نظر می‌رسد حدود نیمه اول قرن چهارم هجری قمری وقتی سید جمال‌الدین‌(ع) فوت کرد، توسط اولاد و احفادش در مکان فعلی مدفون و بر مزار آن قبه‌ای گلین احداث شده و آنگاه پس از گذشت سال‌ها، که حکومت ۵۰۰ ساله خلفای عباسی بدست هلاکو خان مغول سقوط می‌کند و پس از وفات او سلطان محمود غازان سلطنت ایلخانیان مسلمان را بدست گرفت، فرمان داد، تمام کلیساها، معبد یهود و آتشکده‌های زردتشتی را ویران و به جایشان مسجد بسازند.

محتمل است که بنای ثانویه در عهد ایلخانیان انجام گرفته باشد. به این دلیل که بعد از سلطان محمود، اداره امور به دست سلطان محمد خدابنده(اولجایتو) افتاد و وی نیز در سال ۷۰۹ هجری ــ قمری به تشویق یکی از امرای متنفه خود و اصرار علمای شیعه به این مذهب گروید.

بنابر این گزارش، آن چه از ساختمان مقبره امامزاده کاوش و بررسی شده است، عمارتی چهار ضلعی بر فراز صفه‌ای با مسجد متصل به آن، که سقف و دیواره‌های بالای مسجد ریزش کرده است. بنای امامزاده با پوشش زیرین که به صورت گنبد عرقچین نسبتا بلندی استوار که بر روی هر ضلع، سه طاق نما با قوس هلالی دیده می‌شود، بر سطوح بالای آن نشانه‌هابی از تزئینات گیاهی مشابه آثار دوران ایلخانیان به جای مانده است که با ساروج سخت طراحی شده است.

به نظر می‌رسد این بقعه از دو قسمت جدید و قدیم تشکیل یافته، فضای پایین حکایت از دوره ایلخانی دارد و نیز فضای گنبد که بخشی از آن ریزش کرده است مربوط به عصر صفویه است که شاید در دوره قاجار بازپیرایی شده است. این بنا، دو در چوبی معمولی دارد که در عصر حدید جایگزین درهای نفیس و کنده‌کاری قدیم شده است. شاید درهای قدیم در اواخر دوره پهلوی جهت گرمایش موقت، توسط قزاق حکومت، سوخته شده باشند، یا احیانا توسط عوامل باستان‌شناسان خارجی به سرقت رفته‌اند. در هر صورت این ساختمان دارای بار فرهنگی ــ تاریخی است، که از نظر تاریخ‌گذاری سه نوع عنصر می‌تواند در تعیین قدمت بنا مؤثر باشد

نخست برخی از لوح‌های سنگ افراشته از نوع «کنگلومرا» که همانا به سنگ‌های رودخانه‌ای شهرت دارند، است. عامل دوم وجود سفال‌های اطراف ساختمان مزبور است که حکایت از دوره مغولان و ایلخانان دارد و عامل سوم نیز وجود یک قطعه کاشی فیروزه‌ای با طرح اسلیمی بوده که در منزل یکی از افراد بومی روستا ملاحظه شده که متعلق به قرن هفتم هجری ــ قمری است که حفظ و حراست از آن به فرد بومی توصیه شده است.

به نقل از راوی ساختمان قدیم امامزاده در سال ۱۳۵۶ هجری ــ شمسی توسط برخی از اولاد و اعقاب امامزاده که در شهرستان گچساران و روستای دیل سکونت دائم داشته‌اند، تخریب و بازپیرایی کامل شده است، اگر چه به دلیل سستی عناصر و مصالح آن چندان دوام نیافته و مجددا حدود سال ۱۳۷۹ هجری ــ شمسی با نظارت اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان گچساران تخریب کامل شده است.

۲۱ توسعه و طرح جامع آستانه مبارکه (آخرین مرحله)

طرح توسعه این بنا در سال ۱۳۷۷ هجری ــ شمسی توسط اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان گچساران مورد مطالعه قرار گرفته که نهایتا در سال ۱۳۷۹ براساس طرح جامع با استفاده از مصالح آجر و سیمان در دو طبقه اجرا شده است. طبقه اول دارای یک درب ورودی بزرگ که در سه دیواره آن سه پنجره فلزی نصب شده است. در امتداد پنجره‌های اول سه پنجره دایره‌ای شکل در طبقه دوم قرار گرفته که در دو نبش سمت راست و چپ ساختمان دو گلدسته به ارتفاع ۲۷ متر با تیرآهن پایه کوبی شده است که بیش از چهار متر با ساختمان مزبور فاصله دارد.

گلدسته اول از نبش دوم تا در ورودی ۷۰/۵ متر و گلدسته دوم به سمت روستا از در ورودی تا نبش ۹۰/۵ متر و این گلدسته با نبش ساختمان مزبور ۷۰/۱ متر فاصله دارد. در این ساختمان یک در به طرف قبرستان در ضلع شرقی باز شده که ظاهرا در آینده به عنوان کتابخانه آستانه مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در مجاور ساختمان امامزاده سید جمال‌الدین(ع)، مسجدی در دو طبقه احداث شده که بیش از ۷۰ متر ارتفاع دارد و در دو سمت آن هر کدام سه پنجره هلالی جایگزین شده است. ابعاد این مساجد به طول ۱۶ و عرض ۲۰/۵ متر است که از فضای آن می‌توان از مراسم‌های مذهبی و اعیادها به نحو احسن استفاده کرد. در ضلع جنوب و جنوب غرب در اتاق ۳×۷ متر با سیمان و بلوک احداث شده که جهت انبار اضطراری مورد استفاده قرار خواهد گرفت. یک واحد منبع بزرگ سیمانی در جنوب شرقی به ابعاد ۵/۴×۵ متر با ارتفاع چهار متر احداث شده که جهت ذخیره آب شرب مورد استفاده قرار می‌گیرد.

منبع: اوقاف و امور خیریه استان کهگیلویه و بویر احمد