یأس و ناامیدی

از مهمترین مشکلاتى که بشر امروزى با توجه به همه پیشرفت هاى صنعتى و علمى با آن دست به گریبان است، یأس و ناامیدی نسبت به زندگى و آینده خود است. تعریفى که از یأس و ناامیدی (HOPELEESNESS) می توان ارایه نمود، عبارت است از این که انسان، نسبت به ارزشمندى خود، آینده و جهان، احساس تردید داشته باشد.

همچنین ناامیدی، به حالتى اطلاق می شود که فرد، انگیزه خود را براى پیشرفت، حل مساله، روابط اجتماعى، موفقیت، تحول، یادگیرى، دستیابى به اهداف زندگى و به طور کلى جنبه هاى مثبت از دست می دهد.

پس باید با این مشکل و بلا که حضرت على (علیه السلام) از آن به عنوان بزرگترین بلا یاد می کند،۱ مقابله و پیشگیرى شود. عوامل بسیارى باعث می شود که انسان، احساس ناامیدی کند و مهمترین آنها عبارتند از:

۱- نداشتن هدف درست در زندگى

نداشتن هدف و معنى درست در زندگى و یا ضعف ایمان به هدف، مطمئناً رابطه مستقیمى با ناکامى و یأس دارد، انسان بی هدف، سرگردان و مضطرب است و هر لحظه، به سویى می رود و فعالیت هایش، نتیجه بخش نیست، گرفتاری هاى زندگى، به او فشار می آورد و هیچ توجیهى براى سختی ها و رنج ها ندارد.

۲- مقایسه خود با دیگران

وقتى انسان خودش را با دیگران و به خصوص افراد موفق که همه از آنها تعریف می کنند مقایسه کند و ببیند که نسبت به آنها کار چندانى بلد نیست، احساس شکست و ناامیدی به وى دست می دهد.

۳- انتظارات و توقعات بیش از اندازه

برخى والدین، توقعات زیادى از فرزندان خود دارند. می خواهند فرزندشان در رشته تحصیلى‌اش، نمره عالى کسب کند و شاگرد ممتاز شود. گاهى اوقات خود افراد، چنین توقعاتى از خویش دارند و دوست دارند که در هر زمینه اى بهترین باشند؛ مثلاً انتظار دارند که در امتحان پایان ترم یا کنکور دانشگاه، با نمره بالا قبول شوند، وقتى پذیرفته نشدند و نمره کمى آوردند، احساس ناامیدی به آنها دست می دهد و چنین فکر می کنند که هیچ گاه در زندگى موفق نمی شوند.۲

۴- فراموش کردن خدا

برخى افراد، فقط به خود متکى هستند و فکر می کنند که با اعتماد به نفس، می توانند بر تمامى مسائل و مشکلات زندگى پیروز شوند. اما وقتى با مشکل رو به رو می شوند و نمی توانند به تنهایى آن را انجام دهند، احساس شکست و ناتوانى می کنند. گاهى هم توجه نداشتن به قدرت بخشندگى و گذشت خداوند، سبب یأس می شود.

۵- برداشت نادرست و تعمیم بیش از اندازه

برخى دیگر، وقتى در یک زمینه شکست می خورند یا یک بار شکست می خورند، از آن نتیجه می گیرند که در هیچ زمینه اى و در هیچ زمانى، موفق نخواهند شد. این تفسیر و برداشت نادرست، باعث افسردگى و احساس ارزشمندى و عزت نفس پایین در وى می شود و عملاً هم، به شکست منجر می گردد.

۶- عواملى دیگرى چون:

الف) سستى، تنبلى و اهمال کارى در کارها.

ب) ضعف اراده و اعتماد به نفس و عزت نفس.

ج) عدم سخت کوشى و تلاش و فقدان استمرار و جدیت در کارها.

د) عدم استفاده از استعدادها و شایستگی ها.

هـ) قاطع نبودن در تصمیمات و عدم ثبات کارى.

و) منفی نگرى، خودبینى و تنگ نظرى.

ز) عدم انعطاف پذیرى در برابر حوادث و نپذیرفتن واقعیات زندگى و… .

ح) تک روى و عدم کمک از افراد متخصص و با تجربه.

راه هاى پیشگیرى و درمان یأس و ناامیدی

با تمرین و به کارگیرى روش هاى زیر، می توانید بذر امید و اعتماد به نفس را در خویش تقویت نمایید:

۱- توانایی ها و استعدادهاى خویش را در نظر آورید؛ اگر در برخى موارد، ناتوان هستید و احساس می کنید که نسبت به دیگران ناموفق ترید، یقیناً در موارد دیگر نسبت به دوستان و هم کلاسی هایتان موفق تر هستید؛ شاید از نظر ورزش، نسبت به دیگران عقب هستید، اما از لحاظ درس، نسبت به آنها موفق تر هستید. بنابراین، فقط ابعاد منفى و ناتوانی هاى خود را در نظر نگیرید. بلکه زمینه هاى موفقیّت و توانایی هاى خویش را نیز لحاظ کنید. صحنه هایى را که در گذشته موفق شده اید، همیشه به خاطر داشته باشید، لیستى از نقاط قوّت خود حتى کوچکترین آنها، تهیه کنید و پیوسته مرور کنید.

۲- اگر اشتباهى انجام دادید و یا در موردى شکست خوردید، به جاى سرزنش خود، عمل خود را سرزنش کنید. مثلاً نگویید: «من آدم بدى هستم»، یقین داشته باشید که اشتباه، لازمه انسانیت است و هر انسانى، ممکن است اشتباه کند. بلکه در مورد رفتار خود قضاوت کنید و بگویید: فلان رفتارم، مناسب نبود و باید اصلاح شود.

۳- براى خود، هدفى مناسب از زندگى داشته باشید و با انتخاب اهداف بلندمدت و کوتاه مدت و برنامه ریزى مناسب، از پوچى رهایى یابید.

۴- در ابتدا هدف هاى کوچکتر را در نظر بگیرید تا بتوانید آسان تر به آنها برسید. افرادى که اهداف بزرگ و ایده آل در نظر می گیرند و عملاً نمی توانند در وقت محدودى به آن دست یابند، دچار ناامیدی می شوند. اما وقتى انسان، اهداف جزیی تر و دست یافتنی تر در نظر بگیرد و در آن زمینه موفق شود، احساس خوشحالى می کند و در آینده در دیگر موارد هم موفق می شود.۳

۵- مثبت اندیش باشید و واژه ها و جملات منفى نظیر «من همیشه شکست می خورم»، «آدم ضعیفى هستم»، «هیچ کارى از من بر نمی آید» را هرگز بر زبان نیاورید.

۶- بیش از اندازه توان خود، انتظار نداشته باشید: همه افراد، مثل هم نیستند؛ شرایط زندگى و امکاناتى که در اختیار دارند هم یکسان نیست. افرادى که موفق هستند و در هر زمینه می توانند خود را نشان دهند، شاید امکانات بیشترى در اختیار دارند که اگر شما هم آن امکانات را می داشتید، موفق می شدید.

۷- از ارتباط طولانى و همنشینى با افراد مأیوس، افسرده و مضطرب اجتناب نمایید.۴

۸- با افراد موفق، دوست شوید و به جاى مقایسه کردن خود با آنها، سعى کنید از تجارب آنها استفاده نمایید.

۹- به خداوند توکل نمایید، ارتباط با منبع لایزال الهى، مایه قدرتمندى و احساس توانمندى در شما می شود. توکل به خدا از ترس، اضطراب و ناامیدی شما می کاهد. وقتى انسان به خدا توکل می کند، همان خدایى که همه جا حاضر و بر همه چیز قادر و توانا است، امیدوار می شود و هیچ گاه خود را ناتوان نمى‌بیند. اگر کسى خود را در برابر دشمن تنها ببیند، هر قدر نیرومند و قوى باشد، به زودى روحیه و اعتماد به نفس خود را از دست می دهد ولى اگر احساس کند لشکر نیرومندى پشت سر او است، احساس توانمندى و قدرت می کند، هر چند خودش ضعیف و ناتوان باشد. در روایتى از امام على (علیه السّلام) آمده است: «چگونه بترسم در حالى که تو (خداوند)، امید من هستى و چگونه مقهور شوم، در حالى که تو تکیه گاه من باشى».۵

انسان وقتى به خدا توکل نمود و امیدوار شد، از حالت شک و تحیّر بیرون می آید و به نصرت و یارى خداوند امیدوار می شود. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «فاذا عَزَمْتَ فتوکَّل على الله»۶ امام باقر (علیه السّلام) نقش توکل را در موفقیت و خودباورى و افزایش عزت نفس، این گونه بیان می کند: «کسى که به خدا توکل کند، مغلوب نمی شود و کسى که به دامن لطفش چنگ زند و به او امیدوار شود، شکست نمی خورد».۷

پس علاوه بر راهکارهاى علمى که در تقویت اعتماد به نفس و خودباورى انسان نقش دارد، توکل به خدا، بسیار مهم و ارزشمندتر است و می تواند عزت نفس و احساس کارآمدى فردى را در انسان تقویت کند. لذا در دعاهایمان می خوانیم: «اللهم اعزّنیِ بالتّوکل»۸ بارالها! مرا در سایه توکل، نیرومند و عزیز و سرافراز گردان.

۱۰- اراده، اعتماد به نفس و عزت به نفس خود را تقویت کنید و در تصمیمات خود، قاطع باشید.

۱۱- بدانید که همیشه سختی ها و ناگواری ها، با زندگى دنیوى عجین است و باید با سخت کوشى و تلاش خود، آنها را پشت سر گذاشته و رو به خوشبختى و کمال گام بردارید.

۱۲- از تفریحات سالم، گردش در طبیعت و ورزش کردن غافل نشوید.

۱۳- حرف آخر این که زندگى را سخت نگیرید، زندگى لذتبخش تر از آن است که فکر می کنید، فقط شرط آن این است که اهل عمل باشید و ایمانتان به خدا را تقویت کنید و محبّ ائمه اطهار (علیهم السلام) باشید.

۱۴- در یأس‌هاى شدید و پژمردگی هایى که سازمان روانیتان به هم خورده است، حتماً از روانشناس بالینى کمک بگیرید.

منابع کمکى

۱ـ باقى زاده، رضا، رمز موفقیت بزرگان، قم، گاه سحر، ۱۳۷۹ش.

۲ـ اسلامى نسب، على، روان شناسى اعتماد به نفس، تهران، انتشارات مهرداد، ۱۳۷۳ش.

۳ـ ابراهیمى، مجتبى، عوامل مؤثر در یأس و ناامیدی، مرکز مشاوره بلاغ.

۴ـ ابراهیمى، مجتبى، آثار روانى یأس و ناامیدی و راهکارهاى پیشگیرى و درمان آن، مرکز مشاوره بلاغ.

پی‌نوشت‌ها

۱-غررالحکم و دررالکلم، ص۲۸۶۰
۲-آلبرت آلیس، احساس بهتر ـ بهتر شدن ـ بهتر ماندن، ترجمه مهرداد فیروز بخت، مؤسسه فرهنگى رسا، ۱۳۸۲ش، ص۸۹-۴۹
۳-شان کاوى، هفت قدم در راه موفقیت نوجوانان، ترجمه ساناز قاسمى، انجمن اولیاء و مربیان، ۱۳۸۰ش، ص۲۳۷-۹۱
۴-عارف، سید محمد صادق، روش دوست یابى، مشهد، آستان قدس رضوى، چاپ دوم، ۱۳۸۰ش، ص۶۸-۶۳
۵-مجلسى، محمد باقر، بحارالانوار، ج۹۱، ص۲۲۹
۶-آل عمران / ۱۵۹
۷-محمدى رى شهرى، محمد، میزان الحکمه، ج۱۰- ص۶۸۱
۸-بحارالانوار، همان، ج ۹۰، ص۱۷

منبع: مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه علمیه