شرکت در نماز جماعت اهل سنت از نظر فقه امامیه

یکی از مسائل مهم در روابط میان شیعیان و اهل سنت، این است که آیا شیعیان می توانند در نماز جماعت اهل سنت شرکت کنند و به امام جماعت آنها اقتدا کنند یا خیر. نظر فقهای شیعه از گذشته تا امروز به طور کلی این بوده است که این کار از روی تقیه مجاز است. البته در جزئیات این مسئله اختلافاتی میان فقهای شیعه وجود دارد.

امت اسلامی و چالش های فقهی شیعه و سنی

وضعیت حساس امروز دنیای اسلام و شکل گیری حرکت های بیداری اسلامی، نشان از آن دارد که امت اسلام بیش از پیش، به اتحاد و هماهنگی نیازمند است. بر این اساس طرح علمی احکام فقهی این دو فرقه نسبت به یکدیگر به خودی خود دارای اهمیت به سزایی است. چه، ارائه تصویر واقعی از نگاه فریقین به یکدیگر می تواند زمینه های عملی و نه شعارگونه، برای گام برداشتن آحاد مسلمانان به سمت وفاق و هماهنگی بیشتر را فراهم سازد.

در این میان شرکت آحاد شیعیان در نماز جماعت اهل سنت به عنوان نمونه ای از اتحاد امت اسلام با یکدیگر و یکی از راه های رسیدن به همبستگی ماندگار میان شیعه و سنی است که به خصوص در موسم حج و اجتماع عظیم مسلمانان سراسر جهان در حرمین شریفین رخ می نماید. تحقق این امر وابسته به بررسی آرای فقهی و تشریح دیدگاه فقیهان است.

حکم فقهی شرکت در نماز جماعت اهل سنت

فقهای امامیه، حکم شرکت در نماز جماعت اهل سنت و اقتدا به آنان را از دو منظر حکم اولیه و حکم ثانویه مورد تحلیل و بررسی قرار داده اند. حکم اولیه حاکی از آن است که در اصل این نماز مورد قبول شارع نیست، و حکم ثانویه حاکی از اینکه بنا بر تقیه می توان در نماز جماعت اهل سنت شرکت کرد.

حکم اولیه: جایز نبودن شرکت در نماز جماعت اهل سنت

با بررسی آرای فقهای امامیه پیرامون حکم فقهی امامت اهل سنت در نماز جماعت و اقتدای شیعیان به ایشان پی می بریم که جملگی حکم مسئله را منع و در نتیجه بطلان جماعت می دانند. در آثار فقهی متقدمان به صراحت از جایز نبودن شرکت در نماز جماعت اهل سنت سخن گفته شده است.[۱] اجماع فقها بر شرطیت ایمان امام جماعت، به معنای اعتقاد وی به خلافت امام علی بن ابی طالب (ع) و یازده فرزند ایشان پس از رسول خدا (ص) که مرادف با اعتقادات شیعه اثنا عشری می باشد، گواه دیگری بر ادعای پیش گفته است.[۲] امام خمینی نیز همگام با فقهای امامیه به لزوم ایمان امام جماعت تصریح کرده[۳] و حکم عدم جواز اقتدا به مخالفان مذهبی را بیان کرده است.[۴]

حکم ثانویه: جواز شرکت در نماز جماعت اهل سنت

با وجود تصریح فقها به جایز نبودن شرکت در نماز جماعت اهل سنت، تمام فقیهان امامیه در صورت بروز شرایط خاص، شرکت در نماز جماعت اهل سنت را جایز دانسته[۵] و حتی مستحب و از نظر بهره مندی از ثواب، برتر از شرکت در جماعت اهل ایمان برشمرده اند.[۶] امام خمینی هم در مقام تبیین حکم ثانویه به جواز شرکت در نماز جماعت اهل سنت و صحت نماز خوانده شده با ایشان فتوی داده است.[۷]

دلایل حکم اولیه

برای حکم اولیه به کتاب، سنت و اجماع، به ضمیمه ضمان امام جماعت و اهلیت نداشتن اهل سنت برای ضمان استناد شده است.

آنچه از آیات قرآن برای این حکم مورد استدلال قرار گرفته، این آیه کریمه است: «وَ لَا تَرْکَنُوا إِلَى الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ وَ مَا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیَاءَ ثُمَّ لَا تُنْصَرُونَ»[۸] «و به کسانى که ستم کردند، اعتماد نکنید که در این صورت آتش به شما مى‌ رسد، در حالى که جز خدا براى شما، هیچ یاور و سرپرستى نیست، سپس مورد یارى قرار نمى‌ گیرید.»

استدلال فقها[۹] به این آیه برای جایز نبودن اقتدا به اهل سنت را در قالب سه مقدمه و سپس نتیجه می توان ساماندهی کرد:

مقدمه اول: مقدم داشتن فرد به عنوان امام جماعت و اقتدای به او به منزله رکون به وی است.

مقدمه دوم: اهل سنت از جمله ظالمان هستند.

مقدمه سوم: قرآن از رکون به ظالم نهی کرده است.

نتیجه: اقتدا به اهل سنت از نظر قرآن ممنوع است.

توضیح اینکه معنای جامع و کلی ماده «رکن» و مشتقات آن همان مفهوم جامع اتکا، وابستگی و اعتماد است که میل و رغبت هم در آن نهفته باشد. بنابراین اقتدا کردن به امام جماعت را می توان مصداقی از رکون دانست، چه اینکه مأموم در حال اقتدا به امام، به وی اعتماد می کند و او را جایگزین خود در اتیان برخی از اجزای نماز قرار می دهد.

به نظر می رسد قرار گرفتن اهل سنت در زمره ظالمان به مثابه افرادی که در عوض پیروی از جانشین به حق پیامبر (ص) از دیگران پیروی کردند و با تأیید و ترویج ظلم و فسادگری ایشان مانع از صلاح و اصلاح شدند آن گاه دقیق باشد که این عمل ایشان از سر انکار و یقین صورت گرفته باشد. چنانکه قرآن کریم می فرماید: «و آن معجزات را، در حالى که باطنشان به آنها یقین پیدا کرده بود، از روى ستم و برترى جویى انکار کردند، از این رو بنگر که سرانجام فساد کنندگان چگونه بود.»[۱۰] بر اساس این تحلیل، قرار دادن عموم مخالفان مذهبی، نه خواص و علمای آنان، در زمره ظالمان خالی از نقد نیست.

از میان روایاتی که به صراحت از اقتدا به مخالفان نهی کرده، صحیحه زراره[۱۱] و همچنین احادیث صحیح و موثق دال بر بطلان عبادت اهل سنت[۱۲] و عدم اکتفا به نماز جماعت اهل سنت[۱۳] متقن ترین دلیل برای حکم اولیه است.[۱۴]

دلایل حکم ثانویه

مهم ترین دلیل مورد استناد فقها درباره حکم ثانویه، روایات است که آن را در چند بخش می توان

تقسیم کرد:

بخش اول: روایاتی که در آن به فضیلت شرکت در نماز جماعت اهل سنت اشاره شده است. از جمله روایت صحیح السندی که نماز خواندن همراه با اهل سنت در صف اول را همچون نماز خواندن پشت سر رسول خدا (ص) دانسته است.[۱۵]

بخش دوم: روایات صحیح یا موثقی که نحوه اقامه نماز با اهل سنت را بیان کرده و به طور عمده از  ضرورت انجام قرائت توسط مأموم شیعی سخن می گویند.[۱۶]

شرط جواز شرکت در نماز جماعت اهل سنت

میان فقهای امامیه درباره عنوان ثانوی که جایگاه طرح حکم ثانوی مسئله می باشد اختلاف نظر وجود دارد. به گونه ای که هر یک در صورت تحقق عنوان و شرایطی خاص به جواز شرکت در نماز جماعت اهل سنت و اقتدا به ایشان حکم کرده اند.

مشهور فقهای متقدم، حکم ثانویه مسئله را در صورت تحقق شرایط اضطرار ناشی از لزوم تقیه دانسته اند که ناظر به تقیه خوفی است.[۱۷] برخی از فقها نیز، شرکت در جماعت مخالفان را به هنگام تقیه به منظور مدارا، جلب حسن ظن اهل سنت به شیعیان، فراهم آمدن فضای حسن معاشرت میان مسلمانان، تألیف قلوب مخالفان نسبت به شیعیان و مذهبشان، از بین رفتن یا کاسته شدن دشمنی با شیعه جائز دانسته اند.

کیفیت شرکت در نماز جماعت اهل سنت از نظر مشهور فقها

از نظر مشهور فقها، مأموم شیعه از ابتدا همراه با مخالفان در نماز جماعت ایشان حضور می یابد، در افعال نماز مثل رکوع و سجود به صورت ظاهری از امام جماعت تبعیت می کند، ولی اذان و اقامه را خودش باید بگوید. همچنین قرائت از او ساقط نمی شود و لازم است آن را خودش به جا آورد.[۱۸] صاحب جواهر وجوب قرائت در هنگام شرکت در نماز جماعت اهل سنت از سر تقیه را مورد تصریح اصحاب امامیه بیان کرده و از نیافتن نظریه مخالف در آن سخن گفته است.[۱۹]

در صورت اخیر اقدام به قرائت با توجه به شرایط تقیه مراتبی دارد که در صورت شدت خوف می تواند به حدیث نفس منتهی شود، و در صورت پیشی گرفتن امام بر مأموم در قرائت، به همان مقدار خوانده شده بسنده یا در صورت فراغت مأموم از قرائت، مشغول به ذکر شود. نیز می تواند در نمازهای جهریه به جای قرائت جهری به صورت اخفاتی بخواند.[۲۰]

فتوای آیت الله سیستانی

آیت الله سیستانی در مورد شرکت در نماز جماعت اهل سنت می گوید:

نماز خواندن شیعه امامی پشت سر آنان [اهل سنت] جایز است، لیکن مأموم اگر بتواند باید با صدای آهسته برای خودش قراءت کند و اگر نتوانست در دلش بخواند. اگر هم تقیه اقتضا کرد می تواند تکتّف کند (دو دستش را بر هم بگذارد) همچنین در صورتی که جایی که هست چیزی که سجده بر آن جایز است نباشد جایز است بر فرش و مانند آن سجده کند و اگر باشد مانند زمین یا حصیر باید بر آن سجده کند.[۲۱] اگر اقتدا به آنان در نماز جمعه بود، واجب است که پس از آن نماز ظهر به جای آورده شود.[۲۲] همچنین اگر نماز را پیش از دخول وقت به جای آورند، مُجزی نیست و نباید به آن اکتفا کرد.[۲۳] سجده بر فرش های مسجد نبوی نیز، اگر تقیه اقتضای آن را داشته باشد، جایز است و واجب نیست برای رهایی از سجده بر فرش، به جای دیگری بروند، همچنین تأخیر انداختن نماز تا زوال به سبب تقیه واجب نیست.[۲۴]

عدم نیاز به اعاده نماز پس از اقتدا به اهل سنت

بیشتر فقهایی که قائل به فتوای پیشگفته اند، نماز مأموم را صحیح دانسته و اعاده آن را لازم نمی دانند. در این فرض فرقی میان آنکه فرصت برای اعاده باقی باشد یا نه، شرکت در جماعت از سر اضطرار صورت گرفته باشد یا نه، نیست.[۲۵]

شاید وجه حکم عدم اعاده این باشد که این نماز گر چه ظاهر جماعت دارد، در حقیقت فرادی صورت گرفته است؛ چنانکه فقها هم چنین نمازی را فرادی می دانند[۲۶] و گفته اند مأموم باید در نماز تقیه ای با مخالفان، بدون نیت جماعت نمازش را بخواند.[۲۷]

یاد کردنی است که برخی هم به صحت نماز در صورت اضطرار تمایل یافته و آن را اقوی دانسته اند.[۲۸] ولی به نظر می رسد این دیدگاه با روح روایات وارده و مصلحت مورد نظر شارع در تجویز حضور در نماز جماعت اهل سنت سازگاری ندارد. از این رو دیدگاه مشهور که شرط اضطرار را معتبر نمی داند با هدف شارع که مصلحت مدارا با مخالفان را در نظر داشته، هماهنگی بیشتری دارد.

کیفیت شرکت در نماز جماعت اهل سنت از نظر امام خمینی

امام خمینی تقیه را شرط دانسته و با وجود شرایط تقیه جواز شرکت در جماعت مخالفان و اقتدا به ایشان را جایز می دانند، به این صورت که پیروان امامیه بدون هر گونه احساس خوف و ترس از تحمل ضرر، بلکه به جهت حسن معاشرت با اهل سنت، محبت ورزی به آنان و ایجاد وحدت، به امام جماعت اهل سنت اقتدا کنند و همین نماز برای آنان صحیح می باشد، بدون نیازمندی به آنکه قبل و بعدش نماز خود را بخوانند یا آنکه در ظاهر از جماعت پیروی و خودشان قرائت را انجام دهند. به بیان دیگر با وجود تقیه شرکت در نماز جماعت اهل سنت به منزله انجام شکل و صورت جماعت نیست، بلکه نماز جماعت واقعی و مجزی است.[۲۹]

نتیجه گیری

شرکت در نماز جماعت اهل سنت از منظر اهل بیت (ع) و فقه شیعه از روی تقیه جائز می باشد؛ البته در اینکه شرائط لازم برای این حکم در صورت خوف و اضطرار حاصل می شود یا به صرف مدارا و حسن معاشرت، میان فقیهان شیعه اختلاف است. همچنین در کیفیت نماز با آنها که این نماز آیا جماعتی ظاهری به شمار می آید و مأموم شیعی باید نیت فرادی کرده و حمد و سوره را خود قرائت کند، یا نماز جماعتی واقعی و مجزی بایسته هست به مرجع تقلید خود مراجعه شود.

پی نوشت ها

[۱] . طوسی، الخلاف ج۱، ص۵۴۹؛ حلی، تذکره الفقهاء، ج۴، ص۲۷۹

[۲] . حلی، شرائع الاسلام، ج۱، ص۱۱۴؛ شهید ثانی، روض الجنان، ج۲، ص۹۶۷؛ یزدی، العروه الوثقی، ج۱، ص۷۹۷

[۳] . خمینی، تحریر الوسیله، ج۱، ص۲۷۴

[۴] . خمینی، الرسائل، ج۲، ص۱۹۹

[۵] . طوسی، النهایه، ص۱۱۲؛ حلی، منتهى المطلب، ج۶، ص۲۶۴؛ شهید اول، ذکری، ج۴، ص۲۶۹؛ نجفی، جواهر الکلام، ج۱۳، ص۱۹۵؛ انصاری، کتاب الصلاه، ج۲، ص۲۷۱، ۳۷۵

[۶] . شهید ثانی، رسائل، ج۱، ص۵۸۵؛ بحرانی، الحدائق، ج۱۱، ص۱۷۸

[۷] . خمینی، الرسائل، ج۲، ص۱۹۸

[۸] . هود/۱۱۳

[۹] . حلی، المعتبر، ج۲، ص۴۳۲؛ حلی، منتهى المطلب، ج۶، ص۲۰۵؛ شهید اول، ذکری، ج۴، ص۳۸۸

[۱۰] . نمل/۱۴

[۱۱] . کلینی، کافی، ج۳، ص۳۷۳

[۱۲] . حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱، ص۱۱۸

[۱۳] . کلینی، کافی، ج۳، ص۳۷۳

[۱۴] . بحرانی، الحدائق، ج۱۰، ص۶

[۱۵] . حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۸، ص۲۹۹

[۱۶] . حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۸، ص۳۶۳

[۱۷] . طوسی، النهایه، ص۱۱۲؛ حلی، منتهى المطلب، ج۶، ص۲۶۵؛ شهید اول، ذکری، ج۴، ص۴۷۰؛ نجفی، جواهر الکلام، ج۱۳، ص۱۹۵

[۱۸] . طوسی، المبسوط، ج۱، ص۱۵۸؛ بحرانی، الحدائق، ج۱۱، ص۷۸

[۱۹] . نجفی، جواهر الکلام، ج۱۳، ص۱۹۵

[۲۰] . طوسی، المبسوط، ج۱، ص۱۵۸

[۲۱] . سیستانی، ملحقات مناسک حج، سؤال۳۹۳

[۲۲] . سیستانی، ملحقات مناسک حج، سؤال۳۹۴

[۲۳] . سیستانی، ملحقات مناسک حج، سؤال۳۹۵

[۲۴] . سیستانی، ملحقات مناسک حج، سؤال۳۹۹

[۲۵] . حلی، منتهى المطلب، ج۶، ص۲۹۳؛ بحرانی، الحدائق، ج۱۱، ص۷۹؛ نجفی، جواهر الکلام، ج۱۳، ص۲۰۰

[۲۶] . بحرانی، الحدائق، ج۱۱، ص۸۱

[۲۷] . ابن بابویه، من لایحضره الفقیه، ص۲۵

[۲۸] . انصاری، کتاب الصلاه، ج۲، ص۳۷۵

[۲۹] . خمینی، توضیح المسائل، ج۱، ص۸۱۱؛ خمینی، مناسک حج، ص۴۸۵، ۴۹۴

منابع

۱. انصاری، مرتضی، کتاب الصلاه، قم، کنگره بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، چاپ اول، ۱۴۱۵ق

۲. ابن بابویه، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق

۳. بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۵ق

۴. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه الى تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ اول، ۱۴۰۹ق

۵. خمینی، روح الله، الرسائل، قم، اسماعیلیان، چاپ اول، ۱۴۱۰ق

۶. خمینی، روح الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار الإمام الخمینی، چاپ سوم، ۱۳۹۲ش

۷. خمینی، روح الله، توضیح المسائل (محشى)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هشتم، ۱۴۲۴ق

۸. خمینی، روح الله، مناسک حج (محشی)، تهران، نشر مشعر، چاپ چهارم، ۱۴۱۶ق

۹. سیستانی، سید علی، ملحقات مناسک حج، قم، دفتر آیت الله العظمی سیستانی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش

۱۰. شهید اول، محمد بن مکی، ذکری الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ اول، ۱۳۷۷ش

۱۱. شهید ثانی، زین الدین بن على، رسائل، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۴۲۱ق

۱۲. شهید ثانی، زین الدین بن على روض الجنان فی شرح ارشاد الاذهان، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ اول،

۱۳. طوسى‌، محمد، الخلاف‌، قم، جماعه المدرسین، چاپ اول، ۱۴۰۷ق

۱۴. طوسى‌، محمد، المبسوط، تهران‌، مکتبه المرتضویه، چاپ سوم، ۱۳۸۷ق

۱۵. طوسى‌، محمد، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ اول، ۱۴۰۰ق

۱۶. حلی، حسن بن یوسف، تذکره الفقهاء، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق

۱۷. حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب، مشهد، آستانه الرضویه المقدسه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق

۱۸. حلی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، مؤسسه سید الشهداء، چاپ اول، ۱۴۰۷ق

۱۹. حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق

۲۰. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۰۷ق

۲۱. میرزای قمی، ابوالقاسم، مناهج الاحکام، قم، جماعه المدرسین، چاپ اول، ۱۴۲۰ق

۲۲. نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۳۶۲ش

۲۳. یزدی، محمدکاظم، العروه الوثقی، قم، مکتبه الداوری، چاپ اول، ۱۴۱۴ق

منبع مقاله | اقتباس از:

مرویان حسینی، سید مهدی، و همکاران، بازخوانی حکم فقهی شرکت در نماز جماعت مخالفان و اقتدا به آنان با رویکرد ویژه به دیدگاه امام خمینی، فقه و اصول، سال چهل و هشتم، ش۱۰۵، تابستان ۱۳۹۵، ص۱۳۷-۱۵۸