ماه رمضان ماه خودسازی و بندگی

ماه رمضان ماه خودسازی است و کمترین خودسازى این است که انسان خودى را براى خویشتن نشناسد و خدا را مالک خود بداند که اگر چنین بود، خدا را خواهد شناخت و حق عبودیت پروردگار را ادا خواهد کرد و از هر چه رنگ ضد خدایى دارد، دور خواهد شد.

خودسازى و جداشدن از تعلقات و هواهاى نفسانى، منشا تمام کمالات و ملکات و فضائل انسانى است و اگر کسى توانست خود را از تعلقات مادى دور کند و به ظواهر زودگذر دنیا بى اعتنا باشد، بى شک به خدا توجه خواهد کرد و به سوى تکامل روانه خواهد شد و این بالاترین پیروزى و سرفرازى انسان است.

خدا مى داند تمام مفاسد جهان و ظلم ها و تعدى ها و تجاوزها و گردن کشى ها در اثر خودبینى و هواپرستى است، لذا در قرآن کریم همواره تزکیه و تربیت، مقدم بر تعلیم وآموزش ذکر شده است و خودسازى؛ یعنى تزکیه نفس و به طور قطع ماه رمضان ماه خودسازی، تزکیه و تطهیر نفس است.

باید قلب را از آن چه در نظر مولا و پروردگارمان ناخوشایند و مکروه است، پاک کرد و باید تمام اعضا و جوارح را در راه رضایش به کار گرفت.

در روایت آمده است که رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) قبل از ماه رمضان خطبه اى خواند و در آن خطبه فرمود:

«اى مردم! جبرئیل به دیدار من آمد و گفت: یا محمد! هر که نام تو را بشنود و بر تو صلوات نفرستد، از رحمت خدا دور باشد؛ یا محمد! هر که ماه رمضان را دریابد و مورد مغفرت و آمرزش پروردگار قرار نگیرد و از دنیا برود، خداوند او را از رحمتش دور خواهد کرد. اى پیامبر آمین بگو. من هم آمین گفتم».[۱]

شناخت ماه رمضان ماه خودسازی

شناخت ماه رمضان، پى بردن به ماهیت و موقعیت و آگاهى از چیستى آن، ضمن آنکه خود نعمتى بزرگ و موهبتى سترگ است، موجب شناخت چگونگى رفتار در این ماه و خود سازی خواهد شد.

آن گونه که امام زین العابدین (علیه السلام) این آگاهى و معرفت را از پروردگارش طلب مى کند:

«اللهم صل على محمد وآل محمد والهمنا معرفه فضله واجلال حرمته…»

خدایا بر محمد و آل او درود فرست و شناخت فضیلت ماه رمضان و بزرگداشت حرمتش را به ما الهام فرما.

در پرتو شناسایى موقعیت و شناخت جایگاه ماه رمضان ماه بندگی است که انسان، مى تواند استقبال شایسته از آن به عمل آورد. در حقیقت با این شناسایى و شناخت، راه چگونگى برخورد با این ماه و نوع رفتار با آن هموار مى گردد. در این باره گزارش انس بن مالک شنیدنى است:

لما حضر شهر رمضان قال النبى (صلی الله علیه و آله):

«سبحان الله، ماذا تستقبلون وماذا یستقبلکم قالها ثلاث مرات.»

هنگامى که ماه رمضان فرا مى رسید پیامبر (صلی الله علیه و آله) مى فرمود: منزه است خدا، بنگرید که به استقبال چه مى روید و چه به شما روى مى آورد و این جمله را سه بار تکرار فرمود.

در سایه ى این شناخت و شناسایى است که نقش بى بدیل، تاثیر شگرف و آثار و فواید ارجمند آن، هویدا مى گردد و تلاش و تقلاى انسان مومن براى شرف یابى به محضر آن، رعایت وظایف و آداب، بهره مندى از برکات و کوشش براى نگهدارى و از دست نرفتن لحظات و ساعت آن را بر مى انگیزد.

چنانچه در روایت ابى مسعود انصارى از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم:

«لو یعلم العبد ما فى رمضان لود ان یکون رمضان السنه.»

اگر بنده، از آنچه که در ماه رمضان قرار داده شده آگاهى داشت، با تمام وجود دوست مى داشت که همه ى سال، ماه رمضان باشد.

صفت مبارک در ماه رمضان ماه خودسازی

یکى از اوصاف ماه رمضان ماه خودسازی که در برخى از روایات و ادعیه بدان تصریح شده است، صفت مبارک است، اینک تعدادى از آن ها را با هم مرور مى کنیم:

قال رسول الله (صلی الله علیه و آله):

• «قد جائکم شهر رمضان، شهر مبارک، شهر فرض الله علیکم صیامه…»^[۲]

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: ماه رمضان به سوى شما آمد، ماه مبارک، ماهى که خداوند روزه اش را بر شما واجب کرده است…

• عن الامام على (علیه السلام) قال: «ان رسول الله (صلی الله علیه و آله) خطبنا ذات یوم فقال: ایها الناس انه قد اقبل الیکم شهر الله بالبرکه والرحمه والمغفره…»^[۳]

از امام على (علیه السلام) روایت شده که فرمود: روزى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) چنین فرمود: ای مردم! ماه خدا، همراه با برکت و رحمت و مغفرت به شما روى آورده است…

• عن سلمان الفارسى قال: خطبنا رسول الله (صلی الله علیه و آله) فى آخر یوم شعبان فقال: «قد اظلکم شهر رمضان شهر مبارک، شهر فیه لیله القدر خیر من الف شهر…»^[۴]

در گزارشى از سلمان فارسى آمده است: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در آخرین روز ماه شعبان براى ما سخنرانى کرد و چنین فرمود: ماه رمضان، ماهى مبارک، ماهى که در آن، شب قدر است که از هزار شب برتر…

• عن رسول الله (صلی الله علیه و آله) انه کان یدعو اول لیله من شهر رمضان: «الحمد الله الذى اکرمنا به ایها الشهر المبارک…»^[۵]

از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) روایت شده که آن حضرت همیشه در شب اول ماه رمضان این گونه دعا مى خواند: حمد و سپاس خدایى را که ما را به تو اى ماه مبارک کرامت بخشید…

• عن الصادق (علیه السلام) انه کان یقول فى آخر لیله من شعبان واول لیله من شهر رمضان: اللهم ان هذا الشهر المبارک الذى انزلت فیه القرآن وجعلته هدى للناس وبینات من الهدى والفرقان قد حضر…^[۶]؛

از امام صادق (علیه السلام) روایت شده که آن حضرت در آخرین شب ماه شعبان و در نخستین شب ماه رمضان این دعا را مى خواند: بارالها! این ماه مبارک را که در آن قرآن، براى راهنمایى مردم، نشانه هدایت و جداکننده حق و باطل فرو فرستاده شد، فرا رسید.

فراوانى اطلاق عنوان مبارک بر ماه رمضان در متون دینى موجب شده است که این عنوان جزو مشهورترین اوصاف و عناوین این ماه شناخته گردد.

معنى برکت و مبارک در ماه رمضان ماه خودسازی

علماى لغت واژه برکت را به فزونى و رشد^[۷] همراه با ثبات و دوام معنى کرده اند.

در کتاب لسان العرب به نقل از ابن عباس آمده است: معنى برکت فراوانى در هرچیز خیر است.^[۸]

راغب اصفهانى نیز آن را به معناى ثبوت و استقرار خیر الهى در چیزى مى داند، چنانچه برکه (چیزى شبیه حوض) به جایى که آب در آن مجتمع و مستقر مى گردد، گفته مى شود. اما مبارک، به آنچه که در آن خیر فراوان وجود دارد و از او بروز و صدور مى یابد اطلاق مى گردد.

زجاج مى گوید: مبارک آن چیزى است که از آن خیر فراوان برآید.

کاربرد واژه برکت و مبارک در قرآن

بنابراین، آنچه که در آن خیر فراوان و نفع و فایده بسیار، ثبات و قرار داشته و از آن صادر گردد، مبارک نامیده مى شود. عنوان (با برکت) و (مبارک) در این موارد نیز در آیات قرآن کریم، به کار رفته است:

• ذات اقدس الهى[۹]
• قرآن کریم[۱۰]
• خانه خدا ^[۱۱]
• مسجد الاقصى^[۱۲]
• شب قدر^[۱۳]
• پیامبران الهى ^[۱۴]
• باران^[۱۵]

راز مبارکى ماه رمضان ماه خودسازی

بى تردید مبارکى و نامبارکى و سودمندى و زیان بارى هرچیزى که به انسان منتسب مى شود، با حیات آدمى و ابعاد وجودى او رابطه اى تنگاتنگ و گسست ناپذیر داشته و با مصالح و مفاسد حیات و جنبه هاى مختلف وجود او ارتباط کامل دارد.

به همین علت، براى پى بردن به مبارکى ماه رمضان و برکت زایى آن براى انسان باید توجه داشت که از حقیقت حیات و گوهر وجود انسان روشن است که انسان علاوه بر جنبه هاى مادى و زندگى حیوانى از جنبه هاى معنوى و زندگى انسانى نیز برخوردار است، با توجه به آیات زیر می توان دریافت که این جنبه معنوى و انسانى در پرتو اعطاى وجودى برتر به او بخشیده شده است.

ثم انشاناه خلقا آخر فتبارک الله احسن الخالقین^[۱۶]

فاذا سویته ونفخت فیه من روحى فقعوا له ساجدین^[۱۷]

این وجود برتر و حقیقت فراتر که اساس هستى و گوهر حیات انسان را تشکیل مى دهد، همان روح آدمى و جان انسانى است که دیگر موجودات از آن بهره اى ندارند؛

غیر از جانى که در حیوانات است، در انسان عقل و جانی دیگر وجود دارد که در صورت نبود این گوهر ارجمند، آدمى از حیات انسانى خالی شده و در ردیف دیگر حیوانات قرار خواهد گرفت.

از طرفی نیز همان گونه که براى حیات حیوانى و جنبه مادى انسان، نیازمندى ها و خواسته هایى متناسب با آن وجود دارد و در صورت تامین نشدن و پاسخ ندادن به آن ها حفظ و بقاى آن ناممکن است، براى حیات انسانى و معنوى نیز نیازها و تمایلاتى وجود دارد که حفظ و بقاى آن تنها در پرتو تامین و برآورده کردن آن ها امکان پذیر خواهد بود.

پیداست که نیازمندى ها و خواسته هاى این دو جنبه ى انسان متفاوت خواهد بود و این گونه نیست که با به دست آوردن عوامل و زمینه هاى شادابى، فربهى و آسایش تن، زمینه تنومندى، رشد، نشاط و آرامش جان نیز فراهم گردد. درنتیجه براى پرورش و رشد و بالندگى جان و تامین خواسته هاى آن باید به سراغ امورى غیر از عوامل تامین کننده نیازهاى تن شتافت.

تا تو تن را چرب و شیرین مى دهى

گوهر جان را نیابى فربهى

ماه رمضان با همه آنچه که به همراه دارد (و برجسته ترین آن روزه است)، در صدد کنترل انسان و مهار تمایلات تنى و ایجاد و تقویت روحیه ى مقاومت در برابر جاذبه هاى نفسانى است تا بتواند بعد حقیقى و گوهر اصلى وجود انسان را سرزنده، بالنده، با نشاط و فربه نماید؛

تقوا که همان نگهدارى، کنترل و مهار تمایلات حیوانى و خواسته هاى نفسانى است، یک امر واقعى و عینى مى باشد که در سایه ى روزه و روزه دارى در وجود انسان محقق مى گردد.

با توجه به این توضیحات باید گفت هدف اساسى و نتیجه نهایى و دستاورد اصلى روزه که برجسته ترین، وظایف مسلمان در ماه مبارک رمضان است، تقوا مى باشد.

«یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم الصیام کما کتب على الذین من قبلکم لعلکم تتقون»؛^[۱۸]
اى کسانى که ایمان آورده اید! روزه بر شما نوشته شده; آن گونه که بر آنها که پیش از شما بودند نوشته شد، تا پرهیزکار باشید.

انسان براى تامین حیات معنوى خود و تقویت، پرورش و فربهى روح خویش به این ماه الهى نیازمند است. گرچه این فریضه الهى مانند دیگر فرایض و تکالیف اسلامى تنها با یک بعد وجود انسان سر و کار ندارد و فواید و آثار آن به حیات روحى انسان محدود نمى گردد و ضمن تامین نیازهاى روحى و درپى داشتن آثار و نتایج معنوى، بهره ها و برکات مادى و دنیایى را هم براى انسان و جامعه به همراه دارد؛

ولى هدف اصلى و نقش اساسى و تاثیر عمده ماه رمضان به حیات معنوى و روان انسانى مربوط مى شود و آدمى براى بالندگى، رشد و چالاکى به امساک، منع و محدودیتى که ماه رمضان براى بعد حیوانى انسان ایجاد مى کند نیازمند است، این امساک، هرگز به معناى محرومیت و از دست دادن توانایى ها و گرفتار ضعف و ناتوانى شدن نیست.

ماه رمضان ماه خودسازی یکپارچه خیر و برکت

با به خاطر سپردن نکات بالا، اکنون مى توان چهره مبارک و سیماى پر خیر و برکت ماه رمضان را مشاهده نمود و به برکت آفرینى آن براى انسان پى برد.

البته این چهره زیبا و سیماى نورانى وقتی قابل مشاهده است که انسان در ماه رمضان ماه خودسازی پرده از چشمان خود بردار و خواهش هاى نفسانى، مانع رویت ارتباط میان نیازهاى جان آدمى با حقیقت و ماهیت روح پرور ماه رمضان نباشد و نگاه صحیح نسبت به این ماه و رابطه آن با جان انسانى و نیازهاى او بدست آید.

در این صورت لحظه لحظه این ماه و همه آنچه که به همراه دارد، موجب خیر، برکت و مبارکى براى انسانى است که آن را درک کرده و در آستانش بستر افکنده است. چقدر شنیدنى است این گزارش محمد بن مسلم از امام باقر (علیه السلام):

ان الله تعالى ملائکه موکلین بالصائمین یستغفرون لهم فى کل یوم من شهر رمضان الى آخره وینادون الصائمین کل لیله عند افطارهم: ابشروا عباد الله فقد جعتم قلیلا وستشبعون کثیرا بورکتم و بورک فیکم…^[۱۹]
«خداوند داراى ملائکه اى است که وظیفه آنان استغفار نمودن براى روزه داران، در هر روز از ماه رمضان تا پایان این ماه است و در هر شب هنگام افطار به روزه داران بشارت مى دهند: اى بندگان خداوند اندکى گرسنگى را چشیدید و بزودى سیر مى گردید. شما و آنچه که در شماست مبارک گردید.»

آرى، اگر روح انسان را بشناسیم و نیازهاى حقیقى او را بدانیم و رابطه بنده با خدا و راز نیازمندى بشر به ارتباط با عالم ملکوت را به درستى بیابیم نه تنها ماه رمضان راموجب محرومیت و محدودیت نمى دانیم، بلکه معتقد می شویم ماه رمضان ماه خودسازی می باشد.

در این صورت، براى تکامل و تعالى انسان، روزه و ماه رمضان را لازم و ضرورى خواهیم شمرد; چنان که در این روایت نبوى آمده است:

«من عرف الله وعظمه، منع فاه من الکلام و بطنه من الطعام وعنى نفسه بالصیام والقیام…»؛^[۲۰]
کسى که خدا را به درستى شناخته و به عظمت او پى برده باشد، دهان خود را از سخن و شکمش را از غذا بازداشته و رنج روزه و عبادت (نماز و شب زنده دارى) را بر خود هموار مى کند.

با این نگاه و معرفت، انسان مومن، هرگز به از دست دادن ماه رمضان راضى نمى شود و در صورت از دست رفتن آن سخت نگران و بسیار آزرده خاطر مى گردد. آن گونه که امام زین العابدین (علیه السلام) می فرماید:

«فنحن مودعوه وداع من عز فراقه علینا وغمنا و اوحشنا انصرافه عنا.»^[۲۱]
ما با این ماه خدا حافظى مى کنیم، خداحافظى کسى که جدایى اش براى ما سخت است و این جدایى ما را اندوهگین مى کند و با رفتنش تنها مى شویم.

نتیجه گیری

برخوردارى از درک درست از ماه رمضان ماه خودسازی، زمینه و موجبات به دست آوردن مواهب و برکات الهى و هدایا و عطایاى ربانى در این ماه را فراهم مى نماید.

نعمتى بسیار بزرگ و موهبتى بسیار عظیم است که بى تردید هر کس با بهره مندى از آن نیکبختى خود را رقم زده، قله سعادت و ظفرمندى را فتح کرده و مدال پر افتخار رستگارى را نصیب خود مى کند.

نعمتى که از شدت گرانقدرى و ارجمندى نمى توان براى آن قیمت و بهایى تعیین کرد. از این رو سزاوار است، کسى که از این نعمت بزرگ بهره مند می گردید، خداوند را شکر فراوان و سپاس بسیار گوید و بهترین شکرگزاری نیز بندگی و اطاعت از او و در نهایت رفتاری است که نتیجه آن ماه رمضان ماه خودسازی باشد.

«لو علمتم ما لکم فى شهر رمضان لزدتم الله تعالى ذکره شکرا»؛[۲۲]
اگر آنچه را که در ماه رمضان براى شما قرار داد شده مى دانستید فراوان شکر خدا مى گذاشتید.

پی نوشت ها

[۱] . المقنعه، ص ۳۰۸.

[۲] . تهذیب الاحکام، ج ۴، ص ۱۵۲.

[۳] . وسایل الشیعه، ج ۷، ص ۲۲۷.

[۴] . مستدرک الوسایل، ج ۷، ص ۴۲۹.

[۵] . همان، ص ۴۴۶.

[۶] . لاقبال بالاعمال الحسنه (اقبال سید بن طاووس) باب ۳ فصل ۴.

[۷] . لسان العرب، ج ۱ و مفردات راغب واژه ((برک)) ومجمع البیان، ج ۲، ص ۴۷۷.

[۸] . لسان العرب، ج ۱.

[۹] . اعراف: ۵۴، مومنون: ۱۴، فرقان:۱.

[۱۰] . انعام: ۹۲، انعام: ۱۵۵، ص : ۲۹.

[۱۱] . آل عمران، ۹۶.

[۱۲] . اسرا، ۱.

[۱۳] .دخان، ۳.

[۱۴] . مریم، ۳۱.

[۱۵] . ق، ۹.

[۱۶] . مومنون، ۱۴.

[۱۷] . حجر، ۲۹.

[۱۸] . بقره، ۱۸۳.

[۱۹] وسائل الشیعه، ج ۶، ص ۱۷۶.

[۲۰] . امالى صدوق، ص ۲۴۹.

[۲۱] . صحیفه جامعه سجادیه، دعا ۱۴۲ و اقبال سید بن طاووس، باب ۳۴.

[۲۲] . وسایل الشیعه، ج ۶، ص ۱۷۴.

منابع

• قرآن کریم
• شییخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۴۰۷ه.
• محمد بن حسن، حر عاملی، وسائل الشیعه، ناس، تهران، ۱۳۶۴ه.
• نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل، موسسه آل البیت (علیهم السلام)، بیروت، ۱۴۰۸ه.