الجدید فی تفسیر القرآن المجید

اثر شیخ محمد سبزوارى نجفى( ۱۳۱۸- ۱۴۰۹ ق) و به زبان عربى است.

معرفى تفسیر و روش آن

سبک این تفسیر، تحلیلى و توضیحى است و تمام قرآن را از ابتدا تا انتها به روش ترتیبى در بر دارد. هدف، ارائه توضیح پیام قرآن با کمک قرآن و روایات اهلبیت( ع) و پرهیز از بحثهاى فنى و استدلال و ذکر وجوه و احتمالات است.

روش مفسر، توضیح جملهها، کل کلام و تبیین پیام آیه است، نه مفردات، اعراب یا لغت؛ مگر در جاهایى که لغات مشکل و غریب قرآن مطرح باشد؛( مثلا ر. ک:« أمیون»، ذیل آیه ۷۸ بقره، ج ۱، ص ۹۸). سبزوارى تلاش دارد با عبارات مختصر و ساده، مطالب تفسیرى را بیان نماید و خواننده آشنا با زبان عربى را به نکات اصلى و مهم آیه راهنمایى کند.

روش کلى ایشان در ابتداى سورهها به این ترتیب است که ابتدا با ذکر نام سوره، به ذکر فضائل آن و بیان حدیث در این مورد مىپردازد. نزول سوره از جهت مکى و مدنى بودن آن و بیان ترتیب نزول به این شکل که این سوره بعد از چه سورهاى واقع شده بههمراه تعداد آیات، از اطلاعاتى است که مفسر محترم به خواننده خود ارائه مىدهد. در این بین سعى دارد که به اسماء سور و وجه تسمیه آنها نیز بپردازد. وى اسماء سور را امرى تعبدى مىداند.

روند کلى مفسر بعد از ارائه مشخصات سورهها با اشاره و توضیح مفردات آیات و فرازهاى آن ادامه پیدا مىکند( مانند توضیح اسم، الله، الرحمن و الرحیم، در ج ۱، ص ۱۳). مفسر با مطرح نمودن جایگاه کلمات و جمله و عملکرد هریک از آنها، بحثهاى معمول اعراب را دنبال مىنماید( مانند ج ۱، ص ۱۰۹، ذیل آیه ۹۰ سوره بقره).

نکات مربوط به بعد فصاحت و بلاغت قرآن که بهطور معمول در قالب بحثهاى معانى و بیانى مطرح مىشود، از امورى است که مفسر از آن غفلت نورزیده و در مقاطع مناسب به آن مىپردازد، مانند بحث تکرار ضمیر، عدول از غیبت به خطاب و بحثهاى ادبى دیگر.

در کنار مطالب فوق، بعد تفسیرى آیات و فرازهاى آن، رخ مىنماید، که معمولا با ذکر شماره آیه به آن مىپردازد. در این بخش، شیوه عمده مفسر، تفسیر تحلیلى و اجتهادى است که گاهى با نقل اقوال و نقد آنها همراه مىباشد. ایشان تفسیر آیه به آیه را با کمک نقل روایات پیامبر( ص) و اهلبیت( ع) دنبال مىکنند( مانند ج ۱، ص ۸۱، ذیل آیه ۵۸ بقره و ص ۲۳ با نقل اقوال در تفسیر غیر المغضوب علیهم و نقد آنها در ج ۱، ص ۶۲).

مفسر در ارائه مطالب گوناگون از روش مزجى استفاده فراوان برده؛ بدین جهت موارد اشاره شده را با عناوین، از هم جدا نکردهاند و تلاش نمودهاند، ضمن مراعات ترتیب، بدون انفصال، نکات مختلف را بیان کنند؛ البته به گونه اى نیست که همه عنوانها را ذیل فراز یا آیهاى، لازم به ذکر دیده باشند، بلکه بنا به مقطع مطرحشده، مباحث را بیان کردهاند.

شأن نزول، از نکاتى است که مفسر محترم هر از چندى به آن مىپردازند( مانند ج ۱، ص ۱۱۶، ذیل آیه ۹۷ سوره بقره).

در کنار همه این مباحث، گاهى به قرائت و اختلاف آن در یک کلمه یا مقطعى از آیه، مىپردازد و تبحر خود را در این قسمت نیز نشان مىدهد( مانند ج ۱، ص ۱۱۶، ذیل آیه ۹۷ بقره).

مفسر بهندرت عنوانى را به نام« إلفات نظر» بعد از تفسیر و بحثهاى متفاوت مطرح مىنماید که در آن، مطلبى را که بهطور مستقیم به تفسیر آیه مربوط نمىشود، توضیح مىدهند( مانند ج ۱، ص ۶۷، ذیل آیه ۳۷ سوره بقره).

تفسیر ترتیبى قرآن، مفسر را از اشاره به بحثهاى موضوعى غافل نکرده است؛ بر این اساس و بهطور موردى، مطالبى را مطرح مىکنند( مانند ج ۱، ص ۲۰، ذیل آیه«اهدنا الصراط المستقیم»).
مشرب مؤلف، در مسائل فقهى، مشرب معمول و مشهور علماى شیعه مىباشد. وى برخى از دیدگاههاى خود را با دقت و تیزبینى از آیات استخراج مىنماید؛ از جمله طهارت ذاتى اهل کتاب و جواز نکاح آنان را با استفاده از آیه ۵ سوره مائده و روایات اهلبیت( ع) برداشت مىنماید( ج ۲، ص ۴۲۲ و ۴۲۵).

ایشان در بحثهاى اعتقادى نیز گاهى دقتها و توضیحاتى این چنین، بیان مىدارند و فراتر از معانى ظاهر و صریح آیه، اشاراتى دارند( مانند اشاره به استدلال بر توحید افعالى، توحید صفاتى و توحید ذاتى، در ذیل آیه ۱۶۴ سوره بقره، ج ۱، ص ۱۸۶). استنباط عدم جواز تقلید در اصول عقاید و وجوب تحصیل علم در آنها، از مباحث مطرحشده در این آیات است.

مفسر، تفکر ولایى و شیعى خود را در افضلیت اهلبیت( ع) بدون تعرض به دیگران و با استفاده از روایات، ذیل آیات مختلف مورد بحث قرار مىدهد و با اجمال، ملایمت و صراحت آن را بیان مىدارد؛ براى نمونه در ذیل آیه ۲۵۳ سوره بقره، در ج ۱، ص ۳۱۹، آنجا که فضل پیامبر( ص) را بر سایر انبیاى الهى( ع) اثبات مىکند، فضل اهلبیت( ع) را نیز بر انبیاى دیگر با استفاده از روایات مطرح مىنماید.

ایشان در نزول آیه تطهیر( ۳۳ احزاب)، در ج ۵، ص ۴۳۶ بهصراحت بیان مىدارد که این آیه در حق ائمه اهلبیت( ع)، پنج تن آل عبا نازل شده است و معتقد است که روایات فراوانى از فریقین دال بر این مطلب، وارد شده است. در مورد مصونیت قرآن از تحریف، در ذیل آیه ۹ سوره حجر، در ج ۴، ص ۱۷۲ مىفرماید: قرآن از تحریف به تغییر، زیاده و نقصان، مصون مانده است.

ایشان در مورد«بسم الله الرحمن الرحیم»در ابتداى سوره حمد، ج ۱، ص ۱۲ مىفرماید: بسمله جزء هر سوره، بلکه آیهاى از هر سوره مىباشد. وى این قول را مورد قبول تمام شیعیان مىداند که اهل سنت برخى موافق و برخى مخالف آن هستند.

مبناى معمول ایشان در دلالت قرآن این است که ظاهر آیات حجیت دارد و بدون معارض قوى نمىتوان از آن دست برداشت؛ بر این اساس در آیه ۲۴ سوره بقره، ج ۱، ص ۵۲ مىفرماید: ظاهر آیه بر خلقت فعلى جهنم دلالت دارد، نه اینکه در آینده خلق مىشود؛ مگر اینکه گفته شود ماضى، کنایه از وقوع حتمى است.

منابع تفسیر

یکى از نقصهاى تفسیر« الجدید»، عدم ذکر منابع اقوال و بیانات و توضیحات لغوى، قرائتى، تفسیرى و… مىباشد و در بسیارى موارد، روایات را بدون ذکر منبع نقل مىکند. با این وصف، بهطور پراکنده منبع برخى مطالب، یا قائل بعضى اقوال را بیان کرده است. ابن عباس، ابن مسعود، مجاهد، سدى و مقاتل از جمله مفسرینى هستند که از آنها نقل نموده است.

از میان تفاسیر شیعه، در روایات، از تفسیر قمى، عیاشى، تفسیر امام حسن عسکرى( ع) و مجمع البیان، استفاده فراوان کرده است. در کنار آن از کتب روایى شیعه، مانند کافى، توحید صدوق، علل الشرایع، منلایحضرهالفقیه، امالى شیخ، محاسن برقى، إکمال الدین، بصائر الدرجات، ثواب الأعمال و عیون الأخبار، نقل روایت مىنماید. از میان اهل سنت نیز تفسیر ثعلبى و کشاف مورد توجه او قرار داشته و از آنها مطلب ذکر مىکند و گاهى از صحیح بخارى روایت نقل مى کند.

فهرستى به ترتیب دسته آیات مطرحشده، در انتهاى اغلب مجلدات کتاب موجود مىباشد که راهنماى خوانندگان تفسیر خواهد بود.

در پاورقى هاى مختصر کتاب، به تکمیل احادیث، نقد یا تکمیل مطالب، ذکر برخى موارد شأن نزول و بعضى تنبیه ها، پرداخته شده است.

فهرست منابع:

۱. مقدمه و متن کتاب.

۲. دانشنامه قرآن و قرآنپژوهى، ج ۲، ص ۱۱۸۶، به کوشش بهاءالدین خرمشاهى.

۳. المفسرون حیاتهم و منهجهم، سید محمدعلى ایازى، ص ۴۱۴.