الگوی تقویت حیا در سبک زندگی اسلامی-۳

ج. پرهیز از خودآرایی و تبرّج

یکی از ویژگی های مهم زنان، خصیصه تبرّج و خودنمایی است که به صورت غریزی در آنان وجود دارد. این خصیصه از نظر منابع اسلامی نیز مورد تأیید است؛ از آن جمله، سخن امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) که می‌فرماید: «خداوند زنان را از سرشت مردان آفریده؛ از این رو، تمام همت خود را در جذب مردان و نزدیک شدن به آنان صرف می‌کند» (کلینی، ۱۴۰۷ق، ج ۵، ص ۳۳۷).

این مسئله از نظر علم روان شناسی نیز به اثبات رسیده است. جینیا لمبروزو، روان شناس ایتالیایی، در این باره می‌گوید: «یکی از تمایلات عمیق و آرزوهای اساسی زن آن است که در چشم دیگران اثری مطلوب بخشیده و به وسیله حسن قیافه و زیبایی اندام، موزون بودن حرکات، خوش آهنگی صدا، طرز تکلم و بالاخره شیوه خرام خود مطبوع طباع واقع گشته، احساسات آنها را تحریک نموده و روحشان را مجذوب سازد» (لمبروزو، ۱۳۶۹، ص ۴۲).

از این رو، آموزه های اسلامی از این ویژگی زن غفلت ننموده و با دستورات مکرر مبنی بر زینت داشتن و آرایش نمودن زن برای همسرش در محیط منزل، به این غریزه پاسخ مناسب داده است (صدوق، ۱۳۷۶، ص ۳۹۶).

اما از آن رو که ممکن است این ویژگی، زن را به سوی افراط در تبرج بکشاند و به سمت خودنمایی و به نمایش گذاشتن جاذبه های جنسی خود در برابر نامحرم سوق دهد، قرآن کریم در دو آیه (احزاب: ۳۳؛ نور: ۶۰) ضمن سخن گفتن از تبرّج و خودنمایی زنان، آن را محدود به محیط خانواده و همسر کرده و تأکید می‌کند: «و در خانه های خود بمانید و همچون جاهلیت نخستین (در میان مردم) ظاهر نشوید) (احزاب: ۳۳).
آزاد بودن زن در خودآرایی و به نمایش گذاردن جذابیت های زنانه، می‌تواند عاملی برای ایجاد اختلالات روانی در زن شود. به تعبیر برخی نویسندگان:
وقتی زن مکشوف و آرایش کرده در بین مردان ظاهر می‌شود، طبعا عده ای خوششان می‌آید و او را مورد تکریم و تحسین (ظاهری) قرار می‌دهند. به همین دلیل، دایم سعی می‌کند وضع ظاهری خود را طوری قرار دهد که بیشتر مورد پسند آنها واقع شود. معمولاً این گونه زنان و دختران برای اینکه زیباتر شوند هر روز وقت زیادی را صرف آرایش و تقلید از مدهای جدید می‌نمایند. این روند می‌تواند ناراحتی های روانی زیادی برای آنان ایجاد کند؛ زیرا به دلیل اینکه همیشه کارها به دلخواه پیش نمی‌رود، باعث بروز نگرانی هایی برای آنها می‌شود.

برای مثال، این تصور که آیا با صرف این همه وقت و هزینه مالی توانسته اند جلب نظر دیگران بکنند و مورد پسند آنان واقع شوند یا بعکس، مورد تمسخر و تحقیر آنانند، می‌تواند دایم ذهن آنها را به خود مشغول کند و آنها را به موجوداتی نگران تبدیل نماید.

دلیل دیگری که می‌تواند به نگرانی آنها بیفزاید این تصور است که هر لحظه ممکن است رقیبی زیباتر از راه برسد و شکار آنها را برباید. و سرانجام، دلیل دیگری که باعث ناراحتی و استرس برای آنها می‌شود این است که می‌بینند به مرور زمان، از زیبایی هایشان کاسته می‌شود و زنان جوان تر و زیباتر جای آنها را می‌گیرند و نقش آنها را در ربودن دل ها کمتر می‌کنند (رجبی، ۱۳۸۳).

این گونه است که افراط در خودنمایی با مصادیق متعددش می‌تواند تعادل روحی روانی زن را بر هم زده و آرامش را از او سلب نماید. اکنون با توجه به این توضیحات، فلسفه توصیه اسلام به حجاب و پوشش مناسب زن در مقابل نامحرم روشن می‌شود؛ زیرا حجاب سبب ایجاد آرامش در زن و برحذر ماندن از بسیاری از نگرانی ها می‌شود.

مصادیق تبرج

ـ پوشیدن لباس های نازک و بدن نما: در روایت وارد شده: «هر که لباسش نازک است دینش نازک است» (ابن شعبه حرّانی، ۱۳۸۲، ص ۱۷۳).

ـ پوشیدن لباس های تنگ و چسبان، به گونه ای که حجم بدن را کاملاً نمایان می‌سازد: سزاوار نیست برای زن که هنگام خروج از منزل لباسش را جمع و فشرده کند، به گونه ای که برجستگی های بدن او پیدا باشد یا خود را معطر کند (کلینی، ۱۴۰۷ق، ج ۵، ص ۵۱۹). لازم به ذکر است که «جمر»، هم به معنای جمع کردن و به هم گره زدن و اجتماع است (ابن منظور، ۱۴۱۴ق، ج ۴، ص ۱۴۴) و هم به معنای معطر کردن (فراهیدی، ۱۴۰۹ق، ج ۶، ص ۱۲۱)، و این روایت تحمل بار معنایی هر دو را دارد؛ چون هر دو از مصادیق بی حجابی است.

ـ پوشیدن لباس هایی که به سبب رنگ خاص و یا ویژگی دیگر باعث جلب توجه نامحرم شود (صدوق، ۱۴۱۳ق، ج ۳، ص ۳۹۰).
ـ مدل مو و برجسته کردن آن: از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده که فرمود: «زمانی که دیدید زنانی از امت من سرهای خود را مثل برآمدگی پشت شتر بر سر خود قرار داده اند (و در میان نامحرمان ظاهر می‌شوند) به آنها خبر دهید که نمازشان قبول نیست» (متقی هندی، بی تا،ج ۱۶، ص ۳۹۲).

ـ خودآرایی به هنگام خروج از منزل (ر.ک: صدوق، ۱۴۱۳ق، ج ۳، ص ۳۹۰).
ـ معطرساختن خود(حرّعاملی،۱۴۰۹ق،ج۲۰،ص۱۶۱).

امام صادق (علیه السلام) روایت کرده است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «هر زنی که خود را معطر کند و از خانه خود بیرون رود، تا زمانی که به خانه اش باز گردد مورد لعنت و نفرین (فرشتگان نگهبان خود)قرارمی گیرد»(صدوق،۱۳۸۱،ص۶۵۸).

در مجموع، می‌توان گفت: هرگونه رفتار و حرکتی که موجب آشکار شدن زینت های طبیعی و ظاهری در برابر نامحرم و سبب تهییج و تحریک نامحرمان شود مصداق تبرج است (طیبی، ۱۳۸۶، ص ۳۴).

د. پرهیز از تبذّل

افزون بر تبرّج در برابر نامحرمان، در روایات از تبذّل نیز نهی شده و آن به معنای اظهار رغبت و شوق در برابر مردان است آن گونه که مردان ابراز می‌کنند (همان، ص ۳۳) و دستور حفظ نفس به هنگام رغبت، داده شده است (صدوق، ۱۴۱۳ق، ج ۳، ص ۳۸۹).

ه . پرهیز از اختلاط با نامحرم

یکی از مؤلفه های مهم تقویت حیا در جامعه، پرهیز دادن زن و مرد نامحرم از اختلاط با یکدیگر است که به سلامت جسمی و بهداشت روانی افراد کمک شایانی می‌کند. در روایت آمده: روزی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به یکی از درهای مسجد اشاره کرد و فرمود: «لو ترکنا هذا الباب للنساء» (سجستانی، ۱۴۲۵ق، ج ۱، ص ۱۸۰)؛ به این معنا که آن در را مخصوص رفت و آمد زنان قرار دهند تا حتی به هنگام ورود به مسجد و یا خروج از آن، میان زن و مرد نامحرم اختلاطی صورت نگیرد.

در حقیقت، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به عنوان حاکم جامعه اسلامی با این تدابیر، به مصون سازی جامعه از انحرافات اخلاقی و مفاسد جنسی توجه کامل داشته و زمینه های تقویت حیای اجتماعی را فراهم می‌نمود.

آن حضرت، برای جلوگیری از برخورد زنان و مردان در هنگام عبور از مسیرهای شلوغ و پرازدحام، دستور می‌داد که مردان از وسط خیابان و زنان از کنار عبور کنند: «برای زنان در وسط راه نصیب و بهره ای نیست، ولکن از وسط راه بروند» (کلینی، ۱۴۲۹ق، ج ۱۱، ص ۱۹۱و۱۸۳). این توصیه ها همگی به لحاظ حفظ سلامت فرد و جامعه در بعد اخلاق و معنویات و… است.

و. رعایت حدود در سخن گفتن با نامحرم

در این رابطه، توصیه هایی وارد شده است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

ـ پرهیز از نازک کردن صدا: «یا نِساءَ النَّبِی لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِنَ النِّساءِ إِنِ اتَّقَیتُنَّ فَلاتَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفا»(احزاب: ۳۲)؛ ای همسران پیامبر! شما همچون یکی از زنان معمولی نیستید اگر تقوا پیشه کنید؛ بنابراین، به گونه ای هوس انگیز سخن نگویید که بیماردلان در شما طمع کنند و سخن شایسته بگویید.
ـ پرهیز از شوخی با نامحرم: «کسی که با زن نامحرمی شوخی کند، در مقابل هر کلمه ای که در دنیا به او گفته است، هزار سال حبس می‌شود» (حرّعاملی، ۱۴۰۹ق، ج ۲۰، ص ۱۹۸).
ـ پرهیز از بیان اوصاف زنی نزد شوهر و یا مرد دیگری که سبب فریفتگی آن مرد نسبت به آن زن شود. در روایت آمده: «هر کس اوصاف زنی را نزد مردی بیان کند و آن مرد فریفته آن زن گردد و مرتکب گناهی شود، شخص وصف کننده در حالی که مشمول غضب خداوند است از دنیا خواهد رفت» (همان، ص ۱۸۴).

ز. پرهیز از خلوت با نامحرم

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) از قول ابلیس می‌فرماید: ابلیس به موسی گفت: «هیچ وقت با زن نامحرمی خلوت مکن، و زن نامحرمی نیز با تو خلوت نکند؛ زیرا هیچ مردی با زن نامحرمی خلوت نمی‌کند، مگر آنکه خود من شخصا دوست و مصاحب آنها خواهم بود» (همان، ج ۱۹، ص ۱۵۲).
از آن رو که چنین عرصه هایی همیشه میدان تاخت و تاز شیطان است و به شدت تلاش می‌کند تا زمینه انحراف را در طرفین به وجود آورد، در شریعت اسلامی خلوت گزینی زن و مرد نامحرم در صورت خوف به گناه افتادن حرام اعلام گردیده (ر.ک: بنی هاشمی خمینی، ۱۳۸۳، ج ۲، ص ۴۹۳).

ح. پرهیز از تماس بدنی با نامحرم

در تماس بدنی با جنس مخالف، بیشترین تحریک پذیری وجود دارد. از این رو، می‌بینیم در اشکال دیگر ارتباط یعنی نگاه، گفت گو، و ارتباط با جنس مخالف در صورتی که به قصد تلذذ و ریبه نباشد اجازه داده شده است، اما تماس بدنی، از جمله مصافحه و دست دادن با نامحرم، به هیچ وجه مجاز نیست. در روایت آمده: «کسی که با زن نامحرمی دست بدهد، در روز قیامت در حالی می‌آید که دست هایش به گردنش بسته شده است. آن گاه دستور می‌رسد او را به جهنم ببرید» (حرّعاملی، ۱۴۰۹ق، ج ۲۰، ص ۱۹۸).

تماس بدنی در فقه

هر کس که نگاه به او حرام است، لمس وی نیز حرام است؛ بنابراین، جایز نیست زن و مرد نامحرم همدیگر را لمس نمایند، بلکه اگر به جواز نگاه به وجه و کفین قایل شدیم به جواز لمس آن قایل نخواهیم بود. بنابراین، بر مرد جایز نیست که با زن نامحرم دست دهد، البته اگر از روی پارچه و لباس باشد، جایز است؛ ولی احتیاط این است که دست او را نفشرد (خمینی، بی تا، ج ۲، ص ۲۳۱؛ مکارم شیرازی، ۱۳۷۹، ج ۲، ص ۳۵۲و۳۵۳؛ بهجت، ۱۳۷۵، ص ۳۷۵).

پرهیز از رابطه جنسی نامشروع

زنا به عنوان یکی از گناهان کبیره، سبب از بین رفتن روح ایمان در آدمی می‌شود. به فرموده رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم): «چون مرد زنا کند، روح ایمان از او جدا شود» (کلینی، ۱۴۰۷ق، ج ۳، ص ۳۸۷). زنا در آیات و روایات نیز به شدت مورد مذمّت واقع شده و بر آن عذاب های دردناک جهنم وعده داده شده است.

همچنین در روایت آمده است: «زنا روی انسان را سیاه می‌کند و فقر را به ارث می‌آورد؛ عمر او را کوتاه، روزی او را قطع و آبروی او را می‌برد و سخط الهی را نزدیک و صاحبش را خوار و ذلیل می‌نماید» (صدوق، ۱۴۱۳ق، ج ۴، ص ۲۶۶؛ منسوب به علی بن موسی، امام هشتم، ۱۴۰۶ق، ص ۲۷۵).

نتیجه گیری

الگوی اسلامی تقویت حیا از دو بخش اساسی «مراقبت های لازم جنسی در خانواده» و «مراقبت های لازم در جامعه» تشکیل می‌شود.

این دو بعد، گستره وسیعی از اصول و برنامه ها را در سیر تحول انسانی و تقویت حیای فطری در او از قبل از تولد تا پایان عمر (مراقبت، کنترل، تربیت جنسی کودک و نوجوان، آموزش جنسی به هنگام ازدواج، رعایت آداب زناشویی بعد از ازدواج، رعایت حریم های اخلاقی و عدم ورود به خط قرمزهای جنسی در جامعه و…) دربر می‌گیرد. بر این اساس، برای تقویت حیا در فرد، باید خانواده و جامعه در کنار هم این نقش را به خوبی ایفا نمایند.

والدین در خانواده موظفند علاوه بر مراقبت های لازم جنسی نسبت به یکدیگر، به تربیت جنسی فرزندان همت گمارند. این تربیت جنسی، از پیش از تولد فرزند آغاز می‌شود و دستوراتی همچون انتخاب همسر شایسته، پرهیز از افکار نادرست به هنگام انعقاد نطفه، توجه به خدا و ذکر و دعا در آن هنگام مدنظر قرار می‌گیرد؛ و تا بعد از تولد و رسیدن فرزند به سن ازدواج و پس از آن نیز مورد توجه قرار می‌گیرد.

بخشی از توصیه های اسلام در این باره می‌تواند در قالب مراقبت های ویژه والدین، همچون رعایت آداب و اخلاق جنسی و پیشگیری از رفتارهای تحریک کننده در حضور فرزندان، جداسازی بستر خواب آنها و… عملی شود و دسته ای دیگر از آن به شکل آموزش های مستقیم به فرزندان، نظیر آموزش مرز محرم و نامحرم، آموزش آنها جهت کسب اجازه از والدین برای ورود به اتاق آنان، و…، بروز می‌یابد.

در بخش دوم، یعنی جامعه، از آنجا که دین اسلام به عنوان کامل‌ترین دین به ابعاد اجتماعی رفتار جنسی نیز توجه ویژه دارد و بر عفاف و حفظ مرزها در روابط زن و مرد نامحرم تأکید نموده، در صورتی که فضای عمومی جامعه به گونه ای رشد یافته باشد که حریم میان آنها به خوبی رعایت شده و زن و مرد در نوع پوشش خود از لباس های تنگ، نازک، بدن نما و مهیج بپرهیزند و در گفتار خود نیز از شوخی با نامحرم و گفتار جذاب و محرک دوری گزیده و رفتار توأم با تبرج، تبذل، اختلاط و خلوت گزینی با یکدیگر را کنار بگذارند و بر اساس ضابطه های دینی با هم تعامل داشته باشند، آن وقت است که حیای درونی افراد تقویت شده و زمینه بروز بسیاری از آسیب های اجتماعی و مفاسد جنسی از بین خواهد رفت.

در پایان، پیشنهادهایی برای تقویت حیا در جامعه اسلامی ارائه می‌شود:

ـ دولت با استفاده از ظرفیت عظیم حوزه های علمیه و سایر مراکز آموزشی نظیر دانشگاه ها، نهادهای متولی فرهنگ دینی، به تدوین سند راهبردی سبک زندگی در حوزه های مختلف علمی و عملیاتی اقدام نماید؛

ـ صداوسیما با ساخت برنامه های جذاب و پرمحتوا، مقایسه ای میان سبک زندگی اسلامی و غربی در زمینه های مختلف به عمل آورد؛

ـ رسانه ها با فرهنگ سازی مناسب در راستای تقویت حیا در خانواده ها و جامعه اسلامی در صدد بازسازی ارزش های دینی در این رابطه برآیند؛

ـ در راستای ترویج فرهنگ حیا و عفاف در جامعه، فیلم های مناسبی ساخته شود و از ساخت و پخش برنامه ها و فیلم هایی که در راستای تضعیف فرهنگ حیا و عفاف گام برمی دارد، از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برخورد جدی صورت گیرد.

ـ حوزه های علمیه در تدوین سبک زندگی اسلامی از طریق استخراج این سبک از آموزه های دین اسلام و متناسب با آن، نسبت به تهیه کتاب ها، کتابچه ها، مقالات، بروشورها و… در فراخور فهم و حوصله اقشار مختلف جامعه و در گروه های سنی مختلف اقدام نمایند؛

ـ مراکز و نهادهای مختلف آموزشی در راستای تقویت فرهنگ حیا در بین دانش آموزان و دانشجویان از طریق فرهنگ سازی صحیح در میان آنها تلاش نمایند.

منابع

ابن شعبه حرانی، حسن بن علی (۱۳۸۲)، تحف العقول، ترجمه احمد جنتی، تهران، امیرکبیر.
ابن منظور، محمدبن مکرم (۱۴۱۴)، لسان العرب، تصحیح جمال الدین میردامادی، چ سوم، بیروت، دارالفکر.
احسائی، ابن ابی جمهور (۱۴۰۵ق)، عوالی اللئالی، تصحیح مجتبی عراقی، قم، سیدالشهداء.
بروجردی، حسین (۱۴۲۲ق) منابع فقه شیعه (ترجمه جامع احادیث الشیعه)، تهران، فرهنگ سبز.
بنی هاشمی خمینی، سیدمحمدحسن (۱۳۸۳)، توضیح المسائل مراجع، چ دهم، قم، جامعه مدرسین.
بهجت، محمدتقی (۱۳۷۵)، توضیح المسائل، قم، دفتر حضرت آیه اللّه بهجت.
تمیمی آمدی، عبدالواحدبن محمد (۱۳۶۶)، تصنیف غررالحکم و دررالکلم، تصحیح مصطفی درایتی، چ دوم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
حرعاملی، محمدبن حسن (۱۴۰۹ق)، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت.
خمینی، سیدروح اللّه (بی تا)، تحریرالوسیله، تهران، دفتر تنطیم و نشر آثار امام خمینی قدس سره.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (۱۴۱۲ق)، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت، دارالقلم.
رجبی، عباس «حیا و خودآرایی؛ نقش آنها در سلامت روانی زن» (۱۳۸۳)، معرفت، ش ۸۷، ص ۴۸ـ۵۶٫
سجستانی، ابی داود سلیمان بن اشعث (۱۴۲۵ق)، سنن ابی داود، تحقیق سعیدمحمد اللحام، بیروت، الریان.
صدوق، محمدبن علی (۱۳۷۶)، امالی، چ ششم، تهران، کتابچی.
ـــــ (۱۳۸۱)، پاداش نیکی ها و کیفر گناهان (ترجمه ثواب الاعمال)، ترجمه محمدعلی مجاهدی، قم، سرور.
ـــــ (۱۳۸۵)، علل الشرایع، قم، داوری.
ـــــ (۱۴۰۶ق)، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، چ دوم، قم، دارالشریف الرضی.
ـــــ (۱۴۱۳ق)، من لا یحضره الفقیه، تصحیح علی اکبر غفاری، چ دوم، قم، جامعه مدرسین.
طبرسی، فضل بن حسن (۱۴۱۲ق)، مکارم الاخلاق، چ دوم، قم، شریف رضی.
طریحی، فخرالدین (۱۳۷۵)، مجمع البحرین، تصحیح احمد حسینی اشکوری، چ سوم، تهران، مرتضوی.
طیبی، ناهید (۱۳۸۶)، عطر عفاف، قم، جامعه الزهرا علیهاالسلام.
ـــــ (۱۳۹۱)، «عفاف و حجاب مردان، بایدها و نبایدها و نقش آن در سالم سازی جامعه اسلامی»، در: اندیشه های راهبردی، زن و خانواده (مجموعه مقالات)، تهران، پیام عدالت.
عسکری، حسن بن عبداللّه (۱۴۰۰ق)، الفروق فی اللغه، بیروت، دارالافاق الجدیده.
غلامی، یوسف (۱۳۸۱)، جلوه نمایی زنان و نگاه مردان، قم، لاهیجی.
فراهیدی، خلیل بن احمد(۱۴۰۹ق)، کتاب العین، چ دوم، قم،هجرت.
کاتوزیان، ناصر (۱۳۸۲)، دوره مقدماتی حقوق مدنی خانواده، تهران، میزان.
کلینی، محمدبن یعقوب (۱۴۲۹ق)، کافی، قم، دارالحدیث.
ـــــ (۱۴۰۷ق)، کافی، چ چهارم، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
لمبروزو، جینا (۱۳۶۹)، روح زن، ترجمه پری حسام شه رئیس، تهران، دانش.
متقی هندی، علاءالدین (بی تا)، کنزالعمال، تحقیق شیخ بکری حیانی و شیخ صفوه الصفا، بیروت، مؤسسه الرساله.
مجلسی، محمدباقر (۱۴۰۳ق)، بحارالانوار، تصحیح جمعی از محققان، چ دوم، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی.
مفضل بن عمر (۱۳۷۹)، توحید مفضل، ترجمه محمدباقر مجلسی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۷۹)، استفتاءات، قم، مدرسه امام علی بن ابیطالب علیه السلام.
مکارم شیرازی، ناصر و همکاران (۱۳۷۴)، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
منسوب به علی بن موسی، امام هشتم (علیه السلام) (۱۴۰۶ق)، الفقه المنسوب إلی الإمام الرضا علیه السلام، تصحیح مؤسسه آل البیت علیهم السلاممشهد، مؤسسه آل البیت علیهم السلام

منبع: فصلنامه معرفت؛ شماره۱۸۶