قساوت قلب

«قساوت» در زبان عربی از ریشه «قسی» و «قسوه» است؛ که در لغت به معنی خشونت و نفوذ ناپذیری می‌باشد؛ لذا به سنگ‌های خشن و سخت، «قسی» می‌گویند. و در اصطلاح قرآنی به قلب‌هایی که در برابر حق، تواضع، خشوع و انعطافى نداشته باشند و نور هدایت در آن نفوذ نمى‏کند، قاسیه می‌گویند. در فارسی از آن به «سنگدلی» تعبیر شده که در مقابل «نرم دلی» قرار گرفته است. این مقاله در مورد این پدیده نفسانی مطالبی ارائه داده است.

قلب انسان در آغاز از صفا و نورانیت و مهربانى و رحمت خاصى برخوردار است. از رنج و ناراحتى دیگران و حتى حیوانات احساس ناراحتى مى کند. دوست دارد دیگران هم خوش و راحت زندگى کنند و از احسان به دیگران لذت مى برد. با فطرت پاک خود به خدا توجه دارد، از عبادت و دعا و راز و نیاز و انجام کارهاى خیر لذت مى برد و از ارتکاب گناه فورا متأثر و پشیمان مى شود.

اگر دعوت فطرت را اجابت نمود و بر طبق آن عمل کرد روز به روز باصفاتر و نورانى تر و مهربان تر و دلسوزتر مى شود. در اثر عبادت و دعا روز به روز بیشتر به عبادت و دعا و انس با خدا علاقه پیدا مى کند. اما اگر احساسات و عواطف درونى خود را نادیده گرفت و برخلاف آنها عمل کرد، تدریجا رو به نقصان مى گذارند به حدى که ممکن است کلا نابود و خاموش گردند. اگر مناظر و حوادث رنج آور دیگران را دید ولى عکس العملى از خود نشان نداد تدریجا با آنها مأنوس مى شود و از دیدن آنها کوچکترین تأثرى پیدا نخواهد کرد، بلکه ممکن است به حدى برسد که از فقر و گرسنگى و استضعاف دیگران و حتى زندان و شکنجه و قتل آنها هم خوشنود باشد و لذت ببرد.

انسان در ابتدا از ارتکاب گناه، ناراحت و پشیمان مى شود ولى اگر یک مرتبه مرتکب گناه شد، براى مرتبه دوم آماده تر مى شود و بعد از گناه دوم براى گناه سوم مهیاتر خواهد بود. در صورت ادامه گناه به حدى مى رسد که نه تنها از ارتکاب گناه احساس ندامت نمى کند بلکه آن را پیروزى مى داند و خشنود مى شود.

قلب چنین افرادى سیاه و دگرگون شده و به اصطلاح قرآن و احادیث قساوت یافته است. شیطان قلبشان را اشغال نموده و فرشتگان مقرب الهى را از آنجا خارج کرده است. درهاى نجات مسدود گشته بطورى که امیدى به توبه و بازگشت وجود ندارد.

خدا در قرآن مى فرماید: چرا وقتى بلاى ما به آنها رسید توبه و تضرع نکردند؟ ولى قلوب آنها قساوت یافته و شیطان کردار زشت را در نظرشان زیبا نموده است [۱].

در جاى دیگر مى فرماید: واى بر کسانى که قلوبشان از یاد خدا قساوت یافته است، چنین افرادى در ضلالت آشکار هستند[۲].

امام باقر (علیه‌السلام) فرمود: در قلب هر بنده مؤمنى یک نقطه سفید وجود دارد. پس اگر مرتکب گناه شد و دوباره آن را تکرار نمود یک نقطه سیاه در آن پیدا خواهد شد. پس اگر به گناه خویش همچنان ادامه داد نقطه سیاه تدریجا توسعه مى یابد به حدى که سفیدى قلب را به کلى مى پوشاند. در این صورت صاحب چنین قلبى هیچگاه به سوى خوبى بر نمى گردد و این است مراد خداى متعال که در قرآن فرمود: بلکه کردارشان تمام قلبشان را پوشانیده است [۳].

امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمود: اشک چشم انسان خشک نمى شود مگر در اثر قساوت قلب، و قلب قساوت نمى یابد مگر در اثر کثرت گناه [۴].

رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله) فرمود: چهار چیز از علائم شقاوت انسان مى باشد: خشکى چشم، قساوت قلب، حرص شدید در طلب روزى و اصرار بر گناه [۵].

به همین جهت است که ائمه اطهار (علیهم‌السلام) در دعاها از قساوت قلب به خدا پناه مى برند. از باب نمونه:

امام سجاد (علیه‌السلام) مى فرماید: خدایا! از قلب سخت به تو شکایت مى برم. قلبى که بوسیله وسوسه ها دائما در حال تغییر است و با آلودگى و ختم قرین گشته و به تو شکایت مى کنم از چشمى که از خوف تو نمى گرید و به آنچه او را خشنود مى سازد چشم دوخته است [۶].

بنابراین، انسانى که به سلامت قلب و سعادت خویش علاقه دارد باید از ارتکاب گناه و لو گناهان صغیره جدا اجتناب نماید و نفس خویش را همواره به کارهاى نیک، از قبیل: عبادت و دعا و راز و نیاز با خدا، دلسوزى و مهربانى و احسان و کمک به دیگران، دفاع از محرومین و مظلومین، خیرخواهى و تعاون در امور خیریه و عدالت خواهى و عدالت گسترى، وادار کند تا تدریجا به کارهاى نیک عادت کند، و نور و صفاى باطن همچنان تداوم و تکامل یابد تا قلبش جایگاه ویژه فرشتگان مقرب الهى گردد.[۷]

پی نوشت:

[۱] . فَلَوْ لا إِذْ جاءَهُمْ بَأْسُنا تَضَرَّعُوا وَ لکِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ ما کانُوا یَعْمَلُونَ. انعام/ ۴۳.

[۲] . فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَهِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ أُولئِکَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ. زمر/ ۲۲.

[۳] . عن ابى جعفر (علیه‌السلام) قال: ما من عبد مؤمن الّا و فى قلبه نکته بیضاء فان اذنب و ثنّى خرج من تلک النکته سواد فان تمادى فى الذنوب اتسع ذلک السواد حتى یغطّى البیاض فاذا غطّى البیاض لم یرجع صاحبه الى خیر ابدا و هو قول اللّه« کَلَّا بَلْ رانَ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ» بحار/ ج ۷۳ ص ۳۶۱.

[۴] . قال امیر المؤمنین (علیه‌السلام): ما جفّت الدموع الّا لقسوه القلوب و ما قست القلوب الّا لکثره الذنوب. بحار/ ج ۷۳ ص ۳۵۴.

[۵] . قال رسول اللّه (صلی‌الله علیه و آله): من علامات الشقاء: جمود العین و قسوه القلب و شده الحرص فى طلب الرزق و الاصرار على الذنب. بحار الانوار/ ج ۷۳ ص ۳۴۹.

[۶] . قال على بن الحسین( ع) فى دعائه: الهى الیک اشکو قلبا قاسیا، مع الوسواس متقلبا و بالرین و الطبع متلبسا و عینا عن البکاء من خوفک جامده و الى ما تسرها طامحه. بحار/ ج ۹۴ ص ۱۴۳.

[۷]. برگرفته از:  امینى، ابراهیم، خودسازى(یا تزکیه و تهذیب نفس)، ص۵۳- ۵۵، شفق . ایران . قم، چاپ: ۸، ۱۳۷۵ش.