چگونگى توحید مصاحف

در خلافت عثمان (سال ۲۵ق)^۱از مناطق گوناگون خبر مى رسید که تازه مسلمانانِ غیر عرب ، قرآن را با قرائت هاى مختلف مى خوانند .^۲از جمله حذیفه بن یمان (از اصحاب سرّ رسول خدا(ص) و یاران امیر مؤمنان علیه السلام)^۳و سعید بن عاص که از جنگ ارمنستان باز مى گشتند ، خود دیدند که مردم هر شهرى قرآن را با قرائتى مى خوانند و قرائت خود را از دیگر قرائت ها برتر مى دانند . از این رو ، از عثمان خواستند براى جلوگیرى از اختلاف ، چاره اى بیندیشد.^۴منشأ این قرائت ها ، مصحف هایى بودند که برخى صحابه جمع آورى کرده بودند و با توجه به اعتبار و جایگاه اجتماعىِ گردآورندگان آنها ، در میان مسلمانان جایگاهى ویژه پیدا کرده بودند .۵از این رو عثمان پس از مشورت با صحابه برجسته، چاره کار را در این دید که مصحف واحدى تهیه و نسخه بردارى کند و در اختیار مسلمانان قرار دهد و فرمان داد قرآنى را که به دستور ابو بکر نوشته شده بود ، از حفصه دختر عمر به امانت گرفتند. ابتدا گروهى مرکّب از : زید بن ثابت، عبداللَّه بن زبیر، سعید بن عاص و عبد الرحمن بن حارث بن هشام را مأمور کرد تا نسخه هاى قرآن را بنویسند. عثمان دستور داد که هرگاه این گروه ، اختلافى پیدا کردند، مورد اختلاف را به زبان قریش بنویسند. سپس با توجه به برخى اعتراضات ، هفت نفر دیگر را به آنها افزود و ریاست آنها را به ابىّ بن کعب سپرد. برخى گزارش ها نشان مى دهند که این انجمن، مصحف ابوبکر را اساس کار خود قرار داد؛ امّا از بررسى مصحف اُبَى و مقابله آنها با نوشته هاى بر جا مانده از زمان پیامبر خدا نیز غافل نماند و همین روش، راز موفقیت عثمان در توحید مصاحف بود.۶برخى با استناد به قراین و شواهدى نه چندان استوار، ادّعا کرده اند که گروه توحید مصاحف، مصحف امام على علیه السلام را اساس کار خود قرار دادند^۷و على علیه السلام نسخه اى از قرآن در اختیار داشته که به فرمان پیامبر(ص) برخلاف ترتیب نزول ، تدوین شده بود و این نسخه غیر از مصحف على علیه السلام است که گفته شده بر اساس ترتیب نزول بوده است.^۸برخى این گفته سید بن طاوس را که : «عثمان ، قرآن را طبق نظر امیر مؤمنان علیه السلام جمع کرد» ،^۹مؤیّد این مطلب گرفته اند .^۱۰هر چند پذیرش ادّعاى مذکور مشکل است، امّا به هر حال ، روند توحید مصاحف ، مورد تأیید على علیه السلام بوده است .^۱۱در نتیجه ، نسخه هایى از قرآن تهیه و به مراکز اصلى بلاد اسلامى فرستاده شد^۱۲و عثمان ، نسخه موسوم به «اُمّ» یا «امام» را در مدینه نگه داشت.^۱۳این کار (توحید مصاحف) ، مورد تأیید امیر مؤمنان علیه السلام^۱۴و دیگر صحابه بوده است.^۱۵البته ابن مسعود ، احتمالاً به علت این که جوانى کم سال و بى تجربه چون زید ، متولّى این کار شده ، ناراحت بوده است .^۱۶بنا بر این ، عثمان ، تنها مردم را بر یک قرائتْ^۱۷یا همه را بر یک مصحفْ^۱۸جمع کرد تا از اختلاف جلوگیرى شود.

سیر تاریخى توحید مصاحف

به نظر مى رسد که ارائه دیدگاهى قطعى در موضوع جمع قرآن ، به دلیل متناقض بودن روایات ، ممکن نباشد . با این حال ، با نگاهى جامع به مجموع روایات و گزارش هاى تاریخى مى توان گفت که جمع قرآن ، در سه مرحله اتّفاق افتاده است:

۱. جمع آورى قرآن در زمان پیامبر(ص): در این دوره ، قرآن در مدت ۲۳ سال به صورت پراکنده نازل مى شد و پیامبر خدا(ص) آن را با آرامى بر مسلمانان مى خواند و آنها آن را به حافظه مى سپردند. افزون بر این ، پیامبر خدا(ص) براى نوشتن وحى قرآن ، شتاب مى کرد و به محض نزول هر آیه اى ، به کاتبان وحى فرمان مى داد آن را در جایگاهش قرار دهند و کتابت قرآن ، خیلى زود در همان دوران مکّه آغاز شد.^۱۹به گزارش بخارى از بَراء، هنگام نزول آیه (لا یسْتَوِى القَاعِدُونَ مِنَ اَلمُؤْمنینَ) ،^۲۰پیامبر(ص) زید را فراخواند و فرمود کتف و دوات بیاورد تا آن را بنویسد.^۲۱پس کاتبان وحى، آنچه را بر پیامبر(ص) نازل شده بود ، در نوشت افزارهاى مختلف، نوشتند و زمانى که وحى کامل شد و رحلت آن حضرت فرا رسید ، همه قرآن در پیش روى آن حضرت و با نظارت کامل ایشان در صحیفه هایى متعدد نگاشته شده بود؛ ولى در یک مصحف ، میان دوجلد ، گردآورى نشده بود.^۲۲

۲. جمع آورى قرآن در زمان ابو بکر: وى صحیفه هاى پیش گفته قرآن را در یک مصحف ، جمع کرد و این نخستین مصحف رسمى بود که دستگاه خلافت ، آن را تدوین کرد و گر نه پیش از این برخى از صحابه از جمله امیر مؤمنان علیه السلام و ابن مسعود ، مصاحفى را تدوین کرده بودند.^۲۳مصحف ابوبکر ، نزد او باقى ماند تا این که مرد و سپس به عمر و بعد از او به حفصه رسید.^۲۴

۳. جمع آورى قرآن در زمان عثمان: در این زمان ، در پى اختلافاتى که در مصاحف و به تبع آن در قرائت ها پیش آمده بود و خطرى که از این ناحیه احساس مى شد، عثمان ، پس از مشورت با صحابه چاره کار را در این دید که مصحف واحدى فراهم کند و نسخه هایى از آن را در اختیار همه مسلمانان قرار دهد و این کار انجام شد.^۲۵

پی نوشت ها:

1. المرشد الوجیز، ص ۵۸؛ مباحث فى علوم القرآن: ص ۸۳؛ تاریخ قرآن، رامیار: ص ۴۳۵.
2. ر.ک : فتح البارى: ج ۹ ص ۱۴؛ مناهل العرفان: ج ۱ ص ۱۸۴- ۱۸۵ ؛ تاریخ قرآن، معرفت: ص ۹۶-۹۹
3. اختیار معرفه الرجال: ج ۱ ص ۱۵۹.

۴. المقنع: ص ۶؛ الإتقان فى علوم القرآن:ج ۱ ص ۱۵۹.

۵ . المحرر الوجیز: ج ۱ ص ۴۹.

۶ . تاریخ قرآن، رامیار: ص ۴۲۱.

۷. تدوین القرآن: ص ۳۳۶-۳۳۸ .

۸ . تدوین القرآن: ص ۳۵۱-۳۵۲ .

۹. سعد السعود: ص ۲۷۸.

۱۰. کاوشى در جمع قرآن: ص ۸۹.

۱۱. المصاحف: ج ۱ ص ۱۷۶ -۱۷۷؛ قرآن در اسلام: ص ۱۶۵؛ مباحث فى علوم القرآن: ص ۸۴

۱۲. المقنع: ص ۹؛ تاریخ الیعقوبى: ج ۲ ص ۱۷۰؛ سعد السعود: ص ۲۷۸.

۱۳. مباحث فى علوم القرآن: ص ۸۴؛ قرآن در اسلام: ص ۱۶۴.

۱۴. سعد السعود: ص ۲۷۸؛ روح المعانى: ج ۱ ص ۴۳.

۱۵. غرائب القرآن: ج ۱ ص ۲۷.

۱۶ . المصاحف: ج ۱ ص ۱۸۹ – ۱۹۱؛ غرائب القرآن: ج ۱ ص ۲۷.

۱۷. روح المعانى: ج ۱ ص ۴۲-۴۳ ؛ تاریخ قرآن، معرفت: ص ۱۰۱-۱۰۸ .

۱۸. المقنع: ص ۷؛ المرشد الوجیز: ص ۷۱.

۱۹. الموسوعه القرآنیه، ابیارى: ج ۱ ص ۳۵۲-۳۵۳.

2. نساء : آیه ۹۵ .

۲۱. صحیح البخارى: ج ۵ ص ۱۸۳.

22. الموسوعه القرآنیه: ج ۱ ص ۳۵۴؛ معجم علوم القرآن: ص ۱۱۲-۱۱۳ .
23. الموسوعه القرآنیه: ج ۱ ص ۳۵۵.
24. الموسوعه القرآنیه: ج ۱ ص ۳۵۶؛ معجم علوم القرآن: ص ۱۱۵.
25. معجم علوم القرآن: ص ۱۱۲ – ۱۱۸. نیز، ر.ک: الموسوعه القرآنیه: ج ۱ ص ۳۰۴ – ۳۵۵ .