آسیب های خانواده از دیدگاه قرآن و روایات-۲

۳-بخل

مؤمن، ادب شده خداوند است و هزینه زندگی خود را با کاهش و افزایش عطای الهی، تنظیم می‌کند. اگر خدا به او روزی دهد، وی هم به زندگی‌اش وسعت می‌دهد و اگر خدا نبخشد، به کسب حرام و طرق نامشروع، روی نمی‌آورد؛ اما انسان بخیل، در هر صورت، به کسی چیزی نمی‌دهد و احوالش را نزد خود نگاه می‌دارد.

چنین شخصی، همه و حتی خود را نیز در تنگنا می‌گذارد و از پرداخت هزینه‌های اصلی خانواده نیز شانه خالی می‌کند و بدین سان، فشار سختی را به خانواده وارد می‌آورد؛ سختی‌ای که باتوجه به وضعیت مالی‌اش برای همسر و خانواده، توجیهی ندارد و تنها علت آن، خوی زشت بخل است. در این وضعیت، کمتر زنی تاب می‌آورد. او یا به دزدی پنهان از شوهر روی می‌آورد و یا حداقل در علاقه او به خود، تردید می‌کند و متقابلا، علاقه‌اش به همسر کاهش می‌یابد؛ زیرا خود را از دارایی و مال همسرش، کم ارزش تر می‌بیند.

از پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) روایت شده که می‌فرماید:

أبغض العباد الی الله من ضن علی عیاله؛

منفورترین بندگان، نزد خداوند، کسی است که به خانواده‌اش بخل بورزد.

نیز می‌فرماید: شر الناس الضیق علی أهله؛

بدترین مردم، کسی است که بر خانواده‌اش تنگ بگیرد.

۴-بی تدبیری

خانواده تازه تأسیس، با جاده‌ای ناهموار و گردنه‌هایی طولانی روبه روست. دو جوانی که هنوز جایگاه شغلی ثابتی برای خود نیافته اند، با بدهی‌های مربوط به: تعهدات مالی تحصیل و تهیه مسکن و یا هزینه‌های تولد و نگهداری فرزند نیز روبه رو می‌شوند. از سوی دیگر، به دلیل جوانی، زن، خواهان مصاحبت بیشتر شوهر با اوست و توقع دارد که شوهر، وقت بیشتری را برای با هم بودن بگذارد.

خواسته‌ها و انتظارات پیشین خویشان، دوستان، همسایگان و همکاران را نیز باید افزود. از طرفی، مسئولیت‌های دینی و اجتماعی هر دو سوی ازدواج نیز وجود دارد. در چنین فضایی، تنها مدیریت عاقلانه و ماهرانه، می‌تواند خانواده را از این کشاکش سنگین برهاند و باتوجه به این که مدیریت خانواده در اسلام به مرد سپرده شده، این موضوع، اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند.

اگر مرد، فاقد مدیریت لازم باشد، خانواده، در گردابی از مشکلات حل نشدنی و گره‌های کور، فرو می‌رود و در این میان، رضایت و ارضای همسر فدا می‌شود و کانون خانواده، جایی برای شکایت‌ها و سرریز مشکلات حل ناشده می‌گردد. امام علی(علیه السلام) درباره این آفت خطرناک خانواده می‌فرماید:

آفه المعاش سوءالتدبیر؛

آفت زندگی، سوء تدبیر است.

و در حدیث دیگری از ایشان- که به فراتر از خانواده اشاره دارد- آمده است: سبب التدمیر سوء التدبیر؛

علت ویرانی، سوءتدبیر است.

۵- تنوع‌طلبی

اسلام با توجه به واقعیت فزونی تعداد زنان آماده ازدواج بر مردان، چند همسری را با رعایت شروطی سخت(مانند: عدالت) تجویز کرده است؛ اما این به معنای تنوع طلبی و رفتار خودخواهانه با زن نیست. هرگاه مرد بخواهد از این جواز شرعی و واقعیت اجتماعی، سوءاستفاده کند و بی‌هیچ دلیلی، همسرش را طلاق دهد، این کار نزد خداوند متعال منفور است. از امام باقر (علیه السلام) روایت شده که می‌فرماید:

ان الله یبغض کل مطلاق ذواق؛

خداوند از مردان پر طلاق و ازدواج و تنوع طلب، نفرت دارد.

بدین سان، تنوع طلبی یکی از آسیب‌های خطرناکی است که نهاد خانواده را تهدید می‌کند و مانع تحکیم این نهاد مقدس می‌گردد.

۶- غیرت‌ورزی نابجا

زندگی مشترک، محدودکننده روابط جنسی است. در هر اجتماع و دینی، ازدواج، مرزهایی را برای روابط جنسی به وجود می‌آورد. در دین اسلام، این روابط، منحصر به خانواده می‌شود و از این رو، خیانت هر یک از دو سوی ازدواج، به معنای پیمان شکنی است.

این نکته، قابل قبول همگان است؛ اما هرگاه حساسیت به این مسئله، از حد طبیعی خود بیرون رود و به صورت شک‌هایی بی‌جا و غیرت ورزی بدون دلیل درآید، زندگی را تلخ می‌کند و خانه را به صورت بازداشتگاهی درمی‌آورد که بازجوی آن، شریک زندگی است. کسی که باید بیشترین اعتماد را داشته باشد، بیشترین تردید را دارد.

جالب توجه، آن که ابراز تردیدها و پرس وجوهای بی‌دلیل، همسر امین را نیز به سوی خیانت، سوق می‌دهد و او را در معرض خیانت به شوهر قرار می‌دهد. روایت تکان دهنده نهج البلاغه در این باره، بسیار صریح است. امام علی(علیه السلام) می‌فرماید:

از غیرت ورزیدن بیجا(نسبت به زنان) بپرهیز که آن، زن سالم را به بیماری (و نادرستی) می‌کشاند و پاک دامن را به اندیشه گناه.

اگر هم چنین نکند در دوستی‌ها و اظهار محبت‌های همسرش تردید جدی می‌نماید و از محبت خود نیز دریغ می‌کند و بدین سان، اصلی‌ترین رشته پیوند خانواده، سست می‌شود.

در پایان می‌افزاییم که هرگاه نگاه شوهر به جایی رسد که به همسر خود تهمت بزند و او را متهم به روابط جنسی خارج از ازدواج کند، در حالی که چنین نیست، به لعنت الهی دچار می‌شود. با توجه به فرآیند «لعان»(۲) در فقه اسلامی، چنین شخصی، زندگی خود را در معرض تباهی قرار داده است و این زمینه را برای همسر خود به وجود می‌آورد تا با انجام دادن تشریفات قانونی، از او جدا شود.

ج- آسیب‌های مرتبط با زن

آسیب‌هایی که از ناحیه زن، نهاد خانواده را تهدید می‌کند و ممکن است به فروپاشی نهاد خانواده بینجامد، عبارت اند از:

۱- آزار دادن شوهر

آزار دادن شوهر، همانند آزار دادن زن، موجب تزلزل بنیان خانواده است؛ زیرا در فرض آزاررسانی از سوی زن، مرد نیز واکنش همانند نشان می‌دهد و کانون زندگی، به معرکه درگیری و کشمکش تبدیل می‌شود و به تدریج، تحمل چنین وضعیتی برای هر دو سوی رابطه، سخت می‌شود.

در این زندگی ها، محبت و اطاعت، جای خود را به سرپیچی و نفرت می‌دهد و در این حالت، روابط متعارف ازدواج به گونه‌ای دیگر تحقق می‌پذیرد. حتی در صورتی که شوهر تحمل کند و به مقابله به مثل نپردازد، از محبتش به همسر کاسته می‌شود و زندگی با عشق، به زندگی با نفرت، تبدیل می‌شود.

این وضعیت غیرطبیعی، تنها تا آن جا ادامه می‌یابد که تنش‌های عصبی حاصل از این نگاه و رفتار، از آستانه تحمل طرفین درنگذرد. اما صادق(علیه السلام) در تعبیری لطیف، زن آزاررسان را از اسباب تکدر عیش می‌داند و می‌فرماید:

«هر زنی در دنیا شوهرش را آزار بدهد، همسر [تعیین شده] او از حوریان بهشتی می‌گوید: خدا تو را بکشد! او را میازار؛ زیرا او نزد تو میهمان است و به زودی، تو را ترک می‌کند و نزد ما می‌آید.»

گفتنی است به خشم آوردن شوهر نیز گونه‌ای آزار دادن اوست. از این رو، اگر زن در نیابد که چه رفتاری همسرش را خشمگین می‌کند و سپس آن را ناخودآگاه تکرار کند و یا با قصد آزار چنین کند، زمینه تزلزل خانواده را فراهم کرده است.

در حدیثی از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) آمده است: «برای هیچ زنی، حلال نیست که مچ و پای خویش را برای مردی جز شوهرش آشکار سازد. هرگاه چنین کند، پیوسته مورد لعنت و ناخشنودی خدا قرار می‌گیرد و خداوند، بر او خشم می‌گیرد و فرشتگان خدا لعنتش می‌کنند و برایش عذابی دردناک آماده می‌سازند»

۲- ناسپاسی نسبت به شوهر

زن، بیشتر به محبت شوهر نیاز دارد و مرد، به سپاس گزاری زن. از این رو، در صورت عدم ارضای خواست روحی و یا واکنش متعارض با آن از سوی زن، علاقه مرد به زن آسیب می‌بیند و به تدریج، این واکنش دوسویه، زنجیری از گله گزاری و دلخوری درونی را پدید می‌آورد و بنیان خانواده را سست می‌نماید. لذا روایات اسلامی، به شدت زنان را از ناسپاسی لطف و محبت شوهران نهی کرده اند. به این روایت بنگرید:

لا ینظر الله الی امراه لا تشکر لزوجها، و هی لا تستغنی عنه؛

خداوند، به زنی که از شوهرش سپاسگزاری نمی‌کند، با آن که شوهرش بی‌نیاز نیست، نگاه(با لطف و رحمت) نمی‌کند.

در روایت دیگری آمده است:

ایما امراه قالت لزوجها؛ «ما رایت قط من وجهک خیرا» فقد حبط عملها؛

هر زنی که به شوهرش بگوید: «من هرگز از روی تو خیری ندیده ام»، اعمالش بر باد می‌رود.

۳- انتظارات بی‌جا از شوهر

مرد به عنوان مسئول تشکیل، رشد و نگهداری خانواده می‌کوشد نیازهای اساسی خود و خانواده‌اش را تامین کند. این ویژگی یک خانواده سالم و متعارف است و جز در مواردی که مرد به اعتیاد و یا بیماری‌های اخلاقی و اجتماعی مبتلا می‌شود، همه جا چنین تلاشی وجود دارد.

این وظیفه، چون تکلیفی الهی است، پس قابل منت گذاری بر زن هم نیست. اما مشکل از آن جا آغاز می‌شود که در شرایط خاص و تنگناهای مالی، شوهر توانایی تأمین خواسته‌های زن را ندارد و یا زن، به مقدار نیاز بسنده نمی‌کند. در این دو حالت، اگر زن بر خواسته‌های خود پا ننهد و برای تامین آنها، به شوهرش فشار بیاورد، افزون بر به خشم آوردن خداوند متعال، زمینه ناراحتی شوهر را نیز فراهم می‌آورد.

در این وضعیت، گاه پیش می‌آید که مرد، بر اثر سرزنش‌های زن، به دزدی و اختلاس و درآمدهای نامشروع روی می‌آورد و گاه به گریز از خانه و حتی اعتیاد کشیده می‌شود و یا در فرضی دردناک، به جدایی می‌اندیشد. در همه فرض ها، آرامش روحی شوهر، کاهش می‌یابد و نگاه افسرده و یا عصبی او در روابط خانوادگی، بازتاب می‌یابد. این گونه است که اساسی ترین هدف ازدواج(یعنی آرامش زندگی) آسیب می‌بیند. از این رو، روایات اسلامی، زن را از وادارکردن شوهر به آنچه در توان او نیست، به شدت نهی کرده‌اند:

«هر زنی که در درخواست نفقه، بر شوهرش فشار آورد و خارج از توانش چیزی بر او تحمیل کند، خداوند، از او، نه توبه‌ای می‌پذیرد و نه کفاره‌ای، مگر آن که توبه کند و برگردد و در حد توانش، از او چیز بخواهد.»

۴- منت نهادن بر شوهر

خانم‌هایی که از نظر ثروت و یا موقعیت خانوادگی، بر شوهر خود، برتری دارند، باید توجه داشته باشند که ثروت و موقعیت خانوادگی خود را به رخ شوهر کشیدن و منت نهادن بر او، آفت شیرینی زندگی خانوادگی، و گاه موجب فروپاشی آن است. در شماری از روایات، این برخورد غیراخلاقی، به شدت محکوم شده است:

«اگر زن، همه طلا و نقره‌های روی زمین را به خانه شوهرش ببرد، سپس روزی از روزها بر سر او بزند و بگوید: «تو کیستی؟ این دارایی، مال من است»، اعمالش بر باد می‌رود، اگرچه از عابدترین مردمان باشد، مگر آن که توبه کند و از سخنش برگردد و از شوهرش پوزش بخواهد.

۵- مدارا نکردن با شوهر

گاهی اوقات، اخلاق و رفتار شوهر، مورد قبول همسر نیست و حتی ممکن است از نظر عرفی و شرعی هم پذیرفته نباشد؛ اما اصلاح آنها تنها از طریق تحمل و شکیبایی و سپس تذکرات نرم و پله ای، امکانپذیر است. زن نمی‌تواند با چندماه زندگی مشترک، رفتار چندین ساله شوهر خود را تغییر دهد.

از این رو، باید بکوشد برای دوره گذار از وضعیت فعلی به وضعیت مطلوب، سیاست رفاقت و همراهی و همدلی را با شوهر در پیش گیرد و در همه موارد شرعی و عرفی، پیرو شوهر باشد تا به تدریج بتواند شوهر را با خود همراه کند. زوج‌های جوانی که از ابتدا و بدون مقدمه‌ای، خواستار تغییر همسر خود و به رنگ خود درآوردن او شده اند، در همان ابتدای راه، به چاله بگو و مگو و درگیری درغلتیده‌اند و نه تنها سودی از تذکرات و ناسازگاری خود ندیده‌اند که کانون خانواده را تا لبه پرتگاه آشفتگی و از هم پاشیدگی درآورده‌اند.

در روایتی از امام علی(علیه السلام) آمده است: شر الزوجات من لا تواتی؛

بدترین همسران، زنی است که سازگار نباشد.

در روایتی از پیامبرخدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آمده است: هر زنی که بی‌جهت، از شوهر خود طلاق بخواهد، بوی بهشت بر او حرام است

۶- خودآرایی برای غیرهمسر

خودآرایی زن، برای غیرهمسر، یکی از خطرناکترین آفت‌هایی است که کانون خانواده را تهدید می‌کند. در حدیثی از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آمده است:

«برای هیچ زنی، حلال نیست که مچ و پای خویش را برای مردی جز شوهرش آشکار سازد. هرگاه چنین کند، پیوسته مورد لعنت و ناخشنودی خدا قرار می‌گیرد و خداوند، بر او خشم می‌گیرد و فرشتگان خدا لعنتش می‌کنند و برایش عذابی دردناک آماده می‌سازند»

این آفت خطرناک، زمینه ساز آلودگی زن و فروپاشی خانواده است و از این رو، مرد باید به عنوان مدیر خانواده، با همه توان از آن پیشگیری کند. در روایتی از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آمده است: هرگاه زن، خود را بیاراید و خوش بو کند و از درخانه‌اش بیرون برود و شوهر، به این، راضی باشد، به ازای هر قدمی که برمی‌دارد، برای شوهرش یک خانه در آتش ساخته می‌شود.

۷- تنوع‌طلبی

زن نیز ممکن است مانند مرد، به بیماری تنوع طلبی جنسی مبتلا شود و چون محدودیت او بیشتر است، این بیماری می‌تواند او را به درخواست طلاق و در برخی از موارد، به خیانت و گاه به قتل همسر، وادار سازد. از این رو، در روایات، تنوع طلبی جنسی زن، همانند تنوع طلبی مرد، نکوهش شده است. در روایتی از پیامبرخدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آمده است: هر زنی که بی‌جهت، از شوهر خود طلاق بخواهد، بوی بهشت بر او حرام است.

۸- خیانت

خطرناکترین آفتی که از ناحیه زن، نهاد خانواده را تهدید می‌کند، خیانت(به ویژه خیانت ناموسی) است. از پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله و سلم) درباره خطر این خیانت، روایت شده که می‌فرماید: «چهار چیز کمرشکن هستند،… و زنی که شوهرش از او نگهداری می‌کند؛ ولی او به شوهرش خیانت می‌نماید.

برای پیشگیری از این آفت کمرشکن، هم مرد، مسئول است و هم زن. بدیهی است که زن و مرد، با عمل کردن به وظایف مشترک و اختصاصی خود، می‌توانند از این آفت، پیشگیری کنند؛ اما بی‌تردید، مسئولیت زن در این باره، سنگین تر است.(منابع احادیث در خود کتاب «تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث» موجود است).

نویسنده: آیت الله محمدی ری شهری

پی‌نوشت‌ها

۱ـ توضیحاتی که درباره حکمت مهریه ارائه شد، اقتباس از کتاب نظام حقوق زن در اسلام، نوشته استاد شهید مرتضی مطهری است.

۲- قاعده فقهی «لعان» برای اثبات ادعای مرد درباره روابط نامشروع زن و نفی فرزندی است که از او متولد شده است و کیفیت آن در آیات ۶ و ۷ از سوره نور آمده است. بر اساس این قاعده اگر زن، ادعای مرد را انکار کند و هر دو، سوگندهای چهارگانه را یاد کنند، برای همیشه از هم جدا می‌شوند.

تبیان