تفسیر نزد اصحاب اهل بیت (ع) در قرن اول

تفسیرنویسی اصحاب اهل بیت (ع) وشیعیان ودرس آموختگان محافل امامان (ع) سابقه ای دیرینه دارد . درکتاب رجال نجاشی نام برخی از متکلمان و ادیبان و علمای شیعه ذکر شده که آثارتألیفی آن ها جنبۀ تفسیری داشته و عموماً باید آن ها را جزء محدثان دانست . تفسیرنویسی درمیان شیعیان به صورت جدی از زمان اصحاب امام سجاد (ع) آغاز شد و این همان زمانی است که اهل سنت هم به تفسیر نویسی روی آورده بودند . از شاخص ترین افراد دراین زمان باید از کسانی مانند ابوحمزۀ ثمالی و جابرجعفی یاد کرد . درشماراصحاب امام جعفرصادق (ع) . باید به تألیفی از منخل بن جمیل اسدی درتفسیراشاره کرد (نجاشی ، ص ۴۲۱) . دراواخرقرن ۲ ق ، می توان ازتفسیری ازمحمد بن علی بن ابی شعبۀ حلبی یاد کرد که مؤلف آن ازمهم ترین و برجسته ترین رجال امامیه درعصرخود بوده است (همان ، ص ۳۲۵) . به این فهرست باید متونی تفسیری از علی بن ابی حمزۀ بطائی وعیسی بن داود نجارووهیب بن حفص جریری وعبدالله بن وضاح را افزود (همان ، ص ۲۵۰ ، ۲۹۴ ، ۴۳۱ ؛ شیخ طوسی ، الفهرست ، ص ۱۹۳ ؛ پاکتچی ، ذیل «تفسیر») . افزون بر این افراد شاخص ، برخی ازدرس آموختگان محضرامامان (ع) نیزبوده اند که درادامه به بررسی شرح احوال آن پرداخته می شود .

میثم تمار (- ۶۰ ق)

محدث ، مفسر ، ازیاران امام علی (ع) .

ابوجعفرمیثم تمار . اطلاعات تاریخی دربارۀ او بسیاراندک است وحتی نام «میثم تمار» را امام علی (ع) هنگام خرید وی ازبنی اسد برای او برگزیدند (مجلسی ، ج ۳۴ ، ص ۳۰۲) . درمنابع ، او را یکی ازمهم ترین راویان حدیث امامان (ع) معرفی کرده اند .

نیزدربارۀ اوبخش «حدیث» .

میثم تمارنزد اهل بیت (ع) دانش اندوخت و ، افزون برآن که روایات واحادیث آن بزرگواران را به نسل پسین منتقل ساخت ، در زمینۀ روایت سیرۀ امام علی (ع) و اخباری از آن حضرت در منابع دارای جایگاه ارزشمندی است (فتال نیشابوری ، ص ۲۸۸) . وی در علم تفسیرشاگرد امام علی (ع) بود وپس ازشهادت آن امام ، در سفرهایش به مدینه ، مدنیان برای فراگیری حدیث وتفسیرنزد او گرد می آمدند (خصیبی ، ص ۱۳۲ – ۱۳۳) . مباحث حدیثی و تفسیری او با برخی از بزرگان از صغار صحابه بیانگر توانمندی او درعلم تفسیراست . در منابع به تفسیری از او اشاره شده که در بردارندۀ برخی از تعالیم و مطالبی است که از مولایش علی (ع) فرا گرفت وآن ها را به ابن عباس املا کرد . درمنابع آمده است که میثم دربازگشت ازملاقاتی با ام سلمه درراه با ابن عباس روبه رو شد وبه او گفت : « هرآنچه خواستی ازتفسیرقرآن ازمن جویا شد ؛ زیرا که من تنزیل قرآن را نزد علی (ع) خوانده ام وتأویل آن را نیز از او آموخته ام » کشی در رجال خود در شرح حال میثم آورده است که ، پس از املای مطالب تفسیری به ابن عباس ، از چگونگی شهادت خویش برای وی سخن رانده است (عقیقی بخشایشی ، طبقات مفسران شیعه ، ج ۱، ص ۳۴۸ – ۳۴۹) . م

سعید بن مسیب (۱۵ ؟ – مدینه ۹۴ ق)

فقیه ، راوی حدیث ، مفسردرقرن ۱ق .

ابومحمد سعید بن مسیب بن حزن مخزومی . درمدینه به دانش اندوزی پرداخت و از شخصیت های عالی قدرعلمی ودینی بود . از بزرگان تابعان و نخستین فقیه مدینه بود و می توان او را مؤسس فقه مدینه دانست . اوامکان آن را یافت تا محضرچهارتن ازامامان شیعه (ع) را درک کند : علی (ع) ، حسن (ع) ، حسین (ع) ، سجاد (ع) . وی فقیهی بی بدیل در زمان خود بود که نزد صحابیانی چون جابربن عبدالله انصاری وسلمان فارسی داشته اندوخت . بیش ترین بهره را ازمحضرحضرت علی (ع) برد و از نخستین یاران امام سجاد (ع) نیز بود. در میان شاگردان سعید بن مسیب نام بزرگانی مانند ابو حمزۀ ثمالی وابوغالب اسدی وابان بن تغلب مشاهده می­ شود ابن شهرآشوب درمناقب آل ابی طالب دربیان کرامات امام سجاد (ع) ازروایات سعید بن مسیب بهره برده است وشیخ طوسی او را در زمرۀ پیش گامان نقل حدیث یاد کرده است

ابن قولویه در روایتی از امام محمد باقر(ع) به نقل از امام سجاد (ع) آورده است که سعید بن مسیب داناترین مردم به احادیث پیشینیان درزمان خود بود (کشی ، ج ۱، ص ۳۳۲ – ۳۳۵ ؛ ابن شهرآشوب ، مناقب ، ج ۴ ، ص ۱۳۳ ، ۱۴۳ ؛ شیخ طوسی ، الرجال ، ص ۹۰) . وی یکی ازمخالفان سرسخت بنی امیه بود و مخالفت های او با دستگاه خلافت درمنابع درج شده است .

سعید بن مسیب در علم تفسیر توانمند بود و برخی ازآیات الهی را تفسیر کرده است . یحیی بن سعید یکی از روایان اصلی بود که روایات تفسیری سعید بن مسیب را انتقال داده است . در قرن های بعد ، که آثاری تفسیری تدوین شد ، روایات سعید بن مسیب نیز دراین آثارمورد استفادۀ فراوان قرارگرفت وازآن جمله می توان به انبوهی ازروایات اودر تفسیرطبری (مثلاً ج ۱، ص ۲۲۵ ، ۲۳۷ ، ج ۲ ، ص ۲ – ۳) وتفسیرصنعانی (ج ۱، ص ۵۵ ، ۹۴) اشاره کرد .

پی نوشت ها:

1. نجاشی، احمد، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم.
2. شیخ طوسی، محمد بن حسین، الفهرست، به کوشش محمد صادق آل بحر العلوم، نجف، چاپ، مرتضویه.
3. فتال نیشابوری، محمد، روضه الواعظین، به کوشش، محمد مهدی خرسان، نجف.
4. خصیبی، حسین، الهدایه الکبری، بیروت، بی تا.
5. کشی، محمد بن عمر،د معرفه الرجال، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد،
6. طبری، محمدبن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالفکر،
7. صنعانی، عبدالرزاق، المصنف، به کوشش حبیب الرحمن اعظمی، بیروت.
8. عقیقی بخشایشی، عبد الرحیم ، طبقات مفسران شیعه، قم، نوید اسلام.
9. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی،
10. منبع: نقش شیعه در فرهنگ و تمدن