حاتم بخشی امام علی (ع) در رکوع، یکی از مشهور ترین و پر معناترین داستان های زندگی ایشان است. در این واقعه، که در ماه ذی الحجّه رخ داد و فضیلتی بزرگ برای امام علی(ع) در تاریخ نورانی اسلام بود، امام علی (ع) در حال رکوع نماز، انگشتر خود را به سائل نیازمند عطا می کنند. این حاتم بخشی به عنوان نمادی از ایثار، بخشش و توجه به نیازمندان در میان مسلمانان شناخته می شود.
در روایات نقل شده که روزی فقیری به مسجد پیامبر (ص) وارد شد و از حاضران تقاضای کمک کرد. اما دریغ از آنکه کسی به فریادش برسد و دست یاری به سویش دراز کند. فقیر که از بی توجهی مردم آزرده خاطر شده بود، دست خود را به سوی آسمان بلند کرد و با صدایی رسا گفت: «خدایا! شاهد باش که من در مسجد رسول تو، از یاران و پیروان تو، تقاضای کمک کردم؛ اما دریغ از آنکه کسی به من یاری رساند» در همین حال، حضرت علی(ع) که در حال رکوع نماز بود، با اشاره به انگشت کوچک دست راست خود، فقیر را به سوی خود خواند. فقیر که از این حرکت شگفت زده شده بود، نزدیک آمد و انگشتر را از دست ایشان بیرون آورد.[۱]
ماجرای حاتم بخشی از دیدگاه مفسران شیعه و سنی
اکثر مفسران و راویان معتقدند که آیه تطهیر پس از واقعه حاتم بخشی توسط امام علی (ع) نازل شده است. برخی از بزرگان نیز این اتفاق نظر را اجماع و اتفاق نظر دانشمندان می دانند. مفسران، ماجرای حاتم بخشی امیرالمومنین (ع) را مشهورترین شأن نزول آیه «إِنّما وَلیکُمُ اللهُ و رَسولُهُ والّذینَ ءَامَنوا الَّذینَ یقِیمُونَ الصَّلوهَ و یؤتُونَ الزَّکوهَ وَهُم راکِعونَ؛[۲] ولیِّ شما فقط خدا، پیامبر و مؤمنانی هستند که نماز را به پا داشته، در حال رکوع زکات می‌دهند» که به آیه ی ولایت شهرت یافته، می دانند.[۳]
دیدگاه مفسران شیعه
۱. شیخ طوسی (متوفای ۴۶۰ق) در تفسیر این بخش از آیه می نویسد: «روشن است که، مقصود آیه شریفه این است که: آن مؤمنی که آیه شریفه وصفش را بیان می کند، در حال رکوع زکات داده است، و همه امت اسلام اتفاق نظر دارند که جز امیرمؤمنان علی (ع) کسی در حال رکوع زکات به فقیر نداده است.[۴]
۲. علامه حلی (متوفای ۷۲۶ق) در این باره می نویسد: «همه دانشمندان بر نزول این آیه در شان حضرت علی (ع) اتفاق نظر دارند. این مطلب در کتاب های صحاح ششگانه (که اهل سنت آنها و احادیثشان را معتبر می دانند) نیز ذکر شده است. زمانی که آن حضرت در حال نماز و در حضور جمعی از اصحاب، انگشتر خود را به نیازمندی بخشیدند، این آیه نازل شد.»[۵]
۳. فیض کاشانی (متوفای ۱۰۹۱ق) در تفسیر صافی می نویسد: «وَ الاخبارُ مِمَا رَوتهُ العَامَه وَ الخَاصَّه فِی أنَّ هَذِهِ الآیه نَزَلت فِی امیرالمؤمنین کَثیرَه جِدّاً وَ نَقَلَ فِی المَجمَعِ عَن جُمهورى المُفَسِّرین اَنَّهَا نَزَلت فِی امیرالمؤمنین حِینَ تَصَدَّقَ بِخَاتَمِهِ فِی رُکُوعِهِ؛ و روایاتی که اهل سنت و همچنین شیعه نقل کرده اند در این که آیه در مورد امیرالمؤمنین (ع) نازل شده جدا بسیار است و در مجمع البیان از جمع زیادی از مفسّران نقل کرده که این آیه در شأن امیرالمؤمنین (ع) نازل شده، به مناسبت حاتم بخشی آن حضرت در رکوع نماز»[۶]
دیدگاه مفسران اهل سنت
۱. سیوطی (متوفای ۹۱۱ق) در تفسیر «الدر المنثور» از مفسّران اهل سنت، ۱۳ حدیث نقل کرده که همگی گفته اند این آیه در شأن حضرت علی(ع) و بعد از جریان بحاتم بخشی بوده است.[۷]
۲. ابن عاشور (متوفای ۱۳۹۳ق) جمله «وَ همْ راکعُونَ» را معطوف بر صفت «الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلاۀ…» می داند و مقصود از آن را ادای نماز نافله، و یا مداومت بر نماز دانسته است. همچنین، وی تحت تأثیر نظر ابن کثیر به نقد دیدگاهی که رکوع را به معنای رکوع در نماز و آیه را در شأن امام علی (ع) دانسته، پرداخته است.[۸]
۳. آلوسی (متوفای ۱۸۵۴ق) دیگر مفسر اشعری مذهب اهل تسنن می نویسد: «بعضی گفته اند که جمله «وَهُمْ راکِعُونَ» حالیه است و اختصاصاً حال ایتای زکات را بیان می کند و مقصود از رکوع هم رکوع نماز است. در این صورت، مقصود از پرداخت زکات در حال رکوع نماز نهایت علاقه و میل این مؤمنان به احسان و تسریع در انجام آن است که در همان حال نماز و بدون فوت وقت این عمل نیکوکارانه را انجام می دهند و حتی تا پایان یافتن نماز هم آن را به تأخیر نمی اندازند. وی می افزاید: اغلب راویان معتقدند که این آیه درباره علی (ع) نازل شده است.»[۹]
مفهوم حضور قلب در نماز
حضور قلب در نماز، به معنای توجه کامل و تمرکز ذهنی بر اعمال و اذکار نماز است. در این حالت، فرد نماز گزار تمام وجود خود را وقف خداوند می کند و از هر گونه افکار و مشغله های دنیوی فارغ می شود. اهمیت حضور قلب در نماز به قدری است که در روایات متعددی از ائمه اطهار(ع) بر آن تاکید شده است. به عنوان مثال، امام علی(ع) در این باره می فرمایند: «هر نمازی که در آن حضور قلب نباشد، بازیچه ای بیش نیست.»[۱۰] حضور قلب در نماز، یکی از ارکان اساسی نماز و شرط قبولی آن به شمار می رود. حضور قلب به معنای توجه کامل به خداوند و معانی نماز در هنگام اقامه آن است.
سوال اول
برخی افراد ممکن است این سوال را مطرح کنند که چگونه حاتم بخشی امام علی(ع) در رکوع، که در ظاهر با تمرکز بر امور دنیوی و توجه به سائل همراه است، با حضور قلب در نماز که مستلزم توجه کامل به خداوند است، سازگار است؟
پاسخ
در پاسخ به این سوال، می‌توان به نکات زیر اشاره کرد:
۱. ایثار و بخشش، از مصادیق عبادت و تقرب به خداوند است. امام علی (ع) با این عمل، نه تنها به نیاز سائل پاسخ دادند، بلکه درسی از ایثار و بخشش را به مسلمانان آموختند. این عمل ایشان، مصداق بارز عبادت و تقرب به خداوند بود، چرا که در راستای رضایت الهی و یاری رساندن به بندگان خدا انجام شد.
۲. حضرت علی (ع) در تمام لحظات زندگی خود، حتی در حال عبادت، به فکر نیازمندان و یاری رساندن به آنها بودند. این امر نشان دهنده عمق ایمان و تقوای ایشان و توجه همیشگی ایشان به همنوعان خود بود. امام علی (ع) می توانستند بعد از اتمام نماز، انگشتر خود را به سائل بدهند. اما ایشان این کار را در حال رکوع انجام دادند که نشان دهنده اوج توجه و تمرکز ایشان به خداوند و نیازمندان در آن لحظه است.
۳. حاتم بخشی امام علی (ع) در رکوع، نه تنها با حضور قلب در نماز منافاتی نداشت، بلکه تبلور آن بود. ایشان با این عمل، نشان دادند که می توان در عین توجه کامل به خداوند، به نیازمندان نیز توجه کرد و در جهت رفع مشکلات آنها گام برداشت. ایشان به عنوان الگوی تقوا و پارسایی، همواره در انجام اعمال خیر پیشقدم بودند و هرگز کاری را که خلاف رضایت خداوند باشد، انجام نمی دادند.
۴. این واقعه، درس مهمی در مورد توازن بین عبادت و توجه به امور دنیوی به ما می دهد. امام علی (ع) با این عمل، به ما آموختند که عبادت نباید مانع از توجه به نیازمندان و یاری رساندن به آنها شود و از سوی دیگر، توجه به امور دنیوی نیز نباید مانع از تمرکز بر عبادت و توجه به خداوند باشد.
سوال دوم
آیا حاتم بخشی حضرت علی (ع) فعل کثیر (مبطل نماز) به شمار می رود؟
پاسخ
اولاً: این میزان از حرکات (اشاره با دست و نشان دادن انگشتر به سائل) را به طور معمول، فعل کثیر نمی دانند و در زمره مبطلات نماز محسوب نمی شود.
ثانیاً: فقیهان برای اثبات عدم بطلان فعل قلیل در حال نماز، به واقعه حاتم بخشی حضرت علی (ع) در نماز استناد کرده اند. آنها می گویند: «انجام فعل قلیل در نماز مبطل نیست، و حاتم بخشی حضرت علی (ع) در حال نماز شاهد این مدعا است.» همچنین به استناد این واقعه گفته اند: «پرداخت زکات در حال نماز جایز است.»[۱۱]
ثالثاً: خداوند متعال در مقام تقدیر و ارج نهادن به عمل ارزشمند بنده صالح خود، او را در حال رکوع و نماز خطاب قرار داده است. چگونه خداوند به کسی که نمازش باطل است، راکع خطاب می‌کند و از او تشکر می نماید؟!
نتیجه گیری
حاتم بخشی امام علی (ع) در رکوع، نه تنها با حضور قلب در نماز منافاتی نداشت، بلکه تبلور آن بود. هم نماز حضرت علی (ع) و هم انفاق او برای خدا بوده است؛ از این رو منافاتی وجود ندارد که در حال نماز صدای فقیر را بشنود و برای رضای خدا به او انفاق کند؛ همان گونه که پیامبر (ص) هر گاه در حال نماز صدای گریه کودکی را می شنید نماز را زودتر از همیشه به پایان می برد تا مادر کودک به سراغ او برود. امام علی (ع) با این عمل به ما آموختند که در هر شرایطی، باید به نیازمندان توجه داشته باشیم و برای کمک به آنها از هیچ تلاشی دریغ نکنیم.
پی نوشت ها
[۱]– حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۲۰۹-۲۳۹.
[۲]– سوره مائده، آیه۵۵.
[۳]– حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۲۰۹-۲۳۹.
[۴]– طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۳، ۵۶۱.
[۵]– مظفر، دلائل الصدق لنهج الحق، ج۲، ص۷۳.
[۶]– فیض کاشانی، التفسیر الصافی ج۲، ص۴۶.
[۷]– سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۳، ص۱۰۴.
[۸]– ابن عاشور، التحریر و التنویر، ج۵، ص۱۳۹.
[۹]– آلوسی، روح المعانی، ج۳، ص۳۳۴.
[۱۰]– مجلسی، بحار الانوار، ج۷۸، ص۲۴۵.
[۱۱]– طبرسی، مجمع البیان، ج۳، ص۳۲۷.
فهرست منابع
- ابن عاشور، محمد بن طاهر، التحریر و التنویر، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- آلوسی، محمود، روح المعانی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
- حسکانی، عبیدالله بن احمد، شواهد التنزیل، محقق محمدباقر محمودی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۱ق.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، قم، کتابخانه آیت‌الله المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۸ق.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
- فیض کاشانی، محسن، التفسیر الصافی، قم، مؤسسه الهادی، ۱۴۱۶ق.
- مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مظفر، محمد حسن، دلائل الصدق لنهج الحق، قم، موسسه آل البیت، ۱۴۲۲ق.
