سفارش های پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) به امام علی (علیه السلام) در واقع بیان یک سلسله عقاید و اخلاق است که در حقیقت توصیه به مسلمانان است.
امام علی (علیه السلام) در دامان پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) رشد کرده است. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) امیرالمومنین (علیه السلام) را بسیار دوست می داشت و بارها فرموده است «علی منی و انا من علی».
بنابراین امام علی (علیه السلام) هرچند خودش امام معصوم بود اما علومی را از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) آموخته است. در این حدیث سفارشاتی به امام علی (علیه السلام) فرموده تا مسلمانان آن ها را سرمشق زندگی خود قرار دهند.
متن حدیث
یا عَلِی إِنَّ مِنَ الْیقِینِ أَنْ لَا تُرْضِی أَحَداً بِسَخَطِ اللَّهِ وَ لَا تَحْمَدَ أَحَداً بِمَا آتَاکَ اللَّهُ وَ لَا تَذُمَّ أَحَداً عَلَى مَا لَمْ یؤْتِکَ اللَّهُ فَإِنَّ الرِّزْقَ لَا یجُرُّهُ حِرْصُ حَرِیصٍ وَ لَا تَصْرِفُهُ کَرَاهَهُ کَارِهٍ. إِنَّ اللَّهَ بِحُکْمِهِ وَ فَضْلِهِ جَعَلَ الرَّوْحَ وَ الْفَرَحَ فِی الْیقِینِ وَ الرِّضَا وَ جَعَلَ الْهَمَّ وَ الْحَزَنَ فِی الشَّکِّ وَ السَّخَطِ.
یا عَلِی إِنَّهُ لَا فَقْرَ أَشَدُّ مِنَ الْجَهْلِ وَ لَا مَالَ أَعْوَدُ مِنَ الْعَقْلِ وَ لَا وَحْدَهَ أَوْحَشُ مِنَ الْعُجْبِ وَ لَا مُظَاهَرَهَ أَحْسَنُ مِنَ الْمُشَاوَرَهِ وَ لَا عَقْلَ کَالتَّدْبِیرِ وَ لَا حَسَبَ کَحُسْنِ الْخُلُقِ وَ لَا عِبَادَهَ کَالتَّفَکُّرِ.
یا عَلِی آفَهُ الْحَدِیثِ الْکَذِبُ وَ آفَهُ الْعِلْمِ النِّسْیانُ وَ آفَهُ الْعِبَادَهِ الْفَتْرَهُ وَ آفَهُ السَّمَاحَهِ الْمَنُ وَ آفَهُ الشَّجَاعَهِ الْبَغْی وَ آفَهُ الْجَمَالِ الْخُیلَاءُ وَ آفَهُ الْحَسَبِ الْفَخْرُ.
یا عَلِی عَلَیکَ بِالصِّدْقِ وَ لَا تَخْرُجْ مِنْ فِیکَ کَذِبَهٌ أَبَداً وَ لَا تَجْتَرِئَنَّ عَلَى خِیانَهٍ أَبَداً وَ الْخَوْفِ مِنَ اللَّهِ کَأَنَّکَ تَرَاهُ وَ ابْذُلْ مَالَکَ وَ نَفْسَکَ دُونَ دِینِکَ وَ عَلَیکَ بِمَحَاسِنِ الْأَخْلَاقِ فَارْکَبْهَا وَ عَلَیکَ بِمَسَاوِی الْأَخْلَاقِ فَاجْتَنِبْهَا.
یا عَلِی أَحَبُّ الْعَمَلِ إِلَى اللَّهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ: مَنْ أَتَى اللَّهَ بِمَا افْتَرَضَ عَلَیهِ فَهُوَ مِنْ أَعْبَدِ النَّاسِ وَ مَنْ وَرِعَ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ فَهُوَ مِنْ أَوْرَعِ النَّاسِ وَ مَنْ قَنِعَ بِمَا رَزَقَهُ اللَّهُ فَهُوَ مِنْ أَغْنَى النَّاسِ.
یا عَلِی ثَلَاثٌ مِنْ مَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ: تَصِلُ مَنْ قَطَعَکَ وَ تُعْطِی مَنْ حَرَمَکَ وَ تَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمَکَ.
یا عَلِی ثَلَاثٌ مُنْجِیاتٌ: تَکُفُّ لِسَانَکَ وَ تَبْکِی عَلَى خَطِیئَتِکَ وَ یسَعُکَ بَیتُکَ.
یا عَلِی سَیدُ الْأَعْمَالِ ثَلَاثُ: خِصَالٍ إِنْصَافُکَ النَّاسَ مِنْ نَفْسِکَ وَ مُسَاوَاهُ [مُوَاسَاهُ] الْأَخِ فِی اللَّهِ وَ ذِکْرُ اللَّهِ عَلَى کُلِّ حَالٍ.
یا عَلِی ثَلَاثَهٌ مِنْ حُلَلِ [خَلَلِ] اللَّهِ: رَجُلٌ زَارَ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ فِی اللَّهِ فَهُوَ زَوْرُ اللَّهِ وَ حَقٌّ عَلَى اللَّهِ أَنْ یکْرِمَ زَوْرَهُ وَ یعْطِیهُ مَا سَأَلَ وَ رَجُلٌ صَلَّى ثُمَّ عَقَّبَ إِلَى الصَّلَاهِ الْأُخْرَى فَهُوَ ضَیفُ اللَّهِ وَ حَقٌّ عَلَى اللَّهِ أَنْ یکْرِمَ ضَیفَهُ وَ الْحَاجُّ وَ الْمُعْتَمِرُ فَهُمَا وَفْدُ اللَّهِ وَ حَقٌّ عَلَى اللَّهِ أَنْ یکْرِمَ وَفْدَهُ.
یا عَلِی ثَلَاثٌ ثَوَابُهُنَّ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَهِ: الْحَجُّ ینْفِی الْفَقْرَ وَ الصَّدَقَهُ تَدْفَعُ الْبَلِیهَ وَ صِلَهُ الرَّحِمِ تَزِیدُ فِی الْعُمُرِ.
یا عَلِی ثَلَاثٌ مَنْ لَمْ یکُنَّ فِیهِ لَمْ یقُمْ لَهُ عَمَلٌ: وَرَعٌ یحْجُزُهُ عَنْ مَعَاصِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عِلْمٌ یرُدُّ بِهِ جَهْلَ السَّفِیهِ وَ عَقْلٌ یدَارِی بِهِ النَّاسَ.
یا عَلِی ثَلَاثَهٌ تَحْتَ ظِلِّ الْعَرْشِ یوْمَ الْقِیامَهِ: رَجُلٌ أَحَبَّ لِأَخِیهِ مَا أَحَبَّ لِنَفْسِهِ وَ رَجُلٌ بَلَغَهُ أَمْرٌ فَلَمْ یتَقَدَّمْ فِیهِ وَ لَمْ یتَأَخَّرْ حَتَّى یعْلَمَ أَنَّ ذَلِکَ الْأَمْرَ لِلَّهِ رِضًا أَوْ سَخَطٌ وَ رَجُلٌ لَمْ یعِبْ أَخَاهُ بِعَیبٍ حَتَّى یصْلِحَ ذَلِکَ الْعَیبَ مِنْ نَفْسِهِ فَإِنَّهُ کُلَّمَا أَصْلَحَ مِنْ نَفْسِهِ عَیباً بَدَا لَهُ مِنْهَا آخَرُ وَ کَفَى بِالْمَرْءِ فِی نَفْسِهِ شُغُلًا.
یا عَلِی ثَلَاثٌ مِنْ أَبْوَابِ الْبِرِّ: سَخَاءُ النَّفْسِ وَ طِیبُ الْکَلَامِ وَ الصَّبْرُ عَلَى الْأَذَى.
یا عَلِی فِی التَّوْرَاهِ أَرْبَعٌ إِلَى جَنْبِهِنَّ أَرْبَعٌ مَنْ أَصْبَحَ عَلَى الدُّنْیا حَرِیصاً أَصْبَحَ وَ هُوَ عَلَى اللَّهِ سَاخِطٌ وَ مَنْ أَصْبَحَ یشْکُو مُصِیبَهً نَزَلَتْ بِهِ فَإِنَّمَا یشْکُو رَبَّهُ وَ مَنْ أَتَى غَنِیاً فَتَضَعْضَعَ لَهُ ذَهَبَ ثُلُثَا دِینِهِ وَ مَنْ دَخَلَ النَّارَ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّهِ فَهُوَ مِمَّنِ اتَّخَذَ آیاتِ اللَّهِ هُزُواً وَ لَعِباً أَرْبَعٌ إِلَى جَنْبِهِنَّ أَرْبَعٌ مَنْ مَلَکَ اسْتَأْثَرَ وَ مَنْ لَمْ یسْتَشِرْ ینْدَمْ کَمَا تَدِینُ تُدَانُ وَ الْفَقْرُ الْمَوْتُ الْأَکْبَرُ فَقِیلَ لَهُ الْفَقْرُ مِنَ الدِّینَارِ وَ الدِّرْهَمِ فَقَالَ الْفَقْرُ مِنَ الدِّینِ.
یا عَلِی کُلُّ عَینٍ بَاکِیهٌ یوْمَ الْقِیامَهِ إِلَّا ثَلَاثَ أَعْینٍ: عَینٌ سَهِرَتْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ عَینٌ غُضَّتْ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ وَ عَینٌ فَاضَتْ مِنْ خَشْیهِ اللَّهِ.
یا عَلِی طُوبَى لِصُورَهٍ نَظَرَ اللَّهُ إِلَیهَا تَبْکِی عَلَى ذَنْبٍ لَمْ یطَّلِعْ عَلَى ذَلِکَ الذَّنْبِ أَحَدٌ غَیرُ اللَّهِ.
یا عَلِی ثَلَاثٌ مُوبِقَاتٌ وَ ثَلَاثٌ مُنْجِیاتٌ فَأَمَّا الْمُوبِقَاتُ فَهَوًى مُتَّبَعٌ وَ شُحٌّ مُطَاعٌ- وَ إِعْجَابُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ وَ أَمَّا الْمُنْجِیاتُ فَالْعَدْلُ فِی الرِّضَا وَ الْغَضَبِ وَ الْقَصْدُ فِی الْغِنَى وَ الْفَقْرِ وَ خَوْفُ اللَّهِ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیهِ کَأَنَّکَ تَرَاهُ فَإِنْ لَمْ تَکُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ یرَاکَ.
یا عَلِی ثَلَاثٌ یحْسُنُ فِیهِنَّ الْکَذِبُ: الْمَکِیدَهُ فِی الْحَرْبِ وَ عِدَتُکَ زَوْجَتَکَ وَ الْإِصْلَاحُ بَینَ النَّاسِ.
یا عَلِی ثَلَاثٌ یقْبُحُ فِیهِنَّ الصِّدْقُ:النَّمِیمَهُ وَ إِخْبَارُکَ الرَّجُلَ عَنْ أَهْلِهِ بِمَا یکْرَهُ وَ تَکْذِیبُکَ الرَّجُلَ عَنِ الْخَیرِ.
یا عَلِی أَرْبَعٌ یذْهَبْنَ ضَلَالًا: الْأَکْلُ بَعْدَ الشِّبَعِ وَ السِّرَاجُ فِی الْقَمَرِ وَ الزَّرْعُ فِی الْأَرْضِ السَّبِخَهِ وَ الصَّنِیعَهُ عِنْدَ غَیرِ أَهْلِهَا.
یا عَلِی أَرْبَعٌ أَسْرَعُ شَیءٍ عُقُوبَهً: رَجُلٌ أَحْسَنْتَ إِلَیهِ فَکَافَأَکَ بِالْإِحْسَانِ إِسَاءَهً وَ رَجُلٌ لَا تَبْغِی عَلَیهِ وَ هُوَ یبْغِی عَلَیکَ وَ رَجُلٌ عَاقَدْتَهُ عَلَى أَمْرٍ فَمِنْ أَمْرِکَ الْوَفَاءُ لَهُ وَ مِنْ أَمْرِهِ الْغَدْرُ بِکَ وَ رَجُلٌ تَصِلُهُ رَحِمُهُ وَ یقْطَعُهَا.
یا عَلِی أَرْبَعٌ مَنْ یکُنَّ فِیهِ کَمَلَ إِسْلَامُهُ: الصِّدْقُ وَ الشُّکْرُ وَ الْحَیاءُ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ.
یا عَلِی قِلَّهُ طَلَبِ الْحَوَائِجِ مِنَ النَّاسِ هُوَ الْغِنَى الْحَاضِرُ وَ کَثْرَهُ الْحَوَائِجِ إِلَى النَّاسِ مَذَلَّهٌ وَ هُوَ الْفَقْرُ الْحَاضِرُ.[۱]
نشانه های یقین در سفارش های پیامبر (ص)
اى على! همانا یکى از نشانه هاى یقین این است که هیچ کس را با به خشم آوردن خداوند خشنود نسازى و به واسطه چیزى که خدا به تو داده است، هیچ کس را نستایى و براى چیزى که خدا به تو نداده است، هیچ کس را ملامت نکنى؛ زیرا نه حرص زدن آزمندى، روزى را مى رساند و نه ناخوشایندى شخص بى میل، آن را از او باز مى دارد.
به درستى که خداوند به فضل و حکم خویش، نشاط و شادمانى را در یقین و خشنودى قرار داده و غم و اندوه را در شک و خشم نهاده است.
عوامل ارزش های انسانی در سفارش های پیامبر (ص)
اى على! همانا هیچ فقرى سخت تر از جهل و هیچ مالى سودمندتر از عقل و هیچ تنهایى اى وحشت انگیزتر از خود بزرگ بینى و هیچ پشتیبانى نیکوتر از مشورت نیست و هیچ عقلى چون تدبیر و چاره اندیشى و هیچ حسبى چون خوش اخلاقى و هیچ عبادتى مانند تفکر نیست.
آفت های صفات انسانی در سفارش های پیامبر (ص)
اى على! آفت سخن، دروغ و آفت دانش، فراموشى و آفت پرستش، سستى و آفت بخشش، منت نهادن و آفت شجاعت، سرکش بودن و آفت زیبایى، به خود بالیدن و آفت افتخار خانوادگى، فخر فروشى است.
اى على! بر تو باد به راستى و اینکه هرگز دروغى از دهانت خارج نشود و هرگز بر خیانتى دلیرى مکن و همواره از خدا پروا کن چنان که گویى او را مى بینى و مال و جانت را فداى دینت نما و بر تو باد به خوش اخلاقى و پیشه کردن آن و پرهیز از بداخلاقى و اجتناب از آن.
سفارش های پیامبر (ص) درباره محبوب ترین اعمال
اى على! محبوب ترین کردار نزد خداوندگار سه چیز است: آن کس که واجبات الهى را انجام دهد، از عابدترین مردم به شمار آید و آن کس که از محرمات الهى بپرهیزد، از پارساترین مردمان گردد و آن کس که به روزى مقدر شده از جانب خداوند قانع باشد، از ثروتمندترین مردم محسوب شود.
سفارش های پیامبر (ص) درباره اخلاق نیک
اى على! سه عمل از اخلاق نیک است: کسى که با تو قطع رابطه کرده، دوباره با او رابطه برقرار سازى و کسى که از تو دریغ ورزیده، به او بخشش نمایى و کسى که بر تو ستم روا داشته، عفوش کنى.
سفارش های پیامبر (ص) درباره نجات دهنده ها
اى على! سه چیز نجات بخش است: نگهدارى از زبانت، گریه و زارى بر لغزشهایت و خانهات را پناهگاه خود ساختن. [نشستن در خانه هنگام فتنه].
سفارش های پیامبر (ص) درباره سرآمد اعمال
اى على! سرآمد اعمال سه خصلت است: از جانب خود در باره دیگران انصاف دادن، مال را با برادران ایمانى در میان نهادن و همیشه و در همه حال به یاد خدا بودن.
سفارش های پیامبر (ص) در باره زینت های الهی
اى على! سه چیز از زینت هاى الهى اند: مردى که به خاطر خدا به دیدار و زیارت برادر مومنش برود پس چنین کسى زائر خداست و بر خداست که زائر خود را گرامى دارد و هر چه درخواست نمود به او عطا نماید؛ دیگر مردى که نماز گزارد و تعقیبات آن را ادامه دهد تا نماز دیگر فرا رسد، پس چنین شخصى میهمان خداست و بر خداست که میهمانش را گرامى دارد و [مورد سوم] کسى است که به حج و عمره رود که چنین فردى هم، وارد بر خدا به شمار مى آید و اکرامش بر خدا لازم است.
سفارش های پیامبر (ص) درباره پاداش دنیوی و اخروی
اى على! سه کار در دنیا و آخرت پاداش دارند: حج گزاردن تنگ دستى را ببرد، صدقه دادن بلا را بگرداند و صله رحم بر عمر بیفزاید.
سفارش های پیامبر (ص) درباره علت های سرانجام نگرفتن کار
اى على! سه چیز است که اگر در کسى نباشد کارش سرانجام نگیرد: پرهیزى که او را از معصیت خدا باز دارد، دانشى که او را از نادانى شخص کم خرد برهاند و عقلى که به وسیله آن با مردم رفتار لطف آمیز و مدارا نماید.
سفارش های پیامبر (ص) در باره قرار گرفتن درسایه عرش
اى على! روز قیامت سه کس در زیر سایه عرش خواهند بود: مردى که آنچه براى خود مى پسندد براى برادرش نیز بپسندد، مردى که با کارى مواجه شود ولى گامى پس و پیش ننهد مگر آنکه بداند این کار مورد نظر و پسند خداست یا نه و مردى که از برادر خود عیبى نگیرد تا آنکه آن را در خود اصلاح نماید، چرا که هر عیب خود را اصلاح کند عیب دیگرش ظاهر مى شود و مرد را همان بس که به خود پردازد.
سفارش های پیامبر (ص) درباره درهای نیکی
اى على! سه چیز از درهاى نیکى باشد: جانبازى، نیکى گفتار و شکیبایى بر آزار.
سفارش های پیامبر (ص) درباره عواقب و آثار برخی اعمال
اى على! در تورات است که چهار چیز پهلوى چهار چیز باشد: آن کس که روز را با حرص به دنیا آغازد بر خدا خشمناک گردد، آن کس که از مصیبت وارده شکایت نماید در واقع از پروردگارش شکایت مى کند،
آن کس که نزد ثروتمندى رود و پیش او خود را زبون سازد دو سوم دینش بر باد رفته و هر کس از این امت به دوزخ رود از کسانى بوده که آیات الهى را به مسخره و بازى مى گرفته است.
[اى على!] چهار چیز در کنار چهار چیز است: هر که پادشاه شود خود راى گردد، هر که مشورت نکند پشیمان شود، آنچه دهى همان ستانى و فقر مرگ بزرگ تر است. آن گاه از حضرت سوال شد که منظور از این فقر، فقر مالى است که شخص سکه هاى طلا و نقره ندارد؟ حضرت فرمود: [مقصود از آن] فقر در دین است! اى على! همه دیدگان در روز قیامت گریانند مگر سه دیده: آنکه در راه خدا بیدارى کشیده، دیده اى که از حرام هاى الهى بر هم نهاده شده، و دیده اى که از بیم خدا بسیار اشک ریخته است.
اى على! خوشا چهره اى که خدایش مى بیند بر گناهى مى گرید که کسى جز خدا از آن گناه مطلع نیست.
سفارش های پیامبر (ص) درباره هلاک کننده ها
اى على! سه چیز هلاکت کننده است و سه چیز نجات بخش؛ اما امور هلاکت کننده: هوسى است که از آن پیروى کنند، تنگ چشمى اى که مطیع آن شوند و اعجاب مرد نسبت به خویشتن؛ اما امور نجات بخش: رعایت عدالت در حال خشنودى و خشم، اعتدال در حال ثروت مندى و تنگ دستى و بیم از خدا در عیان و نهان که گویى او را مى بینى و اگر تو او را نبینى او تو را مى بیند.
سفارش های پیامبر (ص) درباره موارد جواز دروغ و زشتی راست گویی
اى على! در سه مورد دروغ نیکوست: فریب دادن در جنگ، وعده دادن به همسر خود و آشتى دادن میان مردم.
اى على! در سه جا راست گویى زشت به شمار آید: سخن چینى، خبر ناخوشایند دادن به مردى در باره زن و فرزندش و تکذیب مردى که ادعاى نیکوکارى مى کند.
سفارش های پیامبر (ص) درباره کارهای بیهوده
اى على! چهار چیز بیهوده است: خوردن پس از سیرى، روشن کردن چراغ در برابر ماه تابان، زراعت در شوره زار و احسان به افراد نالایق.
سفارش های پیامبر (ص) درباره کیفرهای زودهنگام
اى على! چهار کس زودتر کیفر شوند: مردى که به او خوبى کنى و وى به جاى آن به تو بدى کند، مردى که تو به او ستم نکرده اى ولى وى به تو ستم مى کند، مردى که با او در انجام امرى پیمان بسته اى و وفادار به آن هستى در حالى که او در صدد خیانت به توست و مردى که تو با او صله رحم کنى ولى او با تو قطع رابطه کند.
سفارش های پیامبر (ص) درباره خصوصیت های کمال اسلام
اى على! اگر چهار خصوصیت در کسى باشد اسلام او کامل است: راست گویى، سپاس گزارى، شرمسارى و خوش اخلاقى.
سفارش های پیامبر (ص) درباره توانگری و خواری
اى على! کم حاجت خواستن از مردم همان توانگرى موجود است و زیاد حاجت خواستن از آنان، خوارى و همان فقر موجود است.[۲]
نتیجه گیری
در این سفارش های پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) نکات بسیار دقیق و آموزنده ای بیان گردیده است. این حدیث رهنمودهای نجات بخش از سوی پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) به امام علی (علیه السلام) سفارش شده که ما مسلمانان را موظف می گرداند تا آن ها را رعایت کنیم. توصیه های معصومین و دستورات آنان برای رشد و رستگاری انسان ها بیان گردیده و خود آنان انسان های کاملی بوده اند بلکه به اراده خداوند از هر پلیدی پاک و طاهر گرانیده شده اند.
[۱]. تحف العقول، ص۶- ۹.
[۲]. ترجمه تحف العقول، ص ۱۳ – ۱۹.
