‌سید ‌محمد ‌على‌ علوى‌ حسینى ‌گرگانى « دام ظله »

خاندان

پدر بزرگوار ایشان، آیت اللَّه آقاى حاج سید سجاد علوى گرگانى – طاب ثراه – نخستین شخصیت علمى منطقه «گرگان و دشت» و از مشهورترین علماى استان مازندران به شمار مى رفت. وى در سال ۱۳۲۲ق در یکى از روستاهاى گرگان – النگ – در خانه آقا سید قاسم – که مردى دائم الذکر و متهجد و مؤمن و متدین بود و پسر دار نمى شد و با توسلات و ادعیه و اذکار فراوان، خداوند این پسر را در ۶۵ سالگى اش بدو بخشید و پس از چند سال هم چشم از جهان فرو بست – به دنیا آمد. در حالیکه نوجوان بود، تندباد اجل، گوهر پدر و مادرش را به فاصله سه روز از کَفَش ربود و سرپرستى وى را مرحوم آیت اللَّه حاج ملا محمد هاشم کبیر کردکویى به عهده گرفت .

تحصیلات

مقدمات و ادبیات و بخشى از علوم دینى را از او آموخت. در سال ۱۳۴۴ق، به مشهد مقدس عزیمت نمود و نزد اساتید بنامِ حوزه علمیه آن شهر مانند حضرات آیات: میرزا مهدى اصفهانى، ملا هاشم خراسانى، فاضل بسطامى و ادیب نیشابورى اوّل، سطوح عالیه را فرا گرفت. در ۱۳۴۷ق به حوزه علمیه قم مهاجرت کرد و در محضر آیات عظام: حاج شیخ عبدالکریم حایرى یزدى، حاج شیخ محمد على حایرى قمى، حاج میرزا محمد فیض قمى، حاج شیخ ابوالقاسم قمى، میرزا محمد على شاه آبادى و میرزا محمد ثابتى همدانى – قدس اللَّه اسرارهم – زانوى ادب به زمین زد و فقه و اصول و حکمت و کلام را فرا گرفت در سال ۱۳۵۳ ق، به توصیه استاد بزرگوارش آیت اللَّه حایرى یزدى به نجف اشرف رفت و مبانى علمى خویش را نزد آیات عظام: سید ابوالحسن اصفهانى، شیخ محمد کاظم شیرازى، محقق اصفهانى و آقا ضیاء عراقى استوار ساخت و سخت مورد توجه آیت اللَّه سید ابوالحسن اصفهانى قرار گرفت و همزمان به تدریس سطوح عالیه پرداخت (که از جمله شاگردانش در نجف، حضرات آیات: شیخ محمد ابراهیم و شهید شیخ مرتضى بروجردى – فرزندان آیت اللَّه العظمى حاج شیخ على محمد بروجردى – ، و حاج میرزا على محدث زاده و حاج میرزا محسن محدث زاده – فرزندان محدث بزرگوار حاج شیخ عباس قمى(ره) و مرحوم شهید نواب صفوى بودند) وى، پس از ۱۲ سال اقامت در نجف، بنا به تقاضاى فراوان مردم گرگان از آیت اللَّه سید ابوالحسن اصفهانى و امر معظم له، در ۱۳۶۵ق رهسپار ایران شد و در حوزه علمیه قم رحل اقامت افکند و به تدریس سطوح عالیه فقه و اصول پرداخت (که از جمله شاگردانش مرحوم آیت اللَّه حاج آقا شهاب اشراقى بوده است). پس از چندى، با اصرار مردم متدین گرگان و امرِ آیت اللَّه العظمى بروجردى، در ۱۳۶۶ق به گرگان بازگشت و به اقامه جماعت و تبلیغ دین (در مسجد جامع)، تدریس علوم دینى(در مدرسه عمادیه) – که از جمله شاگردانش فهرست نگار مشهور مرحوم استاد محمدتقى دانش پژوه، و فرزندان بزرگوارش، و حضرات آیات: طاهرى گرگانى و جناتى شاهرودى بوده اند ، بناى حسینیه ها و مساجد و امامزادگان (که تعداد آنها به ۲۰۰ بنا مى رسد)، تفسیر قرآن – که چهار بار آن را به صورت کامل تفسیر نمود – و گره گشایى از مشکلات مردم و حلّ و فصل امور عامه پرداخت. وى به واسطه دارا بودن ملکات فاضله اخلاقى و مقام علم و دانش و تقوا، و بیان شیوا در مواعظ و نصایح و تفسیر قرآن، مورد توجه علما و مردم آن منطقه – از شیعه و سنّى – قرار گرفته و در فقه و تفسیر و اخلاق، گوى سبقت را از همگنان ربوده بود. او در پنجم ربیع الثانى ۱۴۰۷ق بدرود حیات گفت و جهانى از علم و معرفت را با خود به خاک برد. (۱) فرزندان ایشان، به غیر از آیت اللَّه العظمى علوى، حجج اسلام آقایان حاج سید محمدحسن و حاج سید محمد حسین علوى مى باشند و دامادهاى معظم له نیز حضرات آیات: حاج سید حبیب اللَّه طاهرى گرگانى و حاج سید حسن سبط احمدى مى باشد. والده ماجده معظم له، صبیه مرحوم آقا شیخ على اصغر مؤیّد الشریعه شاگرد و محرّر مرحوم آیت اللَّه حاج سید محمد حجت کوهکمرى، داماد مرحوم حجهالاسلام ملا محمود زاهد قمى(۱۳۲۵ – ۱۲۶۶) (۲ق) نماینده مردم قم در اولین دوره مجلس شوراى ملّى – در زمان مشروطیت – و همشیره زاده مرحوم آیت اللَّه حاج میرزا ابوالفضل زاهدى قمى بوده است. ابوالزوجه آیت اللَّه العظمى علوى هم، ادیب نامى قم، شارح و ناظم نهج البلاغه و شاعر اهلبیت – علیهم السلام – مرحوم حجهالاسلام و المسلمین حاج شیخ محمد على انصارى قمى(۱۴۰۵ – ۱۳۲۸) (۳ق) – صاحب کتابهاى متعدد در دفاع از حریم تشیع – بوده است که او و برادرانش حضرات آیات: حاج شیخ مرتضى، حاج شیخ احمد و حاج شیخ محمود انصارى، همه از مشاهیر علما و خطباى قم و نجف اشرف بوده اند.

ولادت

آیت اللَّه العظمى علوى، در خجسته ایّام ولادت با سعادت حضرت صدیقه طاهره فاطمه زهرا سلام اللَّه علیها در سال ۱۳۵۹ق (خرداد ۱۳۱۸ ش) در نجف اشرف، در بیت فضیلت و تقوا زاده شد. این ولادت، موجى از شادى و سرور در دل پدر بزرگوارش برانگیخت، چه تا آن زمان چند پسر براى وى متولد شده بودند امّا همگى در همان کودکى، از دنیا رفته بودند. لذا وى به ساحت مقدس امیرالمؤمنین علیه السّلام متوسل شد و از آن حضرت، درخواست فرزندى عالم و صالح نمود.

رویای صادقه

آیت اللَّه حاج سید سجاد علوى، شبى در عالم خواب به محضر امیرمؤمنان علیه السّلام مشرّف شد و حضرت، بدو مژده ولادت پسرى را در آینده نزدیک داد و از او خواست تا فرزندش را به نام »على« نامگذارى نماید. هنگامى که این پسر به دنیا آمد، پدرش براى رعایت استحباب او را بنام «محمد» و براى قولى که به امیرالمؤمنین علیه السّلام داده بود، او را به «على» نامگذارى کرد. پدرش، بارها بدو مى گفت: محمدعلى! تو با دیگر برادرانت تفاوت خواهى داشت و در آینده به مقامات عالیه خواهى رسید. چون تو را با توسل به ذیلِ عنایت امیرالمؤمنین، از خدا گرفته ام. معظم له، در دامان پاک پدر و مادرش – رحمهاللَّه علیهما – بالید و پرورش یافت و بسیارى از مسائل دین و خواندن و نوشتن را در محضر پدرش بیاموخت.

تحصیلات

آیت اللَّه العظمى علوى، هفت ساله بود (۱۳۶۵ق) که همراه پدر بزرگوارش به ایران باز آمد و به قرائت قرآن مجید و آموختن نصاب و حساب و گلستان و پس از آن به یادگیرى فنون ادب و علوم عرب نزد ایشان پرداخت. نخست، ادبیات و مغنى و مطوّل و بخشى از شرح لمعه را نزد والدش بیاموخت و در سنّ شانزده سالگى (۱۳۷۴ق)، همراه با معظم له و گروهى از همشهریانش به زیارت عتبات عالیات، بیت اللَّه الحرام و بیت المقدس و شامات نائل آمد (و در طول مسیر به بازگویى مسائل شرعى و خواندن کتابهاى دینى براى کاروانیان مى پرداخت)، در بازگشت از سفر حج، قصد ماندن و تحصیل در حوزه علمیه نجف اشرف را داشت که مرحوم آیت اللَّه العظمى حکیم(ره) (در زمانى که به دیدار پدر بزرگوارش آمده بود، و از قصد ایشان آگاه شد) فرمودند: اگر ایشان در حوزه علمیه قم به تحصیل بپردازد بهتر است، چون حوزه قم واجد دو ویژگى است: فنّ تدریس و فنّ سخنورى، شخصى که در آن حوزه تحصیل نماید هر دو را فرا مى گیرد، هم درس مى خواند و هم درس مى دهد و هم به تبلیغ دین مى پردازد، و لذا رهسپار حوزه علمیه قم شد و در محضر درس اساتید بزرگ همانند حضرات آیات: مجاهدى تبریزى، سلطانى طباطبایى و ستوده اراکى، زانوى ادب به زمین زد و باقیمانده سطوح را فرا گرفت و این همه، ۴ سال به طول انجامید.(که نشانگر استعداد بسیارش در کسب معلومات و ضبط محفوظات است).

اساتید

معظم له، در خلال تحصیل خویش توفیق یافت از دانش سرشار استوانه هاى علم و فقاهت، توشه ها برگیرد و مبانى علمى اش را استوار سازد. آنان عبارتند از:

۱. زعیم بزرگ شیعه آیت اللَّه العظمى بروجردى، که سه سال از درس فقه ایشان بهره برد.

۲. رهبر کبیر انقلاب آیت اللَّه العظمى امام خمینى، که هشت سال از درس اصول ایشان استفاده کرد.

۳. آیت اللَّه سید محمد محقق احمدآبادى یزدى – مشهور به محقق داماد – که دوازده سال از درس فقه و اصول وى بهره برد.

۴. آیت اللَّه العظمى سید محمدرضا موسوى گلپایگانى.

۵. آیت اللَّه حاج شیخ عباسعلى شاهرودى. ۶. آیت اللَّه حاج شیخ محمدعلى اراکى.

۷. آیت اللَّه حاج آقا مرتضى حایرى یزدى – که مدّت ۱۵ سال در درس فقه ایشان شرکت جُست و مورد توجه فراوان معظم له بود. همچنین، معظم له در ایام تعطیل حوزه علمیه قم در فصل تابستان به مدت هفت سال، به نجف اشرف مى رفت و علاوه بر زیارت عتبات عالیات، به درس علماى بزرگ نجف رفته و از آنان بهره ور مى شد. ایشان عبارتند از آیات عظام: امام خمینى، آقاى خویى، آقاى شاهرودى و میرزا باقر زنجانى قدّس اللَّه اسرارهم.

تدریس

استاد معظّم آیت اللَّه العظمى علوى مدظلّه العالى، عمر پر بار خویش را به تألیف و تدریس و تبلیغ دین گذرانیده است. ایشان از همان اوانِ تحصیل، به تدریس کتب ادبیات و سطوح پرداخت. (۱۳۳۴ش) بارها سیوطى و مغنى و مطوّل، شرح شمسیه و شرح نظّام را تدریس کرد و در همان زمانِ نوجوانى (۱۶ سالگى) کتاب «کشف الغاشیه عن وجه الحاشیه» را تألیف نمود. از سال ۱۳۸۲ ق به تدریس سطوح (معالم، قوانین، شرح لمعه و شرح تجرید) و سطح عالى (رسائل، مکاسب و کفایه و شرح منظومه) پرداخت و گاه روزانه، چهار درس را تدریس مى کرد و درسهایش، در زمره معروفترین و چشمگیرترین درسهاى حوزه علمیه قم بود. یکى از مورخین حوزه علمیه قم – بیش از ۳۰ سال پیش (۱۳۵۰ش) درباره ایشان، نوشت: معظم له از فضلاء و مدرّسین و اساتید سطوح عالى حوزه علمیه است، که به زیور علم و تقوا و متانت و بزرگوارى آراسته است. (۴) جناب استاد، در سال ۱۴۰۵ق بود که بنا به تقاضاى گروهى از فضلاء تدریس خارج فقه (بر اساس کتاب شرایع الاسلامِ ابوالقاسم نجم الدین جعفرِ محققِ حلّى) را آغاز کرد و تاکنون کتابهاى: طهارت و زکات را به پایان برده و هم اکنون شرح کتاب صلاه را ادامه مى دهند و همزمان خارج اصول را نیز بر پایه کفایه الاصول آغاز نمود که دوره کامل آن ۱۵ سال به طول انجامید و به پایان رسید و هم اکنون دومین دوره آن، آغاز شده است. وى در طول ۴۰ سال تدریس خویش، فضلاى بى شمارى را از سرچشمه زلال علوم اهلبیت علیهم السلام، بهره مند ساخته که بسیارى از آنان، هم اینک در شهرهاى مختلف و سمَتهاى گوناگون مانند: تدریس در حوزه و دانشگاه، امامت جمعه و جماعت، قضاوت و نمایندگى مجلس به خدمت به اسلام و مسلمین اشتغال دارند.

تبلیغ

قرآن مجید، یکى از وظایف فقیهان و عالمانِ دین را انذار مردمان و تبلیغ رسالات خداوند بر مى شمرد. آیه شریفه «نَفْر» وظیفه یکایک اندیشمندان را تعیین نموده و آن «ابلاغ تکلیف» است. آیت اللَّه العظمى علوى هم بر طبق عمل به وظیفه خویش، از همان اوان طلبگى اش به تبلیغ دین پرداخت و سالیان فراوان در ایام ماه مبارک رمضان و محرّم و صفر بر مسند وعظ و ارشاد تکیه زده و هزاران نفر را با بیان شیوا و سخنان زیباى خویش از آبشخور علوم اهلبیت – علیهم السلام – سیراب نموده است و این شیوه پسندیده، حتى پس از مرجعیت معظم له ادامه دارد. ایشان، به جز این ایام، سالیان فراوان، قبل از رسیدن به مرجعیت (۱۸ سال متمادى) در گرما و سرما، در تابستان و زمستان هر پنجشنبه و جمعه به تهران مى رفت و پیرامون معارف دین در مسجد فاطمیه سخن مى گفت و در همین راستا، هیئت محترم وحدت فاطمیه و صندوق قرض الحسنه آن را هم تأسیس نمود و همزمان به تدریس شرح منظومه و شرح تجرید و اصول اعتقادات به گروهى از اساتید دانشگاه و دانشجویان محترم مى پرداخت.

شیوه تدریس

درس معظم له از ملاحت گفتار، تتبع اقوال و دقّت و بررسى آنها، تحقیق مبسوط در روایات (فقه الحدیث) و جمع بین اخبار متعارضه و بررسى رجال حدیث برخوردار است. ایشان، با نظر افکندن در کتابهاى متداول و غیر متداول (همانند: غنائم الایام میرزاى قمى، وسیله المعاد ملا اسماعیل عقیلى نورى، جامع المدارک آیت اللَّه خوانسارى) و نقد و بررسى آنها و کاویدن ادلّه، سرانجام قولى را برگزیده، که گاه این سخن با سخنِ دیگر فقیهان منطبق بوده و گاه متفرّد است. ایشان، به حضور منظّم و بدون تعطیل در ایّام درسى و سرِ ساعت، بدون اندکى تأخیر – مقیّد بوده، و در روزهاى چهارشنبه به شرح و توضیح حدیثى از فرمایشات پیامبر اکرم(ص) مى پردازد – و اگر روزى چهارشنبه، تعطیل باشد این کار را در روز پیشین آن انجام مى دهد – و از این رهگذر تاکنون به شرح وصایاى رسول خدا(ص) به امیرالمؤمنین علیه السّلام، ابوذر غفارى و عبداللَّه بن مسعود توفیق یافته است. (که شرح وصایاى پیامبر اکرم(ص) به ابوذر به نام انوار اخلاقى «ره توشه پارسایان» چاپ رسیده است). معظم له در طول درس، به یکایک پرسشها و اشکالات – هر چند سست و بى پایه – شاگردان خود گوش فرا داده و با خوشرویى و اخلاق حسنه به پاسخ آنها مى پردازد و از شاگردان سخت کوش خویش به شایستگى تقدیر به عمل مى آورد و بر فراز منبر تدریس، از آنان احترام مى نماید. ایشان در خلال درس، نیز به ذکر مطالب مناسب از تاریخ و تفسیر و رجال و مواعظ نیز پرداخته و درسش، آمیزه اى از مطالب گرانقیمت و ارزشمند است، که نتیجه سالیان فراوان مطالعات مختلف و تجربه هاى بسیار معظم له مى باشد.

مرجعیت

معظم له، یکى از چهره هاى مشهور علم و تقوا و فقاهت در حوزه علمیه قم بوده و در زمان مرجعیت آیاتِ عظام و مراجع تقلید پیشین، چشمهاى بسیارى به سویش دوخته شده بود، پس از ضایعه وفات آنان بود که بسیارى از مردم مؤمن و متدین – به ویژه اهالى مازندران و گیلان – از جنابش تقاضاى رساله عملیه نمودند، که معظم له در سال ۱۴۱۲ق، فتاواى خویش را در اختیار همگان قرار دادند – که به زبانهاى عربى و اردو نیز ترجمه شده – و بسیارى از مؤمنان در داخل و خارج کشور تقلید ایشان را پذیرفته و بخشى از شهریه طلّاب حوزه علمیه قم، همه ماهه توسط ایشان پرداخت مى گردد

تالیفات

 آیت اللَّه العظمى علوى به جز تدریس منظّم فقه و اصول (که صدها نوارِ آن موجود است)، تبلیغ و ترویج شعائر دینى، پرورش شاگردان فراوان و راهنمایى مردمان و مقلّدان، داراى تألیفات متعدد فقهى، اصولى، حدیثى و رجالى است، که نام آنها عبارتند از:

آثار جاپی :

۱. توضیح المسائل (به اردو هم ترجمه شده است).

۲. اجوبه المسائل یا پاسخ به جدیدترین استفتائات (۲ ج).

۳. مناسک حج. (آداب، اعمال و استفتائات حج).

۴. منهج الصالحین (رساله توضیح المسائل عربى).

۵. منهج الناسکین(مناسک حج عربى).

۶. نورالهدى (تعلیقه بر عروه الوثقى).

۷. المناظر الناضره فی احکام العتره الطاهره (ج ۱. بخشى از کتاب الطهاره).

۸ . تعلیقه بر تحریرالوسیله (۲ ج، چاپ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره)).

۹. گلچینى از انوار اخلاقى (برگزیده درس اخلاق روز چهارشنبه).

۱۰. ره توشه پارسایان، انوار اخلاقى (ج ۱، شرح وصایاى پیامبر اکرم به ابوذر غفارى).

۱۱. ره  توشه پارسایان، انوار اخلاقى (ج ۲، شرح وصایاى پیامبر اکرم به عبدالله ابن مسعود).

۱۲.روزه سپر مومن (شامل احکام ، استفتائات و آداب روزه داری) .

۱۳. احکام بانوان

۱۴.احکام جوانان

۱۵. احکام کسب و کار

۱۶. آشنایی با اعتکاف

۱۷. کلید سعادت (احکام بانوان ، گردآوری شده توسط حجت الاسلام فاطمی )

۱۸. توحید از دیدگاه علم (یکى از سخنرانى هاى معظم له)

۱۹. لئالى الاصول (۳ جلد آن تا اکنون به چاپ رسیده است )

آثار غیر چاپی :

۱. المناظر الناضره (ج ۲ تا ۱۰. شرح مفصّل ابواب طهارت، صلاه و زکات شرایع الاسلام).

۲. لئالى الاصول (۱۰ جلد. از مباحث الفاظ تا پایان استصحاب) – سه جلد آن به چاپ رسیده است .

۳. زبده اللئالى – تلخیص کتاب فوق.

۴. القواعد الفقهیه(قاعده هاى: ضمان، لا ضرر، تقیه، عدالت، میسور و اصاله الصحه).

۵. رساله در فروع علم اجمالى. ۶. رساله در تعادل و تراجیح. ۷. رساله در اجتهاد و تقلید.

۸ . تقریرات درس فقه آیت اللَّه العظمى بروجردى (بحث: طهارت و قضا).

۹. تقریرات درس فقه آیت اللَّه محقق داماد (کتاب صلاه وحج).

۱۰. تقریرات درس فقه آیت اللَّه حاج شیخ عباسعلى شاهرودى (کتاب طهارت).

۱۱. تقریرات درس فقه آیت اللَّه اراکى (بحث صلاه الجمعه).

۱۲. تقریرات درس فقه آیت اللَّه حاج آقا مرتضى حایرى (کتاب طهارت و خمس).

۱۳. تقریرات درس اصول آیت اللَّه العظمى امام خمینى (از بحث مقدمه واجب تا آخر قطع و ظن).

۱۴. تقریرات درس اصول آیت اللَّه محقق داماد (دوره کامل).

۱۵. تعلیقه بر وسیله النجاه. ۱۶. تعلیقه بر منهاج الصالحین.

۱۷. کشف الغاشیه عن وجه الحاشیه (توضیح مشکلات حاشیه ملا عبداللَّه، اولین تألیف معظم له).

۱۸. نورالبیان فى تفسیر القرآن.

۱۹. طبقات الرجال.

۲۰. ره توشه پارسایان انوار اخلاقى (ج ۲ شرح وصایاى پیامبر اکرم به امیرالمؤمنین).

بناهای ماندگار

آیت اللَّه العظمى علوى، احداث و بنیاد بناهاى خیریه و عام المنفعه را وجهه همّت خویش ساخته و تاکنون در ساختمان – کلّى یا جزئى – چندین بناى خیر، نقش اساسى و سهم چشمگیر داشته است. معظم له، علاوه بر اجازه مصرف بخشى از وجوه شرعیه براى احداث بناهاى عام المنفعه، خود نیز به بنیادِ مسجد، حسینیه، درمانگاه و صندوق قرض الحسنه در نقاط مختلف اقدام فرموده است. تعمیر بخشى از مسجد جامع گرگان، تأسیس و تعمیر چند مسجد در گرگان و روستاهاى اطراف، مسجد اعظم و درمانگاه آیت اللَّه حاج سید سجاد علوى در روستاى النگ، حسینیه سیّدالشهداء در مهدى شهر سمنان، صندوق قرض الحسنه و هیئت محترم «وحدت فاطمیه» در خیابان هفده شهریور جنوبى (تهران) – از آن جمله است. همچنین دفتر معظم له در قم و مشهد مقدس، در ایّام ولادت و شهادتِ ائمه اطهار – علیهم السلام – و روزهاى پنجشنبه هر هفته، شاهد برگزارى مجالس معظم و با شکوهى است که خطبا و وعاظ محترم پیرامون معارف شیعى و احیاى امر اهلبیت علیهم السلام، به سخنرانى مى پردازند و نام و یاد اهلبیت عصمت و طهارت را گرامى مى دارند. خداوند بر دوامِ توفیقات و صحّت و خدمات ایشان بیافزاید و به آمال و مقاصدش در اجراى فرامین الهى، جامه عمل بپوشاند.

پی نوشت:

۱) آثار الحجه ۳۴۲/۲؛ گنجینه دانشمندان ۴۱۵ – ۴۱۳/۶؛ آینه دانشوران /۲۷۲؛ مجله مسجد، ش ۳۵، ص ۸۷ – ۸۲.

۲) رجال قم/۱۶۲؛ گنجینه دانشوران /۲۰۳؛ گنجینه آثار قم ۳۷۱/۱؛ اختران تابناک، ج ۲، ص ۱۹۶.

۳) گنجینه دانشمندان ۳۴۳ – ۳۳۹/۲؛ اثرآفرینان ۳۲۱/۱؛ سخنوران نامى معاصر ۴۰۴ – ۴۰۱/۱؛ مؤلفین کتب چاپى ۱۹۲/۴؛ الذریعه ۱۰۸/۹ و ۱۰۰۰؛ کتابنامه حضرت زهرا /۲۸ – ۲۳؛ فرهنگ رجال و مشاهیر ۱۸۶-۱۸۵/۲.

۴) گنجینه دانشمندان (شریف رازى)، ج ۲، ص ۲۰۶؛ اختران تابناک (محلاتى)، ج ۲، ص ۱۹۶.

۵) این مسجد عظیم – که در نوع خود بى نظیر است و در آن نواحى به سان گوهرى مى درخشد – در سال۱۳۵۰ش ساخته شد. ماده تاریخ ساختمان آن را مرحوم حجهالاسلام و المسلمین حاج شیخ محمدعلى انصارى قمى چنین سروده است:
این مسجد اعظم که درش بر همه باز است
ستوار چو کعبه که در مُلک حجاز است
از همت مردان خدا طى شد و تاریخ
تا روز جزا قبله گه اهل نماز است

منبع :سایه معظم له