قصه سقیفه بنى ساعده

جایگاه و ایوانى مسقّف در مدینه که مربوط به قبیله بنى ساعده بوده ومردمان در مشاوراتشان در آن گرد مى آمدند. این جایگاه به لحاظ حادثه اى که در آن رخ داده، در تاریخ اسلام معروف است وداستان به طور خلاصه از این قرار بوده:

پیغمبر اسلام در مرض موت خود اسامه بن زید را فرمان داد که هر چه سریعتر در رأس لشکرى انبوه از مهاجرین وانصار، به سوى موته فلسطین به جنگ رومیان بشتابد، وافرادى را مانند ابوبکر وعمر به همراهى اسامه نام برد وبسیار در بسیج این لشکر تأکید نمود، وحتّى اسامه گفت: «شما اکنون بیمارید وما دل ندهیم شما را بدین حال رها سازیم». حضرت فرمود: «خیر، امر جهاد را نتوان به هیچ عذرى بر زمین نهاد». کسانى در امر فرماندهى اسامه اعتراض نمودند وحضرت با کمال جدّیت، صلاحیت وى را مورد تایید قرار داد. بالاخره اسامه طبق دستور از مدینه خارج شد وبه یک فرسنگى مدینه، لشکرگاه ساخت ومنادى پیغمبر، مدام در شهر ندا مى داد که: «مبادا کسى از لشکر اسامه تخلّف کند وبجا ماند». ابوبکر وعمر وابوعبیده جرّاح نیز از جمله کسانى بودند که شتابان خود را به لشکر رساندند.

رفته رفته بیمارى پیغمبر شدّت یافت وکسانى که در مدینه بودند، به عیادت حضرت مى رفتند وچون از نزد پیغمبر برمى خاستند، سرى به سعد بن عباده که آن روز بیمار بود، مى زدند. وبالجمله دو روز پس از حرکت اسامه، چاشتگاه دوشنبه بود که پیغمبر دار فانى را وداع گفت وشهر مدینه یک پارچه شیون شد ولشکر به مدینه بازگشت.

ابوبکر که بر شترى سوار بود، یک راست به درب مسجدالرّسول آمد وصدا زد: «اى مردم شما را چه شده که در هم مى جوشید ؟! اگر محمّد مرده، خداى محمّد که نمرده». واین آیه تلاوت نمود: (وما محمَّد الاّ رسول قد خلت من قبله الرُّسل افان مات او قتل انقلبتم على اعقابکم…)در این حال جماعت انصار به سراغ سعد بن عباده رفته، وى را به سقیفه بنى ساعده آوردند، وچون عمر شنید ابوبکر را خبر داد وهر دو به اتّفاق ابوعبیده جراح به سوى سقیفه شتافتند، خلق انبوهى را در آنجا گرد آمده یافتند که سعد در میان آنها به بستر بیمارى خفته بود، نزاع در گرفت وابوبکر ضمن سخنرانى مفصّلى گفت: «اى مردم ! من چنین صلاح مى دانم که شما با یکى از این دو (عمر یا ابوعبیده) بیعت کنید که این دو از هر جهت به این امر شایسته اند». ولى عمر وابوعبیده هر دو گفتند: «ما هرگز بر تو که سابقه بیشترى در اسلام دارى ویار غار پیغمبر نیز بوده اى پیشى نگیریم وتو به این امر اولویت دارى».

انصار گفتند: «ما بیم آن داریم که یک تن اجنبى که نه از ما باشد ونه از شما این سمت را اشغال کند. لذا بهتر آن مى دانیم که امیرى از ما باشد و امیرى از شما مهاجرین » ابوبکر چون چنین شنید بپاخاست و نخست فصلى مهاجران را ستود و سپس به مدح انصار پرداخت و گفت: «شما گروه انصار، امتیاز و فضیلت تان و حقى که بر اسلام و مسلمین دارید قابل انکار نیست زیرا شما بودید که خداوند، شما را انصار دین و یاران پیغمبر خود خواند و شهرتان را محل هجرت پیغمبر خویش کرد و بعد از مهاجرین پیشین کسى به رتبه و منزلت شما نرسد لذا شایسته چنین باشد که آنها (مهاجرین) امیر بودند و شما وزیر». حباب بن منذر انصارى بپاخاست و خطاب به انصار ضمن بیاناتى مهیج و احساس برانگیز گفت: «مبادا این پیشنهاد ابوبکر را بپذیرید و به کمتر از این که امیرى از ما و امیرى از آنها باشد رضا دهید».

در این حال عمر برخاست و گفت: «ابدا چنین نخواهد شد که دو شمشیر در یک غلاف جاى گیرد، چگونه عرب بدین تن دهد که پیغمبرش از تبارى بود و خلیفه پیغمبرش از تبار دیگر، ما عشیره و تبار پیغمبریم و به این دلیل ما در امر جانشینى او اولویت داریم و جز آشوب طلبان کسى با ما در این مسئله مخالفت نکند » باز هم حباب بپاخاست و گفت: «اى انصار! دست نگه دارید و سخنان این نادان و یارانش گوش مدهید و اگر خواسته ما را نپذیرفتند آنها را از شهر و دیار خویش برانیم. اکنون وقت آن رسیده که شمشیرها از غلاف برون کشیم و اگر یکى از شما سخن مرا رد کند با این شمشیر کارش را بسازم». عمر گفت: «نظر به اینکه میان من و حباب در حال حیات پیغمبر اختلافى بوده و ازآن زمان عهد کرده ام که با وى سخن نگویم لذا تو اى ابوعبیده پاسخش را بده».

پس ابوعبیده به سخن آمد وفصلى انصار را ستود، در این بین بشیر بن سعد که یکى از رؤساى انصار بود، دید انصار مصمّمند به سعد بن عباده راى دهند حسد بر او غالب گشت وبر این شد که دست از یارى انصار برداشته جانب مهاجرین گیرد لذا به بیاناتى رسا مردم را به ترجیح مهاجران ترغیب نمود. وآن بخش از انصار که وى را از خود میدیدند سخنان او را پذیرا شدند. ابوبکر چون زمینه را مساعد دید گفت: «اى مردم ! این عمر واین ابوعبیده هر دو از بزرگان قریشند به هر یک از آن دو که بیعت کنید شایسته باشد». عمر وابوعبیده گفتند: «ما هرگز بر تو پیشى نگیریم، دستت را بده که با تو بیعت کنیم». بشیر بن سعد که خود رئیس قبیله اوس بود گفت: «من نیز سومین شما باشم». قبیله اوس که ناظر صحنه بودند همه به تبع رئیس خویش به سوى ابوبکر آمده وبه بیعت با وى پرداختند، وآنچنان ازدحام شد که نزدیک بود سعد زیر پاها له شود و او فریاد میزد: «مرا کشتید» ! وعمر میگفت: «بکشیدش. خدا او را بکشد». قیس ـ پسر سعد ـ چون این سخن از عمر شنید برجست وریش عمر بگرفت وگفت: «اى پسر صهاک (نام جدّه حبشیه عمر) که در جنگ فرار میکنى ودر جاى امن شیرى ! اگر موئى از سعد کم شود سرت را میشکنم». ابوبکر گفت: «اى عمر آرام باش که مدارا بهتر است».

وبالاخره سعد بیمار را بى آنکه بیعت کند خزرجیان به خانه بردند. وچون ماجراى سقیفه به پایان رسید وهر کس به خانه خویش بازگشت ابوبکر کس به نزد سعد فرستاد که: «مردم همه بیعت نمودند تو نیز بیا وبیعت کن». وى امتناع نمود وابوبکر پیوسته اصرار میورزید. بشیر بن سعد گفت: او را رها کنید که وى بر سر لجاجت افتاده بیعت نخواهد کرد، تا کشته شود وکشته نشود تا هر دو قبیله اوس وخزرج را به کشتن دهد وآسوده باشید که بیعت نکردن او هیچ ضرر وزیانى نخواهد داشت. سخن او را پذیرفتند وسعد بیعت ننمود تا دوران خلافت ابوبکر سپرى گشت وچون نوبت به عمر رسید سعد از خشونت عمر بترسید واز مدینه به شام رفت ودر حوران شام سکنى گزید وپس از چندى بمرد وسبب مرگش آن بود که شب هنگام تیرى به سوى او رها گشت وبه حیاتش خاتمه داد وشایع شد که جنّیان او را کشته اند.

واما على در آن اوان به تجهیز پیغمبر(ص) مشغول بود چه تا سه روز مردم میآمدند وبر جسد حضرت نماز مى گزاردند. پس از دفن پیغمبر على در مسجد نشسته بود وجمعى هم در حضور او بودند که عمر وارد شد وگفت: «چرا اینجا نشسته اید ونمیروید با ابوبکر بیعت کنید که همه انصار وغیر انصار بیعت نمودند» ؟! افرادى که در مسجد بودند همه رفتند، على وجمعى از بنى هاشم که با او بودند برخاسته به سوى خانه شدند، عمر به اتفاق چند تن به خانه على رفت وفریاد زد: «که چه نشسته اید چرا نمیروید بیعت کنید» ؟! زبیر دست به شمشیر برد. عمر به همراهان گفت: «این سگ را از من دفع کنید». سلمه بن سلامه شمشیر از دست زبیر بگرفت وعمر شمشیر را به زمین زد تا شکست، جماعت بنى هاشم که در آنجا بودند همه بیرون شده رفتند وتک تک با ابوبکر بیعت نمودند، تنها على ماند، عمر گفت: «تو نیز بیعت کن».

على گفت: به همان دلیل که شما جهت اولویت خویش بر انصار دلیل آوردید که ما خویشان پیغمبریم من بر شما اولایم وشما خود میدانید که من چه در حیات پیغمبر وچه پس از درگذشت او از هر کسى به او نزدیکتر بودم، ومیدانید که او مرا وصىّ خویش ساخت وهمواره در کارها با من مشورت میکرد و رازدار خاص او من بودم ومن نخستین کس بودم که به او ایمان آوردم وسوابق مرا در جنگ ها وفداکارى ها ونیز آگاهیم را به کتاب وسنت خبر دارید ودانش دینى وبصیرت وپیش بینیم در امور وزبان گویا ودل پر جرأتم را میدانید، شما به کدام امتیاز خویشتن را بر من مقدم میدانید ؟ اگر از خدا بیم دارید انصاف دهید وگرنه بدانید که به من ستم کرده حق مسلّم مرا پایمال نمودید». عمر گفت: «آیا بهتر نیست از خویشانت تبعیت کنى ومانند آنها بیعت نمائى» ؟ على گفت: «این را از خودشان بپرسید». آن دسته از بنى هاشم که بیعت کرده بودند گفتند: «هرگز کار ما ملاک عمل على با آن سوابق وعلم ودین وحقى که بر اسلام دارد نخواهد بود». عمر گفت: «به هر حال تو خواه ناخواه باید بیعت کنى». على گفت: «اى عمر ! تو اکنون شیرى میدوشى که خود در آن سهمى دارى ومنتظرى روزگارى نوبت به خودت رسد، بدان که من از تو نترسم وبه تو وقعى ننهم وبیعت نکنم».

ابوبکر چون حالت خشم در على مشاهده نمود به جبران سخنان عمر از در پوزش در آمد وگفت: «اى اباالحسن ! ناراحت مباش. ما تو را اکراه نکنیم آزادى هر آنچه مصلحت دانى همان کن». ابوعبیده برخاست وگفت: «اى پسر عم ! ما منکر فضل تو وعلم وتقواى تو ونیز قرابتت به رسول الله نیستم ولى تو جوانى وابوبکر پیرى از پیران قوم تو میباشد و او بهتر میتواند این بار گران را به دوش کشد. بعلاوه کار هر چه بود تمام شد واگر عمر تو وفا کند روزى نوبت به تو نیز میرسد واین امر بدون هیچگونه اختلافى به تو واگذار میگردد چه تو بى شک سزاوار خلافتى، از اینها گذشته این مردم کینه هایى از تو به دل دارند، بیش از این آتش فتنه میفروز».

على گفت: «اى گروه مهاجر وانصار ! خدا را از یاد مبرید وزعامت وسرپرستى مسلمین را که خاص محمّد وخاندان او میباشد وشما خود به این امر از هر کسى آگاه ترید از خانه پیغمبر برون مبرید در صورتى که شما میدانید احاطه من به کتاب خدا ودانش من به علوم دین وبصیرتم در امر رعیت دارى وسرپرستى امور مسلمین از همه بیشتر وبهتر است، شما سوابق نیکوى خود را به این کار جدیدتان تباه مسازید». در این حال بشیر بن سعد وگروهى از انصار گفتند: «اى ابوالحسن ! اگر این سخن را پیش از آنکه با ابوبکر بیعت کنیم از تو شنیده بودیم بى شک از تو مى پذیرفتیم وحتى دو نفر هم در باره تو اختلاف نمى نمودند». تا اینجاى مطلب را هم ابن قتیبه در الامامه والسیاسه وهم ابن ابى الحدید در شرح نهج البلاغه نقل کرده اند. على گفت: «اى مردم ! آیا شایسته بود که من جنازه پیغمبر (ص) را غسل نداده ودفن نکرده رها سازم وبر سر جانشینى ومقام ریاست او نزاع کنم ؟! من فکر نمى کردم شما به این کار مبادرت ورزیده، به خود اجازه دهید با ما اهلبیت پیغمبر در این حق مسلّممان نزاع کنید».

تا اینجا را ابن قتیبه نقل کرده وادامه میدهد که على از آنجا بیرون شد وشب هنگام فاطمه را بر مرکبى سوار کرد و او را به مجالس انصار برد وفاطمه از آنها مدد میخواست وآنها در جواب مى گفتند: «اگر همسر وپسر عمت پیش از اینکه ابوبکر پیشنهاد کند به ما می گفت او را رد نمى کردیم». وعلى میگفت: «آیا سزاوار بود من جسد پیغمبر را در خانه رها کنم ودفن ناکرده بر سر ریاست نزاع کنم» ؟! وفاطمه می گفت: «ابوالحسن همان که شایسته بوده عمل نموده ولى مردم کارى کردند که خدا از حساب آن نگذرد وباید جواب خدا را بدهند». نقل ابن قتیبه تا اینجا به پایان رسید. پس على به جمع حاضر در مسجد خطاب نمود وگفت: «مگر شما روز غدیر را فراموش کردید ؟ مگر نه پیغمبر در آن روز حجت بر همه تمام کرد ودگر جاى سخنى براى کسى نگذاشت ؟ شما را به خدا سوگند می دهم یکى از شما که این سخن پیغمبر(ص) «من کنت مولاه فعلى مولاه اللهم وال من والاه وعاد من عاداه…» را شنیده برخیزد وگواهى دهد». زید بن ارقم گوید: «دوازده نفر از بدریین برخاستند وشهادت دادند، من نیز به یاد داشتم ولى کتمان نمودم که بر اثر آن چشمم را از دست دادم».

چون سخن به اینجا رسید سر وصدا بلند شد وغوغا در گرفت وعمر ترسید که طرفداران على زیاد شوند دستور ختم مجلس داد ومردم را پراکنده ساخت وگفت: «آن خداست که دلها را برمى گرداند و تو اى على ! از گفتار این مردم طرفى نخواهى بست». ابن قتیبه مطلب را چنین دنبال مى کند که ابوبکر، شنید جمعى از کسانى که بیعت نکرده اند در خانه على گرد آمده اند، عمر را به سوى آنها فرستاد، وى از بیرون خانه فریاد زد که بیرون آئید. آنها بیرون نمی شدند، عمر دستور داد هیزم بیاورید وگفت: سوگند به آنکه جان عمر بدست او است اگر بیرون نیائید خانه بر سرتان به آتش کشم. به وى گفتند: اى ابوحفص فاطمه در این خانه است ! گفت: گرچه او نیز باشد. پس از این تهدید عمر هر که در خانه بود بیرون شدند وبیعت کردند وعلى گفته بود سوگند یاد کرده ام که از خانه برون نیایم وردا به دوش نیفکنم تا اینکه قرآن را جمع کنم. در این حال فاطمه به درب خانه آمد وگفت: من هیچ گروه بد برخوردتر از شما سراغ ندارم که جنازه پیغمبر (ص) را بى غسل وکفن رها ساخته وبدون اینکه با ما خانواده اش مشورت کنید یا ما را ذى حق بدانید به هواى دل خویش به دنبال پست ومقام باشید ! پس عمر به نزد ابوبکر شد وگفت: آیا این متخلّف را همچنان بیعت ناکرده رها میکنى؟! ابوبکر غلام خود قُنفُذ را گفت برو وبه على بگو بیاید. قنفذ به نزد على رفت. على گفت: چه می خواهى ؟

وى گفت: خلیفه پیغمبر (ص) ترا می خواند. على گفت: چه زود به پیغمبر دروغ بستید ! قنفذ پاسخ را به ابوبکر رساند. وى لختى بگریست وعمر باز همان را تکرار کرد وابوبکر باز هم قنفذ را فرستاد وهمان جواب شنید وبه نزد ابوبکر بازگشت وابوبکر باز هم فصلى بگریست. پس عمر برخاست وجمعى را با خود خواند وبه درب خانه فاطمه رفتند، در زدند، فاطمه چون صداى آنها بشنید گریه کنان با صداى بلند فریاد زد که اى رسول خدا ما خانواده ات چه ستمها از دست پسر خطاب وپسر ابوقحافه می کشیم؟! آنها چون صداى گریه فاطمه بشنیدند آنچنان بگریستند که نزدیک بود جگرهاشان پاره پاره شود، عده اى برگشتند ولى عمر وچند تن از همراهان ماندند وعلى را از خانه برون کرده به نزد ابوبکر بردند و او را به بیعت خواندند. على گفت: اگر نکنم ؟ گفتند: به خدا سوگند گردنت بزنیم. على گفت: اگر چنین کنید بنده خدا وبرادر رسول خدا را کشته اید ؟ عمر گفت: بنده خدا آرى اما برادر رسول خدا خیر. ابوبکر ساکت بود وچیزى نمیگفت. عمر به وى گفت: چرا فرمان نمی دهى ؟! وى گفت: تا گاهى که فاطمه در کنار او ایستاده اکراهش نکنم.

در این حال على رو به سوى قبر پیغمبر کرد وبا گریه وفریاد همى این جمله تکرار می نمود: «یا ابن ام ان القوم استضعفونى و کادوا یقتلوننی». پس از چندى فاطمه ارث خود فدک را از ابوبکر مطالبه نمود، وى ابا کرد وبالجمله هر چه بود، بگذاریم وبگذریم، فاطمه بیمار شد، همان بیمارى که به حیاتش خاتمه داد. عمر به ابوبکر گفت: بیا به نزد فاطمه رفته از او پوزش بخواهیم که وى را به خشم آورده ایم. پس به اتفاق به درب خانه فاطمه رفته اذن ورود خواستند، فاطمه اجازه نداد، على به هر اصرارى که بود فاطمه را به ورود آنها به خانه راضى ساخت وآن دو را به خانه برد وبه درب حجره فاطمه نشستند، فاطمه روى از آنها برگردانید، سلام کردند، فاطمه آنها را پاسخ نداد، ابوبکر گفت: اى حبیبه رسول ! به خدا سوگند که خویش پیغمبر را از خویش خود بهتر وترا از عایشه دوست تر دارم وآرزو می کردم که روز مرگ پدرت مرده بودم وپس از او زنده نمی ماندم، تو گمان میکنى این من که مقام ومنزلت وفضیلت ترا میدانم بى سببى ارث ترا از تو دریغ دارم ؟! آخر من خود از پیغمبر شنیدم فرمود: ما گروه پیامبران چیزى را به ارث نگذاریم وآنچه از ما بجا ماند صدقه است.

فاطمه گفت: اگر حدیثى را از رسول خدا براى شما نقل کنم می پذیرید ؟ گفتند: آرى بگو. فاطمه گفت: شما را به خدا سوگند آیا نشنیدید که پیغمبر (ص) فرمود: خوشنودى فاطمه خوشنودى من وخشم فاطمه خشم من است وهر که دخترم فاطمه را دوست دارد مرا دوست داشته وهر که فاطمه را شاد سازد مرا شاد ساخته وهر کس فاطمه را به خشم آرد مرا به خشم آورده ؟ گفتند: آرى این را از پیغمبر شنیدیم. فاطمه گفت خدا وملائکه خدا را گواه میگیرم که شما دو نفر مرا به خشم آورده اید ومرا خوشنود نساخته اید وچون پیغمبر را ملاقات کنم نزد او از شما شکایت خواهم کرد. ابوبکر گفت: بخدا پناه میبرم از خشم او و خشم تو اى فاطمه. پس ابوبکر بگریست آن قدر که نزدیک بود قالب تهى کند وفاطمه همى گفت: پس از هر نماز نفرینت خواهم کرد. ابوبکر گریه کنان از خانه فاطمه بدر آمد، مردم به گردش جمع شدند، وى به مردم گفت: آیا سزاوار است که هر یک از شما شب در آغوش همسر خویش آسوده بخسبد ومن در این وضع اسف بار شب را به صبح رسانم؟! مرا به بیعت شما نیازى نباشد هم اکنون بیعت خویش از من بردارید. مردمان گفتند: اى خلیفه رسول تو خود بهتر دانى ولى اگر قرار باشد که این گونه امور سد راه امثال شما گردد امر زعامت مسلمین سامان نگیرد ودین قرار نیابد. ابوبکر گفت: بخدا سوگند اگر این مسئله نبود همانا یک شب در بستر نمى خفتم که بیعتى از کسى به گردنم باشد با آنچه که از فاطمه دیدم وشنیدم. (بحار:۲۸/۱۷۵)

منبع:سید مصطفى حسینى دشتى؛ معارف و معاریف، ج ۶، ص ۹۲۷.