ابوحمزۀ ثمالی محدث بزرگ شیعه

ابوحمزۀ ثمالی (- ۱۵۰ ق)

فقیه ، محدث ، لغوی ، صاحب یکی ازقدیم ترین تفاسیرامامی ۱در قرن ۲ ق .

ثابت بن ابی صفیۀ ازدی ، معروف به ابوحمزۀ ثمالی ، اهل کوفه . نخستین فرد خاندانی است که به علم شهرت دارند وچندین تن ازایشان درتاریخ اسلام اثرگذاربوده اند . ابوحمزۀ دانش خویش را ازامامان زین العابدین ومحمد باقر و جعفرصادق و موسی کاظم (ع) فراگرفت و از ایشان بسیارروایت کرده است . درمنابع شیعی ازامام صادق (ع) روایت است که ایشان فرموده اند: ابوحمزه درزمان ما همانند سلمان فارسی درزمان پیامبر(ص) است . ابوحمزه از برگزیدگان رجال شیعه و ثقات و معتمدان آنان در روایت وحدیث است و دراسناد بسیاری ازروایات امامان (ع) نام وی دیده می­ شود­. دراین میان­، برخًی از رجالیان عامه و او را در نقل حدیث ضعیف و واهی الحدیث خوانده اند که بیش­ترین احتمال به سبب گرایش های شیعی او بوده است . با این حال ، برخی ازعالمان ونویسندگان اهل سنت نه تنها اورا ستوده ووثاقت اورا تأیید کرده اند ، بلکه روایات او را در مجموعه های خویش  آورده اند .

با این که غالباً منابع وفات او را ۵۰ ق گفته اند ، اصلی ترین راوی او ، حسن بن محبوب ، درهم خوانی ندارد ؛ ازاین رو ، تاریخ یاد شده مورد تردید است (برقی ، المحاسن ، ج ، ص ۳ ؛ صفار ، ص ۲۶ ؛ شوکانی ، نیل الاوطار ، ج ۵ ، ص ۱۹۶) .

ج ۱، ص ۳ ؛ صفار ، ص ۲۶ ؛ شوکانی ، نیل الاوطار ، ج ۵ ، ص ۱۹۶) .

افزون براین که ابوحمزۀ ثمالی یکی ازپرتکرارترین راویان درسلسلۀ اسانید متقدم شیعه است ، موضوع مهم دیگری که اسباب شهرت او را فراهم کرده روایت ادعیه وآثارامام زین العابدین (ع) است . مشهورترین روایات اویکی دعای سحرمعروف به دعای ابوحمزۀ ثمالی است که ازآن امام روایت کرده ودیگررساله الحقوق آن حضرت است .

پدر سه شهید

ابوحمزه پنج پسر صالح داشت. سه نفر از فرزندان او: نوح، منصور و حمزه همراه زید بن علی بن الحسین علیه‌السلام قیام کردند و علیه حکومت جبار امویان در کوفه دست به شورش زدند. در این قیام شیعیان کوفه با زید بیعت کردند.

سه فرزند ابوحمزه از شاخص‌ترین چهره‌های آن قیام شمرده می‌شدند. آن ها در کنار فرزند دلیر امام سجاد علیه السلام علیه ظلم مبارزه کردند. هنگامی که جنگ به اوج خود رسید و یاران زید بن علی علیه‌السلام احساس ضعف و شکست کردند، بسیاری از آنان بیعت را شکسته و فرار کردند. فقط عده اندکی در اطراف زید باقی ماندند، که از جمله آنان نوح، منصور و حمزه; فرزندان ابوحمزه ثمالی بودند. آنان تا آخرین لحظه مقاومت کردند و تا پای جان ایستادند و در کنار پسر شجاع و غیرتمند پیشوای چهارم علیه‌السلام بعد از فداکاری‌های بسیار، به درجه رفیع شهادت نائل شدند.

دو فرزند دیگر ابوحمزه: علی و حسین در زمان امام کاظم علیه‌السلام زنده بودند. آن دو در ردیف محدثین و فقهای شیعه قرار دارند و از امام ابوالحسن موسی الکاظم علیه‌السلام و سایر ائمه علیهم السلام احادیث و روایاتی نقل کرده‌اند. (اعیان الشیعه، ج ۴، ص ۱۰ و نامه دانشوران،ج ۱، ص ۵۰٫)

سعی در فساد، خدعه، حیله ، تزویر و آراستن باطل به زیبائی‌ها و مردم را به بدی سوق دادن از مصادیق مکر انسانی است

تالیفات و آثار

این محدث بلند پایه و فقیه نام آور شیعه در طول عمر با برکت خویش، آثار متعددی را به عرصه فرهنگ و دوستداران معارف شیعی عرضه کرده‌اند.

او احادیث بسیاری در موضوعات فقهی،تفسیری و عرفانی و در زمینه‌های آداب معاشرت، حقوق، اقتصاد اسلامی، حج، اصول دین و… را از ائمه علیهم السلام نقل کرده است.

شاخص‌ترین آثار وی عبارت است از:

۱ – «تفسیر قرآن کریم »: ابن ندیم در فهرست خویش از آن یاد کرده است. اخیراً کتاب به شکلی زیبا، توسط یکی از محققین محترم به زیور طبع آراسته گشته است.

۲ – کتاب «نوادر»: موضوع آن حدیث است و حسن بن محبوب آن را از ابوحمزه نقل کرده است.

۳ – کتاب «زهد»۴ – رساله «حقوق امام زین‌العابدین علیه‌السلام »که در کتاب‌های آمالی و من لایحضره الفقیه آمده است.

۵ – «دعای ابوحمزه ثمالی » که دارای عبارت‌های عرفانی و ملکوتی و مورد توجه اهل نظر بوده و شرح‌های متعددی بر آن نوشته شده است.

۶ – سایر ادعیه و زیارات که زینت بخش صفحات کتب ادعیه می‌باشد.

آثار زرین ابوحمزه در کتاب‌ها و منابع مهم شیعه و سنی، در موضوعات گوناگون دیده می‌شود. (من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص ۴۵۹ و قاموس الرجال، ج ۲، ص ۴۴۴٫)

پی نوشت ها

برقی ، احمد (۱۳۳۱) . المحاسن ، به کوشش جلال الدین محدث ، تهران ، ج ۱٫

صفار ، محمد (۱۴۰۴ق) .بصائرالدرجات ، تهران .

شوکانی ، محمد (۱۹۷۳) . نیل الاوطار ، بیروت ، ج ۵ .

ابن بابویه ، محمد (۱۴۰۴ ق) . من لا یحضره الفقیه ، به کوشش علی اکبرغفاری ، قم.

شوشتری ، محمد تقی(۱۴۲۲ق) . قاموس الرجال ، قم ، مؤسسه النشرالاسلامی ، ج ۸ ، ۱۰ .