در خلافت عثمان (سال ۲۵ق)۱از مناطق گوناگون خبر مى رسید که تازه مسلمانانِ غیر عرب ، قرآن را با قرائت هاى مختلف مى خوانند .۲از جمله حذیفه بن یمان (از اصحاب سرّ رسول خدا(ص) و یاران امیر مؤمنان علیه السلام)۳و سعید بن عاص که از جنگ ارمنستان باز مى گشتند ، خود دیدند که مردم هر شهرى قرآن را با قرائتى مى خوانند و قرائت خود را از دیگر قرائت ها برتر مى دانند . از این رو ، از عثمان خواستند براى جلوگیرى از اختلاف ، چاره اى بیندیشد.۴منشأ این قرائت ها ، مصحف هایى بودند که برخى صحابه جمع آورى کرده بودند و با توجه به اعتبار و جایگاه اجتماعىِ گردآورندگان آنها ، در میان مسلمانان جایگاهى ویژه پیدا کرده بودند .۵از این رو عثمان پس از مشورت با صحابه برجسته، چاره کار را در این دید که مصحف واحدى تهیه و نسخه بردارى کند و در اختیار مسلمانان قرار دهد و فرمان داد قرآنى را که به دستور ابو بکر نوشته شده بود ، از حفصه دختر عمر به امانت گرفتند. ابتدا گروهى مرکّب از : زید بن ثابت، عبداللَّه بن زبیر، سعید بن عاص و عبد الرحمن بن حارث بن هشام را مأمور کرد تا نسخه هاى قرآن را بنویسند. عثمان دستور داد که هرگاه این گروه ، اختلافى پیدا کردند، مورد اختلاف را به زبان قریش بنویسند. سپس با توجه به برخى اعتراضات ، هفت نفر دیگر را به آنها افزود و ریاست آنها را به ابىّ بن کعب سپرد. برخى گزارش ها نشان مى دهند که این انجمن، مصحف ابوبکر را اساس کار خود قرار داد؛ امّا از بررسى مصحف اُبَى و مقابله آنها با نوشته هاى بر جا مانده از زمان پیامبر خدا نیز غافل نماند و همین روش، راز موفقیت عثمان در توحید مصاحف بود.۶برخى با استناد به قراین و شواهدى نه چندان استوار، ادّعا کرده اند که گروه توحید مصاحف، مصحف امام على علیه السلام را اساس کار خود قرار دادند۷و على علیه السلام نسخه اى از قرآن در اختیار داشته که به فرمان پیامبر(ص) برخلاف ترتیب نزول ، تدوین شده بود و این نسخه غیر از مصحف على علیه السلام است که گفته شده بر اساس ترتیب نزول بوده است.۸برخى این گفته سید بن طاوس را که : «عثمان ، قرآن را طبق نظر امیر مؤمنان علیه السلام جمع کرد» ،۹مؤیّد این مطلب گرفته اند .۱۰هر چند پذیرش ادّعاى مذکور مشکل است، امّا به هر حال ، روند توحید مصاحف ، مورد تأیید على علیه السلام بوده است .۱۱در نتیجه ، نسخه هایى از قرآن تهیه و به مراکز اصلى بلاد اسلامى فرستاده شد۱۲و عثمان ، نسخه موسوم به «اُمّ» یا «امام» را در مدینه نگه داشت.۱۳این کار (توحید مصاحف) ، مورد تأیید امیر مؤمنان علیه السلام۱۴و دیگر صحابه بوده است.۱۵البته ابن مسعود ، احتمالاً به علت این که جوانى کم سال و بى تجربه چون زید ، متولّى این کار شده ، ناراحت بوده است .۱۶بنا بر این ، عثمان ، تنها مردم را بر یک قرائتْ۱۷یا همه را بر یک مصحفْ۱۸جمع کرد تا از اختلاف جلوگیرى شود.
سیر تاریخى توحید مصاحف
به نظر مى رسد که ارائه دیدگاهى قطعى در موضوع جمع قرآن ، به دلیل متناقض بودن روایات ، ممکن نباشد . با این حال ، با نگاهى جامع به مجموع روایات و گزارش هاى تاریخى مى توان گفت که جمع قرآن ، در سه مرحله اتّفاق افتاده است:
۱. جمع آورى قرآن در زمان پیامبر(ص): در این دوره ، قرآن در مدت ۲۳ سال به صورت پراکنده نازل مى شد و پیامبر خدا(ص) آن را با آرامى بر مسلمانان مى خواند و آنها آن را به حافظه مى سپردند. افزون بر این ، پیامبر خدا(ص) براى نوشتن وحى قرآن ، شتاب مى کرد و به محض نزول هر آیه اى ، به کاتبان وحى فرمان مى داد آن را در جایگاهش قرار دهند و کتابت قرآن ، خیلى زود در همان دوران مکّه آغاز شد.۱۹به گزارش بخارى از بَراء، هنگام نزول آیه (لا یسْتَوِى القَاعِدُونَ مِنَ اَلمُؤْمنینَ) ،۲۰پیامبر(ص) زید را فراخواند و فرمود کتف و دوات بیاورد تا آن را بنویسد.۲۱پس کاتبان وحى، آنچه را بر پیامبر(ص) نازل شده بود ، در نوشت افزارهاى مختلف، نوشتند و زمانى که وحى کامل شد و رحلت آن حضرت فرا رسید ، همه قرآن در پیش روى آن حضرت و با نظارت کامل ایشان در صحیفه هایى متعدد نگاشته شده بود؛ ولى در یک مصحف ، میان دوجلد ، گردآورى نشده بود.۲۲
۲. جمع آورى قرآن در زمان ابو بکر: وى صحیفه هاى پیش گفته قرآن را در یک مصحف ، جمع کرد و این نخستین مصحف رسمى بود که دستگاه خلافت ، آن را تدوین کرد و گر نه پیش از این برخى از صحابه از جمله امیر مؤمنان علیه السلام و ابن مسعود ، مصاحفى را تدوین کرده بودند.۲۳مصحف ابوبکر ، نزد او باقى ماند تا این که مرد و سپس به عمر و بعد از او به حفصه رسید.۲۴
۳. جمع آورى قرآن در زمان عثمان: در این زمان ، در پى اختلافاتى که در مصاحف و به تبع آن در قرائت ها پیش آمده بود و خطرى که از این ناحیه احساس مى شد، عثمان ، پس از مشورت با صحابه چاره کار را در این دید که مصحف واحدى فراهم کند و نسخه هایى از آن را در اختیار همه مسلمانان قرار دهد و این کار انجام شد.۲۵
پی نوشت ها:
- المرشد الوجیز، ص ۵۸؛ مباحث فى علوم القرآن: ص ۸۳؛ تاریخ قرآن، رامیار: ص ۴۳۵.
- ر.ک : فتح البارى: ج ۹ ص ۱۴؛ مناهل العرفان: ج ۱ ص ۱۸۴- ۱۸۵ ؛ تاریخ قرآن، معرفت: ص ۹۶-۹۹
- اختیار معرفه الرجال: ج ۱ ص ۱۵۹.
۴. المقنع: ص ۶؛ الإتقان فى علوم القرآن:ج ۱ ص ۱۵۹.
۵ . المحرر الوجیز: ج ۱ ص ۴۹.
۶ . تاریخ قرآن، رامیار: ص ۴۲۱.
۷. تدوین القرآن: ص ۳۳۶-۳۳۸ .
۸ . تدوین القرآن: ص ۳۵۱-۳۵۲ .
۹. سعد السعود: ص ۲۷۸.
۱۰. کاوشى در جمع قرآن: ص ۸۹.
۱۱. المصاحف: ج ۱ ص ۱۷۶ -۱۷۷؛ قرآن در اسلام: ص ۱۶۵؛ مباحث فى علوم القرآن: ص ۸۴
۱۲. المقنع: ص ۹؛ تاریخ الیعقوبى: ج ۲ ص ۱۷۰؛ سعد السعود: ص ۲۷۸.
۱۳. مباحث فى علوم القرآن: ص ۸۴؛ قرآن در اسلام: ص ۱۶۴.
۱۴. سعد السعود: ص ۲۷۸؛ روح المعانى: ج ۱ ص ۴۳.
۱۵. غرائب القرآن: ج ۱ ص ۲۷.
۱۶ . المصاحف: ج ۱ ص ۱۸۹ – ۱۹۱؛ غرائب القرآن: ج ۱ ص ۲۷.
۱۷. روح المعانى: ج ۱ ص ۴۲-۴۳ ؛ تاریخ قرآن، معرفت: ص ۱۰۱-۱۰۸ .
۱۸. المقنع: ص ۷؛ المرشد الوجیز: ص ۷۱.
۱۹. الموسوعه القرآنیه، ابیارى: ج ۱ ص ۳۵۲-۳۵۳.
- نساء : آیه ۹۵ .
۲۱. صحیح البخارى: ج ۵ ص ۱۸۳.
- الموسوعه القرآنیه: ج ۱ ص ۳۵۴؛ معجم علوم القرآن: ص ۱۱۲-۱۱۳ .
- الموسوعه القرآنیه: ج ۱ ص ۳۵۵.
- الموسوعه القرآنیه: ج ۱ ص ۳۵۶؛ معجم علوم القرآن: ص ۱۱۵.
- معجم علوم القرآن: ص ۱۱۲ – ۱۱۸. نیز، ر.ک: الموسوعه القرآنیه: ج ۱ ص ۳۰۴ – ۳۵۵ .
