اقسام ظلم و ستم در کلام امام محمد باقر (علیه‌ السلام)

ظلم و ستم از پدیده هایی است که معنای آن برای همگان روشن است و نیازی به تعریف ندارد.هر فرد ممکن است طعم تلخ ظلم و ستم را در مراتب مختلف چشیده باشد. گاهی انسان با پایمال کردن حق خداوند، بر او ظلم و ستم روا می دارد. گاهی انسان بر خودش ظلم و ستم می کند و گاهی انسان حقوق دیگران را پایمال کرده و در حق آنان ظلم و ستم می کند. امام محمد باقر (علیه‌ السلام) در حدیثی به این سه نوع ظلم و ستم اشاره فرموده است:

متن و ترجمه حدیث

قال امام محمد باقر (علیه‌ السلام)‏: الظُّلْمُ ثَلَاثَهٌ ظُلْمٌ لَا یغْفِرُهُ اللَّهُ وَ ظُلْمٌ یغْفِرُهُ اللَّهُ وَ ظُلْمٌ لَا یدَعُهُ اللَّهُ. فَأَمَّا الظُّلْمُ الَّذِی لَا یغْفِرُهُ اللَّهُ فَالشِّرْکُ بِاللَّهِ وَ أَمَّا الظُّلْمُ الَّذِی یغْفِرُهُ اللَّهُ فَظُلْمُ الرَّجُلِ نَفْسَهُ فِیمَا بَینَهُ وَ بَینَ اللَّهِ وَ أَمَّا الظُّلْمُ الَّذِی لَا یدَعُهُ اللَّهُ فَالْمُدَاینَهُ بَینَ الْعِبَادِ.[۱]

امام باقر (علیه السلام) فرمودند: ظلم و ستم سه گونه است؛ ستمى که خدایش نمى ‏آمرزد و ستمى که خدایش مى ‏آمرزد و ستمى که خدا از آن نگذرد. اما ستمى که خدایش نیامرزد شرک به خداست و ستمى که خدایش بیامرزد ستم آدمى بر خویشتن باشد در آنچه میان او و خدا بگذرد و اما ستمى که خدا از آن نگذرد ستمى است که بندگان در معامله با یک دیگر کنند.

ظلم و ستم بر خدا

ظلم و ستم به خداوند که عبارت است از شرک به او، بسیار بزرگ است و اگر مشرک توبه نکند خداوند این ستم او را نمی بخشد. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «وَ إِذْ قالَ لُقْمانُ لاِبْنِهِ وَ هُوَ یَعِظُهُ یا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ‏ لَظُلْمٌ عَظیمٌ؛^[۲] (به خاطر بیاور) هنگامى را که لقمان به فرزندش، در حالى که او را موعظه مى ‏کرد گفت: «پسرم! چیزى را همتاى خدا قرار مده که شرک ظلم بزرگى است.»

و در آیه دیگر می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْتَرى‏ إِثْماً عَظیماً؛^[۳] خداوند (هرگز) شرک را نمى ‏بخشد و پایین‏تر از آن را براى هر کس (بخواهد و شایسته بداند) مى ‏بخشد و آن کسى که براى خدا، شریکى قرار دهد، گناه بزرگى مرتکب شده است.

آیه فوق صریحا اعلام مى‏کند که همه ی گناهان ممکن است مورد عفو و بخشش واقع شوند، ولى«شرک» به هیچ وجه بخشوده نمى‏ شود، مگر اینکه از آن دست بردارند و توبه کنند و موحد شوند و به عبارت دیگر هیچ گناهى به تنهایى ایمان را از بین نمى ‏برد، همانطور که هیچ عمل صالحى با شرک، انسان را نجات نمى‏ بخشد.^[۴]

ظلم و ستم بر خود

ظلم بر خود هنگامی تحقق پیدا می کند که انسان از دستورات و قوانین الهی سر باز زند و به ضرر خود عمل کند، در صورتی که حقوق دیگران پایمال نگردد. مثلا عبادات واجب را انجام ندهد و مرتکب گناهان شخصی شود. دین صراط مستقیم و مسیر تکامل انسان است و هر که از آن تجاوز کند بر خویشتن ستم‏ کرده و از سیر تکامل انسانى و حرکت استکمالى الى اللّه تعالى باز می ماند.^[۵]

خداوند در قرآن کریم می فرماید: «وَ مَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ^[۶]؛ یعنی کسی که از حدود خداوند تجاوز کند، بر خود ظلم کرده است.

در مورد ظلم بر خود خداوند فرموده است: «قُلْ یا عِبادِیَ الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَهِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ؛ ^[۷] بگو: اى بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده‏ اید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را مى ‏آمرزد، زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است».

به دنبال تهدید هاى مکررى که در آیات گذشته در مورد مشرکان و ظالمان آمده بود، در این آیات راه بازگشت را توام با امیدوارى به روى همه گنهکاران‏ مى ‏گشاید زیرا هدف اصلى از همه این امور تربیت و هدایت است نه انتقام ‏جویى و خشونت، با لحنى آکنده از نهایت لطف و محبت، آغوش رحمتش را به روى همگان باز کرده و فرمان عفو آن ها را صادر نموده است.‏^[۸]

بنابراین گناهان شخصی که بین خدا و بنده اش است از سوی خداوند مورد عفو و بخشش قرار می گیرد، هرچند بدون توبه از دنیا برود.

ظلم و ستم بر دیگران

ظلم بر دیگران مصایق زیادی دارد حتی ممکن است انسان نسبت به یک حیوان ستم نماید به هر حال آنچه در این نوشته مورد توجه است ظلم به انسان های دیگر است که ممکن است از راه های مختلفی محقق گردد. مثلا غصب مال دیگران، غیبت، تهمت، خیانت، تمسخر و امثال این امور از مصادیق ظلم بر دیگران محسوب می گردد که خداوند در سوره حجرات از آن ها منع فرموده است.

این که خداوند از این نوع ظلم و ستم نمی گذرد علت آن این است که حقوق انسان های دیگر پایمال گردیده و بر آنان ظلم شده است. بدترین ظلم و ستم بر دیگران، ظلم هایی است که از سوی صاحبان قدرت و سلاطین و امثال آن ها انجام می گیرند. در این موارد تنها راه بخشش آن رضایت کسی است که مورد ظلم قرار گرفته است.

جمع بندی

ظلم و ستم، با تمام انواعش گناه و معصیت محسوب می گردد. معمولا کسانی مرتکب ظلم می شوند که از حیث کمالات انسانی ناقص هستند و می خواهند با این روش نقص خود را جبران کنند. به هر حال ظلم بر خدا که شرک باشد، بدون توبه قابل بخشش نیست و ظلم بر خود با اینکه با توبه قابل بخشش است، بدون توبه هم وعده بخشش از سوی خداوند، داده شده است. اما ظلم بر دیگران با رضایت مظلوم چه در این دنیا و چه در دنیای عقبا قابل بخشش می گردد.

پی نوشت ها

[۱] . تحف العقول‏، ص ۳۰۰.

[۲] . سوره لقمان، آیه ۱۳.

[۳] . سوره نساء، آیه ۴۸.

[۴] . تفسیر نمونه، ج۳، ص۴۰۹.

[۵] . آغاز و انجام، ص ۱۲۷.

[۶] . سوره بقره، آیه ۲۲۹.

[۷] . سوره زمر، آیه ۵۳.

[۸] . تفسیر نمونه، ج۱۹، ۴۹۸.

منابع

1. قرآن کریم
2. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول‏، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، قم، جامعه مدرسین، چ۲، ۱۴۱۴ق.
3. خواجه نصیر الدین طوسى، آغاز و انجام، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چ۴، ۱۳۷۴ ش.
4. مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه ، چ ۱۰، ۱۳۷۱ ش.