جواز جمع میان دو نماز از دیدگاه فقهای اهل سنت

جواز جمع میان دو نماز از دیدگاه فقهای اهل سنت

۱۴۰۰-۰۷-۱۸

721 بازدید

اهل سنت نمازهای ظهر و عصر، و مغرب و عشاء را جدا از یکدیگر می خوانند و پیوسته بر شیعیان به جهت جمع میان دو نماز خرده گرفته اند؛ در حالی که فقیهان اهل سنت در موارد خاصی همچون سفر، وجود عذر و وقوف در مزدلفه و عرفات، جمع میان دو نماز را جائز شمرده اند. از سوی دیگر محدثان آنها بیش از سی روایت نقل کرده اند که گویای این است که پیامبر اسلام (ص) در غیر این موارد و تنها برای رفع مشقت از امت، دو نماز را به جمع اقامه فرموده است.

۱. جواز جمع میان دو نماز در مزدلفه و عرفات

فقهای اهل سنت اتفاق نظر دارند که جمع میان دو نماز در مزدلفه و عرفات رجحان دارد و در این مورد هیچ گونه اختلافی وجود ندارد. قرطبی در این زمینه می گوید: فقیهان (اهل سنت) اجماع دارند که جمع میان دو نماز ظهر و عصر هنگام ظهر در عرفات، و جمع میان دو نماز مغرب و عشاء هنگام عشاء در مزدلفه سنت است و اختلاف فقها در مورد جمع میان دو نماز در غیر این دو مورد است.[۱]

۲. جواز جمع میان دو نماز در سفر

بیشتر فقیهان اهل سنت معتقدند که جمع میان دو نماز در سفر جائز است. بنابراین علمای اهل سنت جلو انداختن نماز عصر و خواندن آن با نماز ظهر در وقت ظهر را جائز می دانند؛ همچنین تأخیر نماز ظهر و خواندن آن با نماز عصر در وقت عصر را. جمع میان دو نماز مغرب و عشاء را نیز به همین صورت در سفر جائز می شمارند.[۲]

۳. جواز جمع میان دو نماز با وجود عذر

مشهور میان اهل سنت این است که جمع میان دو نماز مغرب و عشاء به دلیل عذر داشتن جائز است. بر خلاف حنفیه، که در هیچ صورتی جمع بین دو نماز را، جز در عرفات و مزدلفه، جائز نمی دانند.[۳] البته قائلان به جواز نیز با یکدیگر اختلاف دارند که نمونه ای از آن را ابن رشد اینگونه بیان کرده است:

شافعی جمع میان دو نماز را در غیر سفر و به جهت بارش باران جائز دانسته است … اما مالک جمع میان دو نماز را در غیر سفر و در بیماری و ترس از بی هوش شدن و یا داشتن اسهال جائز دانسته ولی شافعی آن را جائز ندانسته است.[۴]

۴. جواز جمع میان دو نماز از روی اختیار

مساله جمع میان دو نماز از روی اختیار اگر چه از ضروریات فقه امامیه است، اما امامیه در این دیدگاه تنها نیستند و گروهی از فقهای اهل سنت نیز با آنها همراه شده اند. ابن رشد گفته است:

مالک و بیشتر فقها جمع میان دو نماز را در غیر سفر و بدون عذر جایز ندانسته اند. اما گروهی از اهل ظاهر و اشهب – از میان مالکیه – این کار را جایز دانسته اند. علت اختلاف فقها اختلاف آنها در مفهوم حدیث ابن عباس است؛ زیرا گروهی جواز با هم خواندن دو نماز را در این حدیث به صورت سفر تاویل کرده اند، و گروهی دیگر به عموم آن اعم از سفر و غیر سفر تمسک کرده اند. مسلم این حدیث را با عبارت اضافه ای نقل کرده و آن این که: در صورتی که ترس یا سفر و یا بارانی نباشد و اهل ظاهر به همین عبارت تمسک کرده اند.[۵]

نووی گفته است: فرعی فقهی در مورد دیدگاه فقها درباره جمع میان دو نماز در غیر ترس و سفر و باران و بیماری؛ مذهب ما (یعنی شافعیه) و مذهب ابو حنیفه و مالک و احمد و جمهور این است که این کار جایز نیست، ولی ابن منذر از گروهی نقل کرده که جمع میان دو نماز بدون داشتن عذری جایز است. او گفته است: ابن سیرین این کار را در صورت نیاز یا در صورتی که عادت نشود، جایز دانسته است.[۶]

جواز جمع میان دو نماز از نظر امامیه

فقهای امامیه اتفاق نظر دارند که هر چند جدا خواندن دو نماز بهتر است ولی جمع میان دو نماز در غیر سفر و از روی اختیار جایز است.

شیخ طوسی می گوید: جمع میان دو نماز ظهر و عصر و همچنین مغرب و عشاء، چه در سفر و چه در غیر سفر و در هر حالی جایز است، و فرقی ندارد که جمع میان دو نماز در وقت نماز اول باشد یا در وقت نماز دوم؛ زیرا بنا بر آنچه بیان کردیم، بعد از زوال و همچنین بعد از مغرب وقت دو نماز، مشترک است.[۷]

اوقات سه گانه نماز در فقه امامیه

بنا بر مذهب امامیه معنای جمع میان دو نماز این نیست که این دو نماز در غیر وقت شرعی خود خوانده شود بلکه مراد این است که این دو نماز در غیر وقت فضیلتشان خوانده شود.

اکثر کسانی که جمع میان دو نماز را توسط شیعه امامیه عجیب دانسته اند، به این دلیل است که تصور کرده اند آنها یکی از دو نمازی را که با هم می خوانند در وقت آن به جا نمی آورند. غافل از این که آنان یکی از دو نماز را در غیر وقت فضیلت و در وقت إجزاء انجام می دهند؛ و تعجبی ندارد که نماز دارای سه وقت باشد:

  1. وقت مخصوص
  2. وقت فضیلت
  3. وقت إجزاء

وقت إجزاء عبارت است از همه زمان های میان ظهر و مغرب یا میان مغرب و نیمه شب به جز وقت های مخصوص دو نماز، بنابراین وقت إجزا شامل وقت فضیلت و بعد از وقت فضیلت می شود.

بنابراین اگر دو نماز از سه وقت برخوردارند روشن می شود که جمع میان دو نماز مشکلی به وجود نمی آورد جز این که با جمع میان دو نماز تنها وقت فضیلت یکی از دو نماز از بین می رود نه این که نمازی در غیر وقت آن خوانده شود. به همین دلیل است که از امامان اهل بیت (ع) روایت شده که جدا خواندن دو نماز بهتر از با هم خواندن آنها است.

شیخ صدوق با سند خود از اسحاق بن عمار از امام صادق (ع) نقل کرده است: رسول خدا (ص) نماز ظهر و عصر را بدون هیچ دلیلی با هم خواند. عمر بن خطاب که از بی پرواترین افراد نسبت به پیامبر (ص) بود گفت: آیا در نماز چیزی روی داده است؟ حضرت (ص) فرمود: نه، ولی خواستم دست امت را در این زمینه باز گذارم.[۸]

نظر اهل سنت درباره اوقات سه گانه نماز  

ممکن است کسی که تخصصی در فقه ندارد تصور کند تقسیم وقت نماز به انواع سه گانه فوق از ویژگی های فقه امامیه است. اما این تصور، تصور باطلی است؛ زیرا تقسیم وقت نماز به انواع سه گانه مزبور با اندک اختلافی در محدوده هر یک از آنها، هم در فقه امامیه وجود دارد و هم در فقه اهل سنت.

نووی در شرح مهذب گفته است: نماز ظهر دارای سه وقت است: وقت فضیلت، وقت اختیار، و وقت عذر. وقت فضیلت نماز ظهر اول آن است و وقت اختیار نماز ظهر بعد از وقت فضیلت تا آخر وقت است. وقت عذر عبارت است از وقت نماز عصر در مورد کسی که در سفر یا باران نماز ظهر و عصر را با هم می خواند.

وی در ادامه از قاضی حسین چنین نقل می کند: نماز ظهر دارای چهار وقت است: وقت فضیلت، وقت اختیار، وقت جواز، و وقت عذر. وقت فضیلت وقتی است که سایه شاخص به یک چهارم برسد. وقت اختیار وقتی است که سایه شاخص به نصف آن برسد. وقت جواز وقتی است که سایه شاخص به اندازه خود شاخص برسد و این وقت آخر وقت نماز ظهر است. وقت عذر وقت نماز عصر است برای کسی که در سفر یا باران آنها را با هم می خواند.[۹]

نووی اضافه می کند: عطاء و طاووس گفته اند هنگامی که سایه شاخص به اندازه شاخص رسید وقت نماز عصر شروع می شود. پس این وقت تا هنگامی که خورشید غروب می کند، وقت مشترک نماز ظهر و عصر است.[۱۰] این قول به دیدگاهی که امامیه در مورد اوقات نماز دارند، نزدیک است.

مالک گفته است: هرگاه سایه شاخص به اندازه آن برسد وقت نماز ظهر تمام شده و وقت مشترک نماز ظهر و عصر شروع می شود. اما وقتی که سایه شاخص به طور آشکار از اندازه شاخص زیادتر شد وقت نماز ظهر تمام می شود.[۱۱] این قول بخشی از وقت را یعنی پس از آن که سایه شاخص به اندازه آن می شود تا وقتی که افزایش سایه شاخص آشکارا از اندازه آن زیادتر شود، وقت مشترک نماز ظهر و عصر قرار می دهد. نووی سپس قولی را نقل می کند که وقت نماز ظهر را تا غروب آفتاب ادامه می دهد.[۱۲] وی اقوال دیگری را نیز ذکر می کند که به نوعی با فقه امامیه توافق دارند.

جواز جمع میان دو نماز در قرآن

خداوند فرموده است: «أَقِمِ الصَّلَاهَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ اللَّیْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کَانَ مَشْهُودًا»[۱۳] «نماز را از زوال خورشید تا نهایت تاریکی شب برپا دار و همچنین نماز صبح را؛ زیرا نماز صبح مشهود فرشتگان شب و روز است».

قرطبی گفته است: «گروهی بر این اعتقادند که وقت نماز ظهر از زوال خورشید تا غروب آفتاب ادامه دارد. زیرا خداوند وجوب آن را بر «دلوک»، یعنی زوال خورشید معلق کرده است و زوال خورشید هم از اول ظهر تا غروب آفتاب ادامه دارد. اوزاعی و ابوحنیفه این دیدگاه را به تفصیل بیان کرده اند و مالک و شافعی به آن در حالت ضرورت، اشاره کرده اند».[۱۴]

فخر رازی گفته است: اگر «غسق» را به پیدایش اولین تاریکی تفسیر کنیم در این صورت «غسق» عبارت است از اول مغرب. بنابر این در آیه مزبور ذکر سه وقت به میان آمده: وقت زوال، وقت اول مغرب و وقت صبح؛ و این اقتضا می کند که زوال، وقت نماز ظهر و عصر، و در نتیجه وقت مشترک این دو نماز باشد، و اول مغرب، وقت نماز مغرب و عشاء، و در نتیجه وقت مشترک این دو نماز باشد.

وی از این آیه کریمه نتیجه می گیرد که: معنای این سخن این است که از روی اختیار بتوانیم نمازهای ظهر و عصر و همچنین مغرب و عشاء را با هم بخوانیم. اما دلیل شرعی داریم که جمع میان دو نماز در غیر سفر و بدون عذر جایز نیست. بنابراین جمع میان دو نماز در سفر و یا باران و غیر آن، جایز است.[۱۵]

تفسیری که فخر رازی از این آیه کریمه ارائه می کند درست است؛ اما این ادعا که جمع میان دو نماز در غیر سفر و بدون عذر به سبب وجود دلیلی شرعی جایز نیست ادعایی بدون دلیل است؛ زیرا آن دلیل شرعی چیست؟ آیا آن دلیل آیه ای از قرآن است در حالی که آیه قرآن بر حسب تحقیقی که خود فخر رازی کرده بر جواز دلالت دارد.

آیا آن دلیل سنت است؟ ولی روایات متعددی بر جواز جمع میان دو نماز دلالت دارند. آیا آن دلیل، اجماع است؟ ولی جایز نبودن جمع میان دو نماز مورد اتفاق فقها نیست. علاوه بر این، امامان اهل بیت (ع) بر جواز جمع میان دو نماز اتفاق نظر دارند؛ و غیر از کتاب، سنت و اجماع، دلیل شرعی وجود ندارد.

جواز جمع میان دو نماز در سنت نبوی

روایات بسیاری از پیامبر اکرم (ص) بر جواز جمع میان دو نماز در غیر سفر و از روی اختیار، وجود دارد که صاحبان صحاح، سنن و مسانید آنها را نقل کرده اند.

به نقل صحیح مسلم، ابوزبیر از سعید بن جبیر از ابن عباس روایت کرده است که رسول خدا (ص) در مدینه نماز ظهر و عصر را بدون این که ترسی وجود داشته باشد و یا در سفر باشد، به صورت جمع خواند. ابو زبیر می گوید از سعید پرسیدم چرا پیامبر (ص) چنین کرد؟ سعید گفت: همین سؤال را من هم از ابن عباس پرسیدم و او در پاسخ گفت: پیامبر (ص) خواست کسی از امتش به مشقت نیفتد.

ترمذی نیز مشابه این حدیث را از ابن عباس روایت کرده و گفته است: حدیث ابن عباس به طرق مختلفی نقل شده است. برای نمونه این حدیث را جابر بن زید و سعید بن جبیر و عبدالله بن شقیق عقیلی روایت کرده اند.[۱۶]

احمد بن حنبل نیز از قتاده روایت کرده است: از جابر بن زید از ابن عباس شنیدم که پیامبر (ص) در مدینه و در حالی که نه ترسی وجود داشت و نه باران، بین نماز ظهر و عصر و نماز مغرب و عشاء جمع کرد. از ابن عباس سؤال شد هدف ایشان از این کار چه بود؟ او گفت: پیامبر (ص) با این کار خواست که امتش به زحمت نیفتند.[۱۷]

این روایات صراحت دارند که رسول خدا (ص) بدون این که ترس از باران و یا دلیل دیگری وجود داشته باشد در مدینه بین دو نماز جمع می کرد تا بیان کند جمع میان دو نماز جائز و مشروع است و کسی توهم نکند که چون او همواره دو نماز را در وقت خود و وقت فضیلت آن اقامه می کند واجب است جدا از هم اقامه شوند. بنابر این رسول خدا (ص) با این عمل ثابت کرد که هر چند خواندن دو نماز در وقت خود بهتر است اما جمع میان دو نماز نیز جایز است.

اما چون مضمون این روایات با مذاهب فقهی متداول مخالف است، بسیاری از محدثان و مفتیان اهل سنت تلاش کرده اند تا به جای این که این روایات را معیار تشخیص حق از باطل قرار دهند، آنها را تحت الشعاع فتاوای امامانشان قرار دهند؛ از این رو بسیاری از آنها عمل کردن به این روایات را رها کرده اند.[۱۸]

ممکن است فتوا ندادن بیشتر فقهای اهل سنت به این روایات به این دلیل باشد که خواندن دو نماز به صورت جداگانه و در وقت فضیلت آن با احتیاط موافق است. ولی این احتیاط، مخالف احتیاط دیگری است و آن اینکه امروزه جدا خواندن دو نماز، موجب می شود بسیاری از کسانی که گرفتار مشغله های گوناگون هستند، نماز خواندن را رها کنند؛ بر خلاف جمع میان دو نماز که به محافظت بر انجام آنها نزدیک تر است.

بنابراین فتوا دادن به جواز جمع میان دو نماز و آسان گرفتن بر مردم و عدم سخت گیری به احتیاط نزدیک تر می باشد، همانطور که خداوند می فرماید: «یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لَا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْر»[۱۹] «خدا براى شما آسانى را مى‌خواهد و نه سخت گیرى»؛ و «وَ مَا جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ»[۲۰] «در این دین براى شما هیچ مشقّت و سختى قرار نداده است».

نتیجه گیری

قرآن و سنت نبوی گویای آن است که جمع میان دو نماز از روی اختیار جائز است؛ و این حکم به شریعت چنان انعطافی بخشیده که بتواند خود را با شرائط گوناگون زندگی تطبیق دهد. از طرفی حکم به جدا خواندن دو نماز، به ویژه برای کارگران و کارمندان، به قدری دشوار است که یا موجب تحمل سختی زیاد می شود، و یا سبب ترک نماز می گردد.

فقهای آگاه اهل سنت بایستی در اجتهادات و محاسباتشان به این فضایی که اسلام باز کرده و گشایشی که در روایات آمده به دیده احترام بنگرند و به صراحت اعلام کنند که اگر چه خواندن دو نماز ظهر و عصر در وقت خود بهتر است، اما جمع میان دو نماز نیز جائز و موافق با شریعت است و برای انجام وظیفه دینی کفایت می کند.

پی نوشت ها

[۱] . ابن رشد، بدایه المجتهد، ج۱، ص۱۷۰

[۲] . ابن رشد، بدایه المجتهد، ج۱، ص۱۷۳؛ نیشابوری، صحیح مسلم ج۲، ص۱۵۰

[۳] . نووی، المجموع، ج۴، ص۲۵۸

[۴] . ابن رشد، بدایه المجتهد، ج۱، ص۱۷۳، ۱۷۴

[۵] . ابن رشد، بدایه المجتهد، ج۲، ص۳۷۴

[۶] . نووی، المجموع، ج۴، ص۲۶۷

[۷] . شیخ طوسی، الخلاف، ج۱، ص۵۸۸

[۸] . شیخ صدوق، علل الشرایع، ص۳۲۱

[۹] . نووی، المجموع، ج۳، ص۲۷

[۱۰] . نووی، المجموع، ج۳، ص۲۴

[۱۱] . نووی، المجموع، ج۳، ص۲۴

[۱۲] . المجموع، ج۳، ص۲۷

[۱۳] . إسراء/۷۸

[۱۴] . قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ج۱، ص۳۰۴

[۱۵] . فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج۲۱، ص۲۷

[۱۶] . ترمذی، سنن ترمذی ، ج۱، ص۳۵۴، ح۱۸۷

[۱۷] . ابن حنبل، مسند احمد، ج۱، ص۲۲۳

[۱۸]. آلوسی، روح المعانی، ج۱۵، ص۱۳۳، ۱۳۴؛ فتح الباری، ج۲، ص۲۴

[۱۹] . بقره/۱۸۵

[۲۰] . حج/۷۸

منابع

۱. قرآن کریم

۲. ابن‌ بابویه‌، محمد بن علی، علل الشرائع، قم، مکتبه الداوری، چاپ اول، ۱۳۸۵ق

۳. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری شرح صحیح البخاری، ریاض، دار السلام، چاپ اول، ۱۴۲۱ق

۴. ابن حنبل، احمد بن محمد، مسند احمد، بیروت، دار الإحیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۱۲ق

۵. ابن ‌رشد، محمد، بدایۀ المجتهد، تهران، المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الإسلامیه، چاپ اول، ۱۴۳۱ق

۶. آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۵ق

۷. ترمذی، محمد بن عیسی، الجامع الصحیح (سنن الترمذی)، قاهره، دار الحدیث، چاپ اول، ۱۴۱۹ق

۸. رازی، فخر الدین، مفتاح الغیب (التفسیر الکبیر)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق

۹. طوسى‌، محمد، الخلاف‌، قم، جماعه المدرسین، چاپ اول، ۱۴۰۷ق

۱۰. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، ناصرخسرو، چاپ اول، ۱۳۶۴ش

۱۱. نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرب المهذب، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، ۱۴۱۷ق

۱۲. نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، قاهره، دار الحدیث، چاپ اول، ۱۴۱۲ق

منبع مقاله | اقتباس از:

سبحانی، جعفر، جمع میان دو نماز از دیدگاه کتاب و سنت، فقه اهل بیت، بهار ۱۳۸۵، ش۴۵

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *