حقوق رعیت بر سلطان در رساله حقوق امام سجاد (علیه‌ السلام)

این بخش از رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام) حقوق رعیت را مطرح نموده و خطاب به کسی که حاکم یا سلطان است توصیه شده که حقوق رعیت خود را رعایت کند و از ظلم به آنان بپرهیزد. وقتی کسی سلطان و فرمانروای مردم می شود معنایش این نیست که هر کاری دلش خواست با رعیت خود انجام دهد، بلکه باید متوجه زندگی و حقوق مردم زیر دست خود بوده و با آنان به عدالت و انصاف رفتار کند.

متن حدیث

فَأَمَّا حُقُوقُ رَعِیَّتِکَ بِالسُّلْطَانِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّکَ إِنَّمَا اسْتَرْعَیْتَهُمْ بِفَضْلِ قُوَّتِکَ عَلَیْهِمْ فَإِنَّهُ إِنَّمَا أَحَلَّهُمْ مَحَلَّ الرَّعِیَّهِ لَکَ ضَعْفُهُمْ وَ ذُلُّهُمْ فَمَا أَوْلَى مَنْ کَفَاکَهُ ضَعْفُهُ وَ ذُلُّهُ حَتَّى صَیَّرَهُ لَکَ رَعِیَّهً وَ صَیَّرَ حُکْمَکَ عَلَیْهِ نَافِذاً لَا یَمْتَنِعُ مِنْکَ بِعِزَّهٍ وَ لَا قُوَّهٍ وَ لَا یَسْتَنْصِرُ فِیمَا تَعَاظَمَهُ مِنْکَ إِلَّا بِاللَّهِ بِالرَّحْمَهِ وَ الْحِیَاطَهِ وَ الْأَنَاهِ وَ مَا أَوْلَاکَ إِذَا عَرَفْتَ مَا أَعْطَاکَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِ هَذِهِ الْعِزَّهِ وَ الْقُوَّهِ الَّتِی قَهَرْتَ بِهَا أَنْ تَکُونَ لِلَّهِ شَاکِراً وَ مَنْ شَکَرَ اللَّهَ أَعْطَاهُ فِیمَا أَنْعَمَ عَلَیْهِ وَ لا قُوَّهَ إِلَّا بِاللَّهِ‏.^[۱]

ترجمه حدیث درباره حقوق رعیت

اما حقوق رعیت تحت سلطه و حکومت تو این است که بدانی آن ها به خاطر ضعف خود و نیرومندی تو، رعیت تو گشته اند، پس بر تو واجب است که درباره آنان به دادگری عمل کنی و برای آن ها همچون پدری دلسوز باشی و خطا های آنان را که از روی نادانی انجام داده اند ببخشی و در مقابل کیفر اعمال بد آن ها شتاب نکرده و خداوند را به خاطر توانایی که به تو داده سپاسگزار باشی.

شرح و توضیح

اداره و مدیریت جامعه نیاز به حکومت دارد و حکومت هم نیاز به سلطان یا فرمانروا و رئیس جمهور دارد که باید با نظام حکومتی خود به زندگی مردم توجه کرده و امنیت همه جانبه اقتصادی، اجتماعی و روانی زیر دستان خود را تامین کند. فلسفه فرمانروایی این نیست که حق مردم (رعیت) پایمال شده و با سوء استفاده از زحمات آنان زندگی حاکم تامین گردیده و وی به عیش و نوش خود بپردازد. حاکم و فرمانروا و یا رئیس جمهور در حقیقت خادم مردم است و باید خود را وقف خدمت به مردم کند.

امروزه کم نیستند حاکمانی که برای رسیدن به منافع شخصی خود، قدرت سیاسی را به دست می گیرند و توجهی به حقوق مردم ندارند و فقط به فکر منافع خود و اطرافیان خود هستند. امروزه در خیلی از کشورها حقوق مردم توسط حاکمان ضایع شده و نه تنها احتیاجات معنوی و مادی مردم توسط آنان برآورده نمی شود، بلکه در معرض بی عدالتی و ظلم و ستم قرار می گیرند.

اجرای عدالت از حقوق رعیت

یکی از حقوق مهم رعیت (مردم) بر حاکم و سلطان این است که عدالت را در جامعه و زیر دستان خود گسترش داده و خود نیز رفتار عادلانه داشته باشد و از ظلم و ستم نسبت به مردم از سوی هر فردی جلوگیری کند. نه تنها حقوق رعیت، بلکه انسانیت و عقل انسان اقتضا می کند که حکومت بر مردم باید بر مبنای عدالت باشد.

اگر مردم از این جهت اطمینان داشته باشند که حاکم و دستگاه او بر کسی ظلم نمی کند و حقوق آنان را رعایت می کند، زندگی آرام و بدون اضطرابی خواهند داشت و می توانند شکایات خود را بدون دغدغه به مسئولین دولتی عرضه کنند. اما اگر برعکس، حاکم ظالم باشد و حکومت او بر ظلم مبتنی بوده و در حقوق رعیت کوتاهی دارد، اعتماد مردم از حکومت سلب گردیده و نمی توانند حق خواهی کنند و در نتیجه پایه های حکومت لرزان شده و دوام نمی آورد.

تامین عزت نفس از حقوق رعیت

تامین عزت نفس برای مردم نیز از حقوق رعیت است. حاکم و سلطان و در فرهنگ امروزی رئیس جمهور در سیاست های داخلی و خارجی باید به گونه ای رفتار کند که برای رعیت زیر سلطه خود عوامل عزت را فراهم کند و تلاش کند که با آبادی کشور آنان را از زیر سلطه بیگانگان نجات دهد.

افزون بر آن، حاکم و سلطان باید برای همه مردم خود احترام قائل باشد و عزت آنان را پایمال نکند. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «وَ لِلَّهِ الْعِزَّهُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنینَ^[۲] عزت مخصوص خدا و رسول او و مومنان است‏».

از دیدگاه دین مبین اسلام همه مسلمانان اعم از فقیر و غنی، سیاه پوست و سفید پوست و در هر کجای از این کره خاکی ساکن باشند، دارای عزت، احترام و شرف هستند و نباید از سوی حاکم و دستگاه او در بین آنان تبعیض انجام گرفته و تحقیر شوند.

امام صادق (علیه‌ السلام) حدیثی را نقل فرموده است که در آن اهانت به مومن جنگ با خدا دانسته شده است:

«أَنَّهُ قَالَ: نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَى النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله و سلم) وَ قَالَ [لَهُ‏] یَا مُحَمَّدُ إِنَّ رَبَّکَ یَقُولُ مَنْ أَهَانَ‏ عَبْدِیَ‏ الْمُؤْمِنَ فَقَدِ اسْتَقْبَلَنِی بِالْمُحَارَبَهِ.^[۳] امام صادق (علیه السلام) فرمود: که جبرئیل به محضر رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) شرفیاب شد و عرض کرد: خدایت می گوید هر کس بنده مومن مرا اهانت نماید با ستیز و جنگ به استقبال من آمده است».

نتیجه گیری

یکی از اصول مهم در حاکمیت و حکمرانی، رعایت حقوق مردم از سوی حاکم و حکومت است. از مهمترین حقوق مردم و رعیت، اجرای عدالت و تامین عزت و امنیت آنان است که به عهده حاکم است. حاکم به هیچ عنوان حق ندارد بر طبق منافع خود و اطرافیانش حکومت داری کند بلکه باید به عنوان خادم مردم همواره در خدمت آنان باشد.

پی نوشت ها

[۱].  تحف العقول، ص۲۶۱.

[۲] . سوره منافقون، آیه ۸.

[۳]. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۹، ص ۱۰۱.

منابع

1. قرآن کریم.
2. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول‏، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، قم، جامعه مدرسین، چ۲، ۱۴۱۴ق.
3. نورى، حسین بن محمد تقى، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، موسسه آل البیت، چ۱، ۱۴۰۸ق.