قیام های علیه خلافت عباسیان در عصر امام رضا علیه السلام

امام موسی کاظم (علیه السلام) در سال ۱۸۳ هجری قمری به شهادت رسیدند. بعد از ایشان، فرزندش ـ علی بن موسی الرضا (علیه السلام) عهده دار منصب امامت شدند. به مدت بیست سال، امام رضا (علیه السلام) عهد‌ه دار هدایت مسلمانان بودند تا اینکه سرانجام در سال ۲۰۳ هجری قمری به دست مامون به شهادت رسیدند.

دوران امامت ایشان مصادف با سه خلیفه عباسی: هارون الرشید (ده سال)، محمد امین (پنج سال)، و عبدالله مامون (پنج سال) بود.[۱] در طول این بیست سال قیام های علوی و غیر علوی زیادی بر ضد حاکمیت عباسیان صورت گرفت که منجر به سرکوبی همه این قیام ها‌ شد. طبری همه این قیام ها را ضبط کرده است که به مشروح آنها پرداخته می شود:[۲]

۱. قیام ابو عمرو جانفروش در سال ۱۸۴ هـ ق که هارون زهیر قصاب را برای سرکوبی او فرستاد، و ابو عمرو در شهر زور کشته شد.

۲. در سال ۱۸۵ هـ ق حمزه جانفروش در بادغیس قیام کرد که عیسی بن علی از طرف خلیفه آنها را سرکوب کرد.

۳. در سال ۱۸۵ هـ ق ابوالخصیب بار دیگر در نساء قیام کرد و بر طوس، نیشابور، ابیورد مسلط شد. علی بن عیسی بن ماهان موفق به سرکوبی این قیام شد؛ ابوالخصیب را کشته و زنان و فرزندانش را اسیر کرد.

۴. عبدالسلام در ۱۸۷ هـ ق در آمد قیام نمود و یحیی بن سعید عقیلی او را کشت و قیامش سرکوب شد.

۵. در سال ۱۹۰ هـ ق رافع بن لیث بن نصر بن سیار در سمرقند به مخالفت با هارون برخاست. بسیاری از مردم خراسان و سرزمین ماوراء النهر به علت نفرت از سیاست های خلیفه از او پیروی کردند. ابتدا علی بن عیسی بن ماهان به سرکوبی این قیام پرداخت، ولی موفق نشد و سرانجام هرثمه بن اعین روانه گردید.[۳] و قیامش را سرکوب کرد.

۶. ثروان پسر سیف در ۱۹۱ هـ ق در ناحیه حولایا قیام کرد که طوق بن مالک آن را سرکوب کرد.

۷. ابو اسندا در ۱۹۱ هـ ق در شام قیام کرد و هارون الرشید، یحیی بن معاذ را به مقابله با او فرستاد.

۸. در سال ۱۹۲ هـ ق، ثروان حروری قیام کرد و در طف بصره عامل خلیفه را کشت.

۹. در مورد قیام مردم حمص دو نقل است: طبری، قیام مردم حمص را در سال ۱۹۴ هـ ق می داند که مردم حمص بر علیه اسحاق بن سلیمان عامل محمد امین قیام کردند. ولی یعقوبی، قیام را در سال ۱۹۰ هـ ق، ثبت کرده که هارون خود به سرکوبی این قیام رهسپار شد. و مردم حمص خواستار صلح و او هم قبول کرد. بعید نیست که مردم حمص در سال‌های ۱۹۰ و ۱۹۴ قیام کرده باشند.

۱۰. قیام علی بن عبدالله سفیانی، از نوادگان معاویه، که در شام قیام کرد. در سال ۱۹۵ هـ ق، سفیانی حاکم دمشق را اخراج و به محاصره شهر پرداخت.

۱۱. در سال ۱۹۸ هـ ق خزیمه بن خازم به مخالفت با محمد امین برخاست.

۱۲. قیام ابو السریا (سری بن منصور شیبانی) در سال ۱۹۹ هـ ق در کوفه:

این قیام که از عمده ترین و خطرناکترین قیام های علویان به حساب می آید، ابتدا توسط محمد بن ابراهیم طالبی معروف به ابن طبا طبا شروع شد. ابن طباطبا سرپرستی کارهای نبرد و فرماندهی سپاهیان را به ابو السریا داد. بعد از مدتی ابن طبا طبا را با زهر مسموم کرد و خود به جای وی نشست و در کوفه شروع به ضرب سکه نمود. بصره، واسط، حجاز و یمن را تصاحب نمود وی سرانجام هرثمه وی را دستگیر کرد.

۱۳. قیام ابراهیم بن موسی طالبی در یمن در سال ۲۰۰ هـ ق.

۱۴. قیام حسین بن حسن افطس در مکه.

۱۵. قیام ابن ابی سعید بر علیه حسن به سهل که توسط هرثمه سرکوب شد.

۱۶. مردم بغداد به خاطر اعطای قدرت بیشتر به فضل بن سهل از سوی مامون، خواستار رهبری قیامی توسط منصور بن مهدی گردیدند ولی او از قبول آن خودداری نمود.

۱۷. قیام ابراهیم بن مهدی معروف به ابن شکله در ۲۰۱ هـ ق به خاطر ولیعهدی امام رضا (علیه السلام).

۱۸. قیام بابک خرمی (خرم‌ الدین) در آذربایجان در ۲۰۱ هـ ق که سرانجام توسط معتصم در ۲۲۳ هـ ق سرکوب گردید.

۱۹. قیام مهدی بن علوان حروری در سال ۲۰۳ هـ ق.

۲۰. قیام برادر ابو السرایا در ۲۰۲ هـ ق در کوفه که غسان بن الفراج آن را سرکوب کرد.

علاوه بر قیام های مذکور که به طور عمده از تاریخ طبری نقل گردید، یعقوبی مورخ بزرگ شیعه نیز به قیام های ذیل اشاره کرده است:

۲۱. قیام احمد بن عیسی بن زید علوی در ۱۸۸ هـ ق که توسط غلامش (حاضر) دستگیر و به هارون تحویل داده شد.

۲۲. قیام عبد الملک بن صالح بن علی هاشمی در ۱۸۸ هـ ق که توسط خلیفه (هارون) سرکوب گردید.

۲۳. قیام صنادیه در ارمنستان در ۱۹۳ هـ ق که توسط هارون سرکوب شد.

۲۴. قیام محمد بن ابی خالد که محمد امین آن را سرکوب کرد.

۲۵. قیام مالک بن لبید یشکری در سواد.

۲۶. قیام عباس بن محمد بن موسی جعفری در بصره.

۲۷. قیام محمد بن حسن معروف به «سلق» در واسط که توسط عبدالله بن سعید خرشی سرکوب گردید.

۲۸. قیام محمد بن جعفر در حجاز که توسط عیسی بن یزید جلودی سرکوب شد.

۲۹. قیام احمد بن خطاب ربعی در نصیبین.

۳۰. سید ابن انس در موصل.[۴]

۳۱. قیام نصر بن شبث در ۱۹۸ هـ ق در شام که طاهر بن حسین مأمور سرکوبی او شد.

۳۲. قیام زط (کولی) در جنوب عراق که در دوره معتصم سرکوب گردید.[۵]

۳۳. قیام زید معروف بن «زید النار» در بصره که توسط عیسی جلودی سرکوب شد.

۳۴. قیام محمد بن جعفر ملقب به دیباج در مکه و نواحی حجاز.

۳۵. قیام محمد بن سلیمان بن داوود در مدینه.

۳۶. قیام حسن الهراش در ۱۹۸ هـ ق.

۳۷. قیام حاتم بن هرثمه در ارمنستان.

۳۸. قیام عبد الرحمان بن احمد در یمن.[۶]

۳۹. علت اوضاع در هم ریخته و نابسامانی اجتماعی و سیاسی به خصوص در زمان درگیری بین امین و مامون بر سر قدرت، شورش ها و قیام های گوناگونی بر علیه حاکمیت عباسی رخ داد. قیام های مذکور، شامل علویان و غیر علویان می‌شد که به عمده این قیام ها اشاره گردید.

برای اطلاعات بیشتر می توانید به این منابع مراجعه کنید:

۱ـ کتاب تحلیلی از زندگانی امام رضا (علیه السلام)، تالیف محمد جواد فضل الله

۲ـ تاریخ کامل، نوشته ابن اثیر

قال الامام موسی بن جعفر (علیه السلام): «اِنّ ابنی علیاً اکبرُ ولدى و أبَرُّ هُمْ عندی و أَحَبُّهُمْ اِلیَّ و هو ینظر معی فی الجَفْر و لم یَنْظُرْ فیه الا نبیُّ اَوْ وصیُّ نبیٍّ.

امام موسی کاظم (علیه السلام) می‌فرماید: همانا علی (امام رضا) بزرگترین اولاد من است و خوش رفتارترین و محبوب ترین آنهاست نزد من، و او با من در جفر می نگرد، در صورتی که جز پیغمبر یا وصی پیغمبر در آن نمی نگرد.[۷]

پى نوشت ها

[۱]. مهدی پیشوایی، سیره پیشوایان، موسسه امام صادق (علیه السلام)، قم، چاپ نهم، ۷۷، ص ۴۰۰.

[۲]. طبری، تاریخ طبری، جلدهای ۱۲ و ۱۳، مترجم ابوالقاسم پاینده، انتشارات اسیاطیر، چاپ دوم، ۶۳، از ص ۵۲۸۰ تا ۵۶۷۵.

[۳]. محمد سهیل ملقوش، دولت عباسیان، مترجم: حجت الله جودکی، انتشارات پژوهشکده حوزه و دانشگاه، چ اول، ۸۰، ص ۱۰۰.

[۴]. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، جلد دوم، مترجم محمد ابراهیم آیتی، چاپ هفتم، ۷۴، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۷۴، ص ۴۶۱.

[۵]. محمد بن سهیل ملقوش، پیشین، ص ۱۳۰.

[۶]. جعفر مرتضی عاملی، زندگانی سیاسی امام رضا (علیه السلام)، مترجم و چاپ از دفتر انتشارات اسلامی، انتشارات کنگره جهانی حضرت رضا (علیه السلام)، چاپ ۱۳۶۵، ص ۱۷۵.

[۷]. کلینی (رحمه الله علیه)، اصول کافی، جلد دوم، با ترجمه و شرح سید جواد مصطفوی، انتشارات علمیه اسلامیه، ص ۸۸.

منبع: پایگاه اندیشه قم