رویکرد دعایى- مناجاتى در‏ اخلاق نقلی

از جمله رویکردهاى مهمى که ذیل مکتب اخلاق نقلى قرار مى گیرد، رویکرد «دعایى- مناجاتى» است. میان کتاب هاى اخلاقى مأثور، طیفى از کتاب ها وجود دارد که در قالب ادعیه و اعمال یومیه، تربیت و کمال انسان را پى مى جوید. مطابق این رویکرد خودسازى معنوى، تهذیب اخلاق و پالایش روح از رهگذر مداومت و تقید به عبادات مستحبى، دعا و مناجات حاصل مى شود. دعا از جمله راه هاى مؤثر در گسترش اخلاق در بعد فردى و اجتماعى است. دعا به معناى طلب و خواستن، پدیده اى همزاد انسان است و هر کس در درون حس مى کند که براى رفع نیازهاى مادى و معنوى خود باید به موجود کامل ترى پناه ببرد.

کاربرد دعا نسبت به مراتب افراد، مختلف است. اگرچه رایج ترین کاربرد دعا قضاى حوائج مادى و این جهانى است، در مراتب بالاترى که با تکرار و تأمل در أدعیه به دست مى آید، انسان از حاجات دنیوى عبور نموده، تمناى حاجات معنوى و پیمودن راه سعادت و رسیدن به مقام قرب را طلب مى کند. داعى با رعایت شرایط دعا دچار تغییر و تحول مثبت شده و با تثبیت این حالات، به حقیقت دعا دست مى یابد.

درباره دعا پرسش هاى متعدد کلامى و فلسفى وجود دارد. از منظر اخلاقى مهم ترین پرسش درخصوص دعا، اخلاقى بودن یا اخلاقى نبودن دعاست؛ به عبارت دیگر، آیا دعا و اظهار نیاز و خواستن چیزى از خدا امرى اخلاقى است یا اخلاق بر خاموشى اختیار کردن  و تن دادن به قضاى الهى حکم مى کند؟ در پاسخ به این پرسش برخى تسلیم و درخواست نکردن از خدا را روش درست بندگى و شرط ادب در پیشگاه خداوند را اطاعت و رضایت به مقدرات حضرت حق مى دانند. در مقابل، برخى دعا را منافى تسلیم ندانسته، آن را مورد پسند خداوند مى دانند.^[۱]

دعا به معناى خاکسارى و اظهار عجز و اقرار به بندگى است. دعا نه تنها متضمن هیچ گونه نارضایتى و ناسپاسى از خدا نیست، بلکه اقرار به مالکیت خداوند است؛ این که مواهب تنها با لطف او براى انسان مقدر مى شود؛ به عبارت دیگر، دعا چیزى جز به زبان آوردن یک واقعیت که عبارت از فقر و نیازمندى انسان باشد، نیست. امیرالمومنین علیه السلام درخصوص جواز دعا در نامه خود به امام حسن علیه السلام مى نویسد:

«بدان کسى که گنجینه هاى آسمان و زمین در دست اوست تو را در دعا رخصت داده و پذیرش دعایت را بر عهده نهاده».^[۲]

ضرورت دعا و ارتباط با حضرت حق برآمده از حکم عقل و نقل است. از نظر عقلى، انسانى که حقیقتى جز بندگى و وابستگى ندارد چاره اى جز ارتباط و حاجت طلبى از خداوند براى او متصور نیست. به علاوه دعا کردن در قرآن و حدیث نیز مورد تأکید بسیار قرار گرفته است. قرآن کریم دعا را طریق ارتباط بندگان با خدا برشمرده، مى فرماید: «قُلْ ما یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاؤُکُمْ».^[۳] این ارتباط باعث پیشرفت معنوى و دستیابى به مراتب کمالى نیز هست، همچنان که در روایت آمده «إن عند الله منزله لا تنال إلّا بمسئله».^[۴]

از سوى دیگر، ترک دعا نیز زمینه از دست دادن پذیرش رحمت و عنایت إلهى را فراهم مى آورد: «وَ قالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ».^[۵] بنابر آنچه گفته شد، دعا تأثیر تام و تمام بر فلاح و رستگارى انسان دارد و ریسمان محکمى است که انسان سراسر فقر و ناتوانى را به معدن غنا و توانایى پیوند مى دهد. دعا انسان را از سرگشتگى و ناامیدى نجات داده، زمینه مناسبى را فراهم مى آورد تا هر کس به قدر قابلیت و ظرفیت وجودى اش از کمالات و فضایل اخلاقى بهره مند شود.^[۶]

دعا دو کارکرد مهم دارد که عبارت اند از: تعلیم و تزکیه. دعا از سویى باعث افزایش معرفت و بصیرت انسان مى شود و پیام هاى سازنده و عمیقى را به فرد و جامعه منتقل مى کند و از سوى دیگر سبب تزکیه و تربیت عملى انسان مى گردد.^[۷] درخصوص ثمرات تعلیمى و معرفتى دعا مى توان به موارد زیر اشاره کرد:

شناخت خدا و جایگاه او به عنوان موجودى کامل و غنى، شناخت خود به عنوان موجودى فقیر و نیازمند، شناخت گناهان و آفت هاى آن، شناخت نفس اماره و شیطان، شناخت حیات برتر در جهان دیگر، آموزش چه خواستن و چگونه خواستن.^[۸]

۱. ثمرات دعا در تزکیه نفس

درباره ثمرات مربوط به تزکیه و هدایت عملى دعا موارد زیر قابل اشاره است:

پر کردن خلأ فطرى و نیازى که انسان در عمق وجود خود براى تکیه به تکیه گاهى آرام بخش احساس مى کند، تذکر و یادآورى حضور در محضر حضرت حق، ایجاد حالت غنا و توانایى در انسان براى اقدام به فضایل و دورى از رذائل از رهگذر ارتباط با خداى  قادر، ایجاد حالت قرابت و صمیمت با خدا که در نتیجه آن فرد از ارتکاب رذائل شرمسار و مشتاق کسب فضایل مى شود و در نهایت التزام به کسب فضایل و دورى از رذائل اخلاقى به انگیزه قبولى و استجابت دعا؛ توضیح این که در رویکرد دعایى فرد به منظور استجابت دعا و کامروایى در دنیا و آخرت نیازمند اخلاق در سه مقام است: رعایت اخلاق قبل از دعا به عنوان مقدمه و شرط لازم گفت وگو با خداوند، رعایت اخلاق هنگام دعا به عنوان ادب گفت وگو و رعایت اخلاق پس از دعا به عنوان تصدیق عملى محتواى دعا. این سه مقام به خوبى از کتاب عده الداعى نگاشته ابن فهد حلى قابل برداشت است. براین اساس، دعا هم در بعد نظرى و هم در بعد عملى انسان را سمت اخلاق و سلوک إلى الله سوق مى دهد.

در اندیشه شیعى، رویکرد دعایى افق هاى فراترى نیز دارد؛ به این معنا که علاوه بر توسل به خدا، توسل به اولیاى الهى و وسیله قرار دادن آنان نیز طرح شده است. شیعیان با مراجعه به قرآن کریم و آیاتى همچون  «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَهَ) (مائده/ ۳۵)، (وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً» (نساء/ ۶۴)، «قالُوا یا أَبانَا اسْتَغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا إِنَّا کُنَّا خاطِئِینَ»(یوسف/ ۹۷) و… در توسل و استشفاع و استمداد از حضرت حق اولیا و صالحین را واسطه قرار داده تا از برکات مادى و معنوى دعا بهره مند شوند. توسل به اولیاى الهى دو کارکرد مهم در پى دارد: نخست ارائه الگوهاى رفتارى مناسب که فرایند اخلاقى شدن را با الگوگیرى و تطبیق رفتار، تضمین و آسان مى کنند و دوم آمیخته شدن عشق و محبت با الگوهاى صحیح، انگیزه لازم براى اخلاقى شدن فرد و تأسى و الگوگیرى را به طور چشمگیرى افزایش مى دهد.^[۹]

دعا به عنوان میراث اهل بیت علیهم السلام در فرهنگ شیعى حضور چشمگیرى داشته است. علماى شیعه با درک اهمیت دعا به خوبى از این میراث حفاظت نموده و بسیارى از دعاها را در کتب مختلف ذکر کرده اند؛ اما مهم ترین تألیف مبسوط در رویکرد دعایى کتاب کامل الزیارات ابن قولویه و مصباح المتهجد شیخ طوسى است که به نحو جامعى بسیارى از دعاها و زیارات  را در خود جاى داده و سبب مهجور ماندن کتاب هاى کوچک دعایى شدند. گام مهم در این رویکرد، اما توسط سیدبن طاووس برداشته شد. ایشان بیشترین کتاب را در دعا و مناجات نوشته و با فصل بندى و ارائه منسجم آن ها خدمت شایانى را به رویکرد دعاى- مناجاتى انجام دادند. رفته رفته حجم تألیفات در موضوع دعا بسیار گسترده شد و حجم زیادى از کتاب با این موضوع تألیف شد. آنچه در ادامه مى آید معرفى مهم ترین کتب دعایى است.

۲. صحیفه سجادیه

صحیفه سجادیه مجموعه ادعیه و مناجات هاى به جا مانده از امام چهارم حضرت زین العابدین على بن الحسین علیه السلام است که به زبور آل محمد صلى الله علیه و آله نیز مشهور است. این کتاب براستى دریاى بیکرانى از معارف اسلامى، أعم از مسائل عقیدتى، فرهنگى، اجتماعى، اخلاقى و… بوده و مشتمل بر ۵۴ باب است. دعاهاى صحیفه سجادیه را مى توان به سه بخش تقسیم کرد:

۱. نیایش هاى عبادى و عرفانى: مجموعاً بیست و نه دعا از دعاهاى صحیفه سجادیه مربوط به نیایش هایى با مضمون معرفت و عبادت خداوند است.

۲. دعاهاى رفع گرفتارى: دوازده فقره از دعاهاى این کتاب براى کسانى است که گرفتار مشکلات جسمى و روحى بوده، براى رفع آن ها به درگاه الهى پناه مى برند.

۳. رشد و بهبود زندگى: سیزده دعا از این کتاب در خصوص کسب امور نیکو، اعم از روحانى و جسمانى است.^[۱۰]

این کتاب به زبان هاى مختلف دنیا ترجمه شده و شروح مختلفى بر آن نگاشته شده است.

ابن قولویه، جعفربن محمد^[۱۱]

نویسنده کامل الزیارات ابوالقاسم جعفربن محمدبن جعفربن موسى ابن قولویه قمى از مهم ترین فقها و محدثان شیعه در قرن چهارم است. از جزئیات زندگى او اطلاعى در دست نیست؛ اما به طور قطع او از شاگردان محمدبن یعقوب کلینى و از اساتید شیخ مفید بوده و در وثاقت و جلالت شأن او اختلافى نیست. ایشان در سال ۳۶۸ ق در بغداد وفات یافت و در کاظمین به خاک سپرده شد.^[۱۲] معروف ترین اثر به جا مانده از ایشان کتاب کامل الزیارات است. نویسنده این کتاب را به انگیزه تقرب به درگاه خدا و أئمه معصومین علیهم السلام، در ۱۰۸ باب و درخصوص زیارت چهارده معصوم علیهم السلام نگاشته است. این کتاب با ثواب زیارت حضرت رسول صلى الله علیه و آله آغاز شده و در ابواب بعدى ثواب زیارت ائمه معصومین، به خصوص امام حسین علیه السلام ذکر گردیده و در نهایت با زیارت حضرت فاطمه معصومه علیها السلام و حضرت عبدالعظیم حسنى خاتمه علیه السلام یافته است. مصنف در این کتاب علاوه بر ذکر ثواب زیارت پیامبر صلى الله علیه و آله و امامان علیهم السلام، کیفیت و چگونگى زیارت را نیز شرح داده است.

طوسى، محمدبن حسن ^[۱۳]

نویسنده مصباح المتهجد محمدبن حسن طوسى از محدثان و زعماى شیعه در قرن پنجم است. او در سال ۳۸۵ ق در طوس متولد شد. در سال ۴۰۸ ق در حالى که ۲۳ ساله بود به بغداد مهاجرت کرد و پس از شیخ مفید و سید مرتضى، زعامت شیعیان را عهده دار شد. با گسترش اختلافات مذهبى در بغداد، عازم نجف شد و در سال ۴۶۰ ق در ۷۵ سالگى در همان جا وفات کرد و به خاک سپرده شد.^[۱۴]

دو کتاب مهم التهذیب و الاستبصار، که از کتب اربعه شیعه محسوب مى شود، اثر اوست. در موضوع دعا کتاب مهم مصباح المتهجد و سلاح المتعبد اثر اوست. این کتاب یکى از قدیمى ترین و معتبرترین کتاب ها در زمینه دعا است و کتب دعایى بعد، استفاده  فراوانى از این کتاب کرده اند. مصباح المتهجد در سه بخش تنظیم شده است: در بخش اول به سه نوع عبادات یعنى عبادات بدنى، عبادات مالى و عبادات مشترک پرداخته و امورى همچون نمازهاى مستحب و واجب، دعاهاى مخصوص هر نماز و اعمال روز جمعه ذکر شده است. بخش دوم این کتاب به ادعیه اختصاص دارد و شامل ادعیه هفته و ادعیه ساعات مى شود و در بخش سوم به عبادات وارده در طول سال، اشاره شده است.

ابن طاووس، على بن موسى

سید على بن موسى بن جعفربن طاووس از نوادگان امام حسن مجتبى علیه السلام و از عالمان و عارفان بزرگ شیعه در قرن هفتم است. او در محرم سال ۵۸۹ ق در شهر حله به دنیا آمد، در ایام جوانى به بغداد رفت و در علم و تقوى به بالاترین مرتبه دست یافت تا جایى که در دولت مغولان، نقیب و سرپرست شیعان شد. علامه حلى از معروف ترین شاگردان وى بود. او در سال ۶۶۴ ق در بغداد از دنیا رفت و جنازه اش به نجف منتقل و در همان جا به خاک سپرده شد.^[۱۵] چهل و نه اثر یقین توسط تراجم نگاران به او منتسب است که از این میان بیست اثر در زمینه ادعیه، اعمال و مناسک عبادى است. او در نگارش کتب دعایى سبکى بخصوص داشته و با فصل بندى و نظمى مشخص دست به تألیف مى برده. وى کتاب إقبال الاعمال را به اعمال فرد در طى یک سال، الدروع الواقیه را به اعمال فرد در طول یک ماه، جمال الاسبوع را به اعمال فرد در ایام هفته و فلاح السائل را به اعمال روزانه مختص کرده است.

۱. اقبال الاعمال ^[۱۶]

این کتاب به ادعیه وارده در طول سال پرداخته و با اعمال مربوط به ماه محرم آغاز شده و به ترتیب ماه هاى قمرى به پیش مى رود و با اعمال و آدابى که متعلق به ماه ذى الحجه است به  پایان مى رسد. در این کتاب علاوه بر اعمال پسندیده اعم از نماز، دعا، روزه، غسل و… که هر یک در ماه مخصوصى وارد شده، از فضیلت هر ماه و برخى از روزهاى خاص آن نیز سخن گفته شده است.

۲. الدّروع الواقیه ^[۱۷]

این کتاب، مجموعه دعاهایى است که آدمى را از بلاها و خطاهاى گوناگون نگه مى دارد. کتاب مذکور در ۲۳ باب تألیف شده و در آن اعمال و دعاهاى هر یک از روزهاى ماه (روز اول ماه، روز دوم ماه و…) شرح داده مى شود. این کتاب علاوه بر دعاها، به سایر اعمال وارده در هر ماه همچون نماز، روزه و صدقه مى پردازد.

۳. جمال الاسبوع بکمال العمل المشروع ^[۱۸]

سید ابن طاووس این کتاب را در ۴۹ فصل نگاشته است. همان طور که از نام این کتاب روشن است، این کتاب به اعمال وارد شده براساس ایام هفته (اسبوع) مى پردازد. مصنف در مقدمه این کتاب متذکر مى شود که معانى نهفته در ادعیه همچون لؤلؤ و جواهر در صدف اند. و اگر همه آن معانى در فصل واحدى آورده شود، باعث تضییع و مخفى ماندن آن معانى مى گردد و انسان نمى تواند به آن ها دسترسى داشته باشد. در این کتاب، نویسنده نخست به فضیلت هدیه کردن نماز به أئمه هدى و سپاسگزارى از آنان پرداخته و سپس هر یک از روزهاى هفته را به پیامبر صلى الله علیه و آله و تنى چند از امامان علیهم السلام اختصاص داده و از زیارت هر یک از آنان در یکى ازاین روزها سخن گفته است. او در ادامه اعمال وارده در هر یک از روزهاى هفته را شرح و با پرداختن تفصیلى به اعمال روز جمعه، کتاب را خاتمه مى دهد.

۴. فلاح السائل و نجاح المسائل فى عمل الیوم و اللیل ^[۱۹]

این کتاب به اعمال وارد شده در طى روز و شب پرداخته و آمیخته اى از مسائل فقهى و دعایى است. فلاح السائل مشتمل بر دو جزء و ۴۳ فصل است. جزء اول مشتمل بر سى فصل و شامل ادعیه اى است که باید میان ظهر و شب خوانده شود؛ جزء دوم مشتمل بر ادعیه اى است که از هنگام بیدار شدن براى نماز شب تا قبل از ظهر باید خوانده شود.

۵. مُهَج الدّعوات و منهج العبادات ^[۲۰]

این کتاب مربوط به تعویذات و ادعیه بوده و مشتمل بر انواع حرزهاى چهارده معصوم علیهم السلام، قنوت هاى ائمه معصومین علیهم السلام و ادعیه هاى مأثور است. این کتاب از شش باب تشکیل شده است: در باب اول به حرزها، باب دوم به قنوت هاى ائمه، باب سوم حرزها و تعویذهاى ارزشمند، باب چهارم ادعیه حجاب و مخفى شدن از دشمنان، باب پنجم به ادعیه پراکنده و باب ششم به شرایط دعا کردن پرداخته است. در این کتاب نویسنده دعاهاى ارزشمندى را براى رفع گرفتارى ها و دور ماندن و حفظ از ظلم ظالمان ذکر کرده است.

۶. الأمان مِن أَخطار الاسفار و الازمان ^[۲۱]

این کتاب شریف در مورد ادعیه و روش درمان بیمارى ها در سفر بوده و در سیزده باب تألیف شده است. این کتاب مشتمل بر امور روحانى شامل ادعیه وارده در سفر و امور جسمانى همچون داروهاى رفع بیمارى و… است. نویسنده درصدد ذکر مطالبى است که با عمل به آن ها، فرد دچار بیمارى هاى روحانى و جسمانى نشود.

حلّى، احمدبن محمد

ابوالعباس جمال الدین احمدبن شمس الدین محمدبن فهد حلى اسدى مشهور به ابن فهد حلى در سال ۷۵۷ قمرى در شهر حله به دنیا آمد و در سال ۸۴۱ از دنیا رفت. ایشان فقید و محدث قرن هشتم و نهم قمرى و در اخلاق، مقامات معنوى و سلوک عرفانى از بزرگان شیعه است. وى در دوره خود از بزرگان فقه شیعه بود.

عده الداعى و نجاح الساعى ^[۲۲]

این کتاب از آثار مشهور و برجسته علماى شیعه در حوزه دعا و عرفان عملى به شمار مى رود که توسط ابن فهد حلى ^[۲۳] تألیف شده است. وى غرض از تألیف کتاب را ترغیب در دعا و حسن ظنّ به حق تعالى بیان کرده است. عده الداعى، داراى یک مقدمه در تعریف دعا، شش باب به ترتیب در تشویق به دعا، اسباب اجابت، اوصاف دعاکننده، کیفیت دعا، ذکر، تلاوت قرآن و یک ارشاد در اهمیت تقوا و ترک گناه و یک خاتمه در اسماء حسناى الهى است. ۸۳۶ روایت ^[۲۴] و مطالب مفید و مستدلّ فراوانى در قالب عبارت هایى زیبا و دلنشین در این اثر ذکر شده است. اعتبار این کتاب نزد دانشمندان متأخر موجب شهرت ابن فهد گشته است.^[۲۵] مؤلّف، سال ۸۰۱ ق در ۴۴ سالگى از نوشتن آن فارغ شد و خود او این کتاب را با نام «نبذه الباغى» تلخیص کرده است.

کفعمى، ابراهیم بن على

شیخ تقى الدین ابراهیم بن على کفعمى یکى از عالمان بزرگ قرن نهم است که به فضیلت و علم شهرت دارد. وى حدود سال ۸۴۰ ق در روستاى کفعم جبل عامل و در یک خانواده اهل علم به دنیا آمد و احتمالا در سال ۹۰۵ ق در کربلا وفات کرده است.^[۲۶] دو کتاب دعایى مهم از او به یادگار مانده است.

۱. البلد الأمین ^[۲۷]

نام کامل کتاب «البلد الأمین والدّرع الحصین من الادعیه و الاعمال و الاوراد و الاذکار» است که از کتب مشهور و معتبر در دعا و آداب دینى و امور عبادتى محسوب مى شود. مؤلف، اثر خود را با مقدمه کوتاهى آغاز کرده، سپس به ذکر آداب تطهیر، احکام وصیت، نماز میت، تعقیبات نماز و دعاهاى هنگام خواب پرداخته و آن گاه ادعیه و اعمال هفته، آداب استخاره، اعمال و ادعیه ماه ها با آغاز از ماه رجب و ختم به ماه جمادى الاخر را آورده و بعد زیارات و نمازهاى مستحب را به ترتیب بیان کرده است.

۲. جنه الامان الواقیه و جنه الایمان الباقیه (مصباح)^[۲۸]

این کتاب که به مصباح کفعمى مشهور است، در پنجاه فصل تنظیم شده و شامل ادعیه، اوراد و اذکار و مشتمل بر آداب دینى و دعایى و امور عبادتى است و تفاوت چندانى با کتاب البلد الأمین ندارد. این کتاب نیز ابتدا به وصیت و طهارت و سپس به نماز مى پردازد و با ذکر اعمال روز و شب، زیارات و اعمال ماه ها از رجب تا ذى الحجه را شرح مى دهد. در خاتمه نیز آداب دعا را بیان مى کند.

شیخ بهایى، محمد بن حسین

مفتاح الفلاح ^[۲۹]

نویسنده این کتاب بهاءالدین محمد بن عزالدین حسین بن عبدالصمد حارثى ملقب به شیخ بهایى است. وى در سال ۹۵۳ ق در خانواده اى اهل علم، دیده به جهان گشود؛ در نوجوانى همراه خانواده خود از لبنان به ایران مهاجرت کرد و در اصفهان ساکن شد و بعدها به منصب شیخ الاسلامى دست یافت.^[۳۰] او در سال ۱۰۳۰ ق در اصفهان از دنیا رفت.^[۳۱] کتاب مفتاح الفلاح او اثر درخورى در موضوع دعا است. این کتاب یک مجموعه کامل دعایى است که براى هر ساعتى از اوقات شبانه روزى انسان تنظیم گردیده و از شش باب تشکیل شده است: باب اول در اعمال انسان از طلوع فجر تا طلوع خورشید، باب دوم در اعمال وارده از طلوع خورشید تا زوال خورشید، باب سوم به اعمال زوال خورشید تا غروب خورشید، باب چهارم اعمال انسان از غروب خورشید تا وقت خواب و باب پنجم به اعمال هنگام خواب تا انتصاف شب و باب ششم به اعمال ما بین انتصاف لیل تا طلوع فجر مى پردازد.

مجلسى، محمدباقر

زاد المعاد^[۳۲]

نویسنده این کتاب علامه محمدباقر مجلسى است.^[۳۳] زاد المعاد کتابى است که علامه  مجلسى در زمینه دعا نگاشته و مشتمل بر اذکار و ادعیه مذهبى است. این کتاب در چهارده باب و ۴۹ فصل و یک خاتمه نگاشته شده است. در این کتاب ابتدا به دعاها و ویژگى هاى عبادى هر ماه اشاره شده، بعد به زیارت معصومین علیهم السلام و سپس به برخى از احکام فقهى مى پردازد. این کتاب پیش از مفاتیح الجنان شیخ عباس قمى، معروف ترین کتاب در موضوع دعا بوده است.

قمى، شیخ عباس

مفاتیح الجنان

نویسنده این کتاب، شیخ عباس قمى در سال ۱۲۹۴ ق در قم متولد شد. او از شاگردان محدث نورى بود و در سال ۱۳۵۹ ق در شهر نجف چشم از جهان فروبست. کتاب هاى معروفى چون نفس المهموم و منتهى الآمال از جمله آثار اوست. مفاتیح الجنان شناخته شده ترین کتاب شیخ عباس قمى و رایج ترین کتاب دعا میان شیعیان است. این کتاب در سه باب تدوین شده است: باب اول در ادعیه بوده و شامل تعقیبات نماز، نمازهاى مستحبى، مناجات ها و دعاهاست. باب دوم در مورد اعمال سالیانه و شامل اعمال هر یک از ماه هاى سال، فضیلت و اعمال روز نوروز، اعمال ماه هاى رومى و… است. باب سوم نیز درخصوص زیارات شامل زیارت معصومین و صالحان مى شود.

پی نوشت:

[۱]. باغستانى، دعا در تصوف و عرفان در دانشنامه جهان اسلام، ج ۱۷، ص ۷۶۲- ۷۶۴.

[۲].« واعلم أن الذى بیده خزائن السموات و الارض قد أذن لک فى الدعا و تکفل لک بالاجابه».( شریف رضى، نهج البلاغه،( ترجمه سید جعفر.شهیدى)، ص ۳۰۲، نامه ۳۱)

[۳]. بگو اگر دعاى شما نباشد پروردگارم هیچ اعتنایى به شما نمى‏کند( فرقان، ۲۵/ ۷۷).

[۴]. کلینى، کافى، ج ۲، ح ۴۶۶.

[۵]. غافر،۶۰: پروردگارتان فرمود مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم، درحقیقت کسانى که از پرستش من کبر مى‏ورزند به زودى خوار در دوزخ مى‏آیند.

[۶]. احمدپور و دیگران، کتاب‏شناخت اخلاق اسلامى، ص ۳۱۱.

[۷]. حکیمى، مقدمه‏اى بر شناخت دعا، در نیایش از نگاه اندیشمندان، ج ۲، ص ۶۰ و ۶۱.

[۸]. نوریها، آثار تربیتى دعا، در نیایش از نگاه اندیشمندان، ج ۲، ص ۱۰۶- ۱۱۳.

[۹]. احمد پور و دیگران، کتاب‏شناخت اخلاق اسلامى، ص ۳۱۳ و ۳۱۴.

[۱۰]. بوترابى، صحیفه سجادیه، ص ۲۹۱ و ۲۹۲.

[۱۱]. مشخصات کتاب‏شناختى این اثر: ابن‏قولویه قمى، کامل الزیارات، قم، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ ق؛ ابن‏قولویه قمى، کامل الزیارات، ترجمه ذهنى تهرانى، تهران، پیام حق، ۱۳۷۷ ش.

[۱۲]. انصارى، دائرهالمعارف بزرگ اسلامى، ج ۴، ص ۴۹۱ و ۴۹۲.

[۱۳]. مشخصات کتاب‏شناختى این اثر: طوسى، محمدبن حسن، مصباح المتهجد، بیروت، مؤسسه فقه الشیعه، ۱۴۱۱ ق.

[۱۴]. آقابزرگ طهرانى، طبقات اعلام الشیعه، ص ۱۶۱ و ۱۶۲.

[۱۵]. احمدپور و دیگران، کتاب‏شناخت اخلاق اسلامى، ص ۳۱۷.

[۱۶]. مشخصات کتاب‏شناختى این اثر: سیدبن طاووس، على‏بن موسى، الإقبال بالأعمال الحسنه، محقق و مصحح، جواد قیومى اصفهانى، قم، دفتر تبلیغات اسلامى، ۱۳۷۶ ش.

[۱۷]. مشخصات کتاب‏شناختى این اثر: سیدبن طاووس، الدروع الواقیه، محقق جواد قیومى اصفهانى، مؤسسه نشر اسلامى، چاپ اول، ۱۴۱۴ ق.

[۱۸]. مشخصات کتاب‏شناختى این اثر: سیدبن طاووس حلى، على‏بن موسى، جمال الاسبوع بکمال العمل المشروع، قم، دارالذخائر، ۱۴۱۱ ق.

[۱۹]. مشخصات کتاب‏شناختى این اثر: سیدبن طاووس، على‏بن موسى، فلاح السائل و نجاح المسائل فى عمل الیوم و اللیله، تحقیق غلام حسین المجیدى، قم، دفتر تبلیغات اسلامى، ۱۴۱۹ ق.

[۲۰]. مشخصات کتاب‏شناختى این اثر: سیدبن طاووس، على‏بن موسى، مهج الدعوات و منهج العبادات، قم، دارالذخائر، ۱۴۱۱ ق.

[۲۱]. مشخصات کتاب‏شناختى این اثر: سیدبن طاووس، على‏بن موسى، الامان من أخطار الأسفار و الأزمان، نجف، منشورات المطبعه الحیدریه، ۱۳۷۰ ق.

[۲۲]. مشخصات کتاب‏شناختى این اثر: ابن‏فهد حلى، احمدبن محمد، عده الداعى و نجاح الساعى، تصحیح و تعلیق احمد موحدى قمى، قم، دار الکتاب الاسلامى، ۱۴۰۷ ق.

[۲۳]. شرح احوال او پیش‏تر آمد.

[۲۴]. ابن‏فهد حلى، احمدبن محمد، آیین بندگى و نیایش، ترجمه عده الداعى، قم، بنیاد معارف اسلامى، ۱۳۷۵ ش. از ابتکارات مترجم، شماره‏گذارى روایات است.

[۲۵]. طباطبایى، تاریخ حدیث شیعه، ج ۲، ص ۱۶۷.

[۲۶]. رضایى، اسماعیل، دائرهالمعارف تشیع، مقاله کفعمى، ص ۱۳۷ و ۱۳۸.

[۲۷]. مشخصات کتاب‏شناختى این اثر: کفعمى، تقى‏الدین ابراهیم‏بن على‏بن الحسن‏بن محمد، البلد الامین و الدرع الحصین، بیروت، لبنان، مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، ۱۴۰۳ ق.

[۲۸]. مشخصات کتاب‏شناختى این اثر: کفعمى، ابراهیم‏بن على، جنه الأمان الواقیه و جنه الایمان الباقیه المشتهر بالمصباح، تهران، اسماعیلیان، ۱۳۴۹ ش.

[۲۹]. مشخصات کتاب‏شناختى این اثر: شیخ بهایى، محمدبن حسین، مفتاح الفلاح، ترجمه على‏بن طیفور بسطامى، قم، دارالکتب الاسلامى، ۱۴۱۱ ق.

[۳۰]. در رویکرد تلفیقى به زندگى‏نامه ایشان اشاره شده است.

[۳۱]. شریعتى، مرضیه، دائرهالمعارف تشیع« مقاله شیخ بهائى»، ج ۱۰، ص ۱۶۱- ۱۶۴.

[۳۲]. مشخصات کتاب‏شناختى این اثر: مجلسى، محمدباقر، زاد المعاد و مفتاح الجنان، تحقیق یوسف اسدزاده، قم، پیام مقدس، ۱۳۸۹ ق.

[۳۳]. پیش‏تر به زندگى‏نامه او اشاره شد.

منبع: کتاب نقش عالمان شیعه در گسترش علم اخلاق.

نویسنده: مهدى علیزاده و جمعى از محققان.