پلورالیزم دینی و تمثیل مولانا درباره فیل و تاریک خانه

جان هیک که شدیدا حامی پلورالیزم دینی است در تمثیلی که مولانا جلال الدین بلخی آن را در اشعارش آورده دلیل بر پلورالیزم دینی گرفته است. مولانا تاریک خانه و فیل را برای کسانی که جاهای مختلف آن را لمس می کند و هرکسی نتیجه ای خاصی می گیرد تمثیل نموده است؛ اما جان هیک برای اثبات پلورالیزم دینی در آن تصرف نموده و به جای تاریک خانه، کسانی که فیل را می خواهند تشخیص دهند نابینا فرض کرده است.

جان هیک مى ‌گوید:

براى گروهى از مردان کور که هرگز با فیل مواجه نشده بودند، فیل آوردند یکى از ایشان پاى فیل را لمس کرد و گفت که فیل، یک ستون بزرگ و زنده است. و دیگرى خرطوم حیوان را لمس کرد و اظهار داشت که فیل مارى عظیم الجثه است، سومى عاج فیل را لمس کرد و گفت که فیل شبیه به تیغه گاو آهن است و الى آخر، البته همه آن ها درست مى ‌گفتند، اما هر کدام صرفا به یک جنبه از کل واقعیت اشاره مى‌ کردند و مقصود خود را در قالب تمثیل هاى بسیار ناقص بیان مى ‌داشتند.[۱] و در حقیقت، واقع کاملا در چنگ هیچ‌ کدام نبود.

او پلورالیزم دینی را به این تمثیل تشبیه نموده و می خواهد بگوید که هر پیامبری و هر دینی بخشی از واقع و حقیقت را دارد نه همه آن را.

در اینجا جان هیک این افراد را نابینا فرض کرده هر چند اتاق روشن است، ولى مثنوى آن‌را افراد بینا فرض کرده ولى اتاق را تاریک، آنجا که مى ‌گوید:

پیل اندر خانه ی تاریک بود   *   عرصه را آورده بودندش هنود

از براى دیدنش مردم بسى       *       اندر آن ظلمت همى شد هر کسى

دیدنش با چشم چون ممکن نبود       *       اندر آن تاریکیش کف می بسود

آن یکى را کف به خرطوم اوفتاد     *      گفت همچون ناودانسـتـش نهاد

و….[۲]

جان هیک مى ‌خواهد بگوید: ما نمى ‌توانیم بگوییم کدام منظر صحیح است چرا که هیچ منظر نهایى وجود ندارد که ما بتوانیم از آن منظر مردان کور و فیل را در نظر آوریم، حقیقت آن است که همه ما انسان هاى کورى هستیم در بند مفاهیم شخصى و فرهنگى خود گرفتار آمده ‌ایم.[۳]

طبعا موقعیت تمام پیام‌ آوران و پیروان آنان موقعیت این لمس کنندگان فیل خواهند داشت که هریک از زاویه ‌اى به‌ واقع نگریسته و آن‌ را به آن صورت بیان کرده‌ اند و در نتیجه پلورالیزم دینی ثابت می گردد.

نقد پلورالیزم دینی با استناد به این تمثیل

اگر ما انسان واقع ‌گرا باشیم باید از این تمثیل به نوع دیگر نتیجه بگیریم: هر چیزى را باید با حس ویژه خود آن شىء درک کرد، هرگز نمى توان خوشبویى و بدبویى را یا زیبایى و زشتى چهره را با دست درک کرد؛ زیرا اینها حقیقتى هستند که براى درک آن حس ویژه ‌اى مانند بوییدن و دیدن لازم است و در غیر این صورت تا روز رستاخیز نیز دست بمالند به حقیقت نمى ‌رسند، شناخت فیل یا در گرو به کار بردن چشم در روشنایى است و این افراد یا فاقد حس بینایی هستند و یا فاقد شرط دیدن هستند که عبارت از نور باشد؛ یعنى یا کور هستند و یا بینا ولى در فضاى تاریک.

همچنین است معارف الهى و شناخت خدا و صفات جلال و جمال او. و به طور کلى درک مسائل ماوراى طبیعت براى خود حس خاصى به نام عقل و برهان لازم دارد و نمى‌ توان از به کار بردن حس، و دورى از عقل و خرد از آن بهره گرفت. پس از این مثل پلورالیزم دینی به دست نمی آید. ما اگر بخواهیم از این مثل نتیجه بگیریم باید همان را نتیجه بگیریم که خود مولوى آن ‌را نتیجه گرفته است. آنجا کی می گوید:

در کف هر کس اگر شمعى بدى      *          اختلاف از گفتشان بیرون شدى

چشم حس همچو کف دست و بس   *      نیست کف را بر همه آن دسترس

چشم دریا دیگر است و کف دیگر      *     کف به هل ورزیده در دریا نگر

مولوى در ادامه اشعارش مى ‌گوید جهل آنان به واقع فیل، به خاطر این است که شرط ادراک حس که همان نور و شمع است در اختیار نداشتند و اگر آنان از این در وارد مى ‌شدند واقع براى آنان مانند روز روشن و مکشوف مى ‌شد.

دین گرایان نیز اگر از طریق منطق و خرد وارد شوند مى ‌توانند حق را از باطل، صحیح را از فاسد جدا سازند. و اگر خود را به تاریکی یبزنند و از عقل و منطق استفاده نکنند معلوم است که به واقع نرسیده و پلورالیزم دینی را نتیجه می گیرند.

مرحوم علامه محمد تقى جعفرى در تبیین مقصود جلال الدین مى‌ نویسد:

بینایى حس طبیعى حکم آن دست را دارد که تنها ظاهر تجسم یافته حقایق را لمس مى‌ کند، دیگر کارى به همه موجودیت حقایق ندارد، چشم دریا بین چیزى است، و چشم کف بین چیز دیگرى، حال که تو در راه دریافت حقایق گام گذاشته‌ اى، این بینایى کف بین را رها کن و آن دیده دریا بین را به دست ‌آور، این کف هایى را که در سطح دریا حقیقت مى ‌بینى، حرکت و جنبش خود را از دریا در مى ‌یابند.[۴]

اینکه مى ‌گوید: «نمى‌دانیم کدام منظر صحیح است چرا که هیچ منظر نهایى وجود ندارد که ما بتوانیم از آن منظر مردان کور و فیل را در نظر آوریم»، صحیح است ولى نکته آن این است که فقط از قوه لامسه استفاده می کنند و با این ابزار نرمى و زبرى ملموس و قابل درک است نه واقع آن.

به سان همین گروهند کسانى که مى‌ خواهند ماوراى طبیعت را با حس و تجربه درک کنند در صورتى که براى شناخت خدا و صفات جمال و جلال او ابزارى مانند عقل و خرد برهان و دلیل در دست دارد که مى ‌تواند پرده از چهره واقع بردارد. تشبیه انسان هاى مجهز به منطق و دلیل را به انسان هاى فاقد ابزار علمى کاملا قیاس مع الفارق است.

سوء استفاده از شعر دیگر مولانا برای پلورالیزم دینی

در اینجا برخى تمثیل دیگرى را مطرح کرده ‌اند، آن نیز یک نوع سوء استفاده از بیت مولوى است که قبل از این داستان آمده است.

مولوى مى‌گوید:

از نظرگاه است اى مغز وجود  *   اختلاف مؤمن، گبر و جهود[۵]

طرف داران پلورالیزم دینی در توضیح آن گفته ‌اند:

مولانا مى‌گوید اختلاف این سه (مومن، گبر و جهود) اختلاف حق و باطل نیست، بلکه دقیقا اختلاف نظرگاه است، آن هم نه نظرگاه پیروان ادیان بلکه نظرگاه انبیا، حقیقت یکى بوده است که سه پیامبر از سه زاویه به آن نظر کرده‌ اند، یا بر پیامبران، سه ‌گونه و از سه روزنه تجلى کرده است، و لذا سه دین عرضه کرده‌ اند، بنا بر این اختلافات ادیان، فقط تفاوت شرایط اجتماعى یا تحریف شدن دینى و درآمدن دین دیگرى به جاى آن، نبوده است بلکه تحلیل ‌هاى گوناگون خداوند در عالم، همچنان که طبیعت را متنوع کرده، شریعت را هم متنوع کرده است.[۶]

نقد برداشت پلورالیزم دینی از این شعر

تشبیه کار پیامبران الهی به نگاه به یک شىء از سه زاویه در صورتى صحیح است که هر نظرى بخشى از واقعیت شىء را تشکیل دهد، به گونه ‌اى که اگر مجموع آن ها را در نقطه ‌اى گرد بیاوریم معرف کامل شىء باشد، مثلا هرگاه کسى به انسان از دیده تفکر بنگرد او را در قالب انسان متفکر معرفى کند مى‌ گویند از زاویه اندیشه بر او نگریسته است، و هرگاه فردى از عالمان اخلاق از نظر غرایز به او بنگرد و او را موجودى ذى غرایز و احساساتى معرفى کند مى‌ گویند از این منظر به او نگریسته ‌اند، هرگاه مجموع آن ها را در نقطه ‌اى گرد بیاوریم مکمل یکدیگر مى ‌باشند.

در حالى که این شرط در نگاه انبیاء به تعبیر نویسنده موجود نیست، یکى خدا را واحد واحد، یکتا و بسیط معرفى مى‌ کند، و دیگرى آن‌ را متعدد و مرکب، مسلما یکى از این دو منظره باطل است و با هم قابل جمع نیست.

عین این سخن در آموزه‌ هاى عملى حاکم است، یکى عملى را در شریعت خود حرام و دیگرى آن ‌را حلال معرفى مى ‌کند، این اختلاف را نمى ‌توان اختلاف نظرگاه نامید، اختلاف نظرگاه باید مکمل یکدیگر باشند نه مباین و مخالف یکدیگر.

تفسیر شعر مولوى به نحوى که در کلام نویسنده آمده است با دیگر ابیات او تطبیق نمى ‌کند، او قبل از این بیت چنین مى‌ گوید:

این سفال و این فتیلۀ دیگر است     *    لیک نورش نیست دیگر ز آن سرا است

گر نظر در شیشه دارى گم شوى     *     زانکه از شیشه است اعداد دوئى

ور نظر بر نور دارى وا رهى *    وز دوئى و اعداد جسم منته

این جا نتیجه مى‌گیرد و می گوید:

از نظرگاه است اى مغز وجود   *  اختلاف مؤمن و گبر و جهود

و مقصود این است که یکى به شیشه مى ‌نگرد و دیگرى به خود نور، آن‌ که به شیشه مى ‌نگرد خیال مى ‌کند که نور از او است و گمراه مى ‌شود، آن ‌که به خود نور مى ‌نگرد راه به واقع پیدا مى‌کند و سرچشمه روشنایى را درک مى ‌نماید، این نوع اختلاف در منظر به معنى عدم بهره ‌گیرى از ابزار درست مانند عقل و خرد است که او را به واقع هدایت مى ‌کند، نه به معنى تصویب هر نظرى که مجموع نظرها مکمل یکدیگر مى ‌باشند.

مرحوم علامه محمد تقى جعفرى در شرح این بیت مى‌نویسد: این همه سفال و فتیله‌ هاى گوناگون که مى‌ بینى باعث تعدد و تکثر شده ولى آن نورى که در سفال و فتیله ‌هاى ابدان انسانى مى‌ تابد از ماوراى طبیعت بوده و یک حقیقت است و هرگز به شیشه ‌هاى رنگارنگ سنگى که منشا تعدد و تنوع مى ‌باشد و تو را گمراه خواهد کرد، منگر و خیره مباش.[۷]

من به دور از هر نوع احساسات، به نویسندگان عزیزى که درباره این نظریه قلم مى ‌زنند، و احیانا به آن تمایل نشان مى‌ دهند توصیه مى ‌کنم که در این لغزشگاه خطرناک آهسته آهسته گام بردارند و یقین کنند که راهزنى این نظریه بیش از روشنگرى آن است و تفسیر سوم از پلورالیزم دینی نتیجه ‌اى جز انکار وحى – آن هم به صورت محترمانه – ندارد، وحیى که اساس شرایع آسمانى را در مثلث عقاید، احکام، و اخلاق تشکیل مى ‌دهد، و با انکار وحى، چیزى به نام «دین» و «شریعت» باقى نمى ‌ماند، زیرا در تفسیر سوم، پیام پیامبران ساخته و پرداخته دستگاه ادراکى آنان و هم متاثر از محدودیت‌ هاى تاریخى، زبانى، اجتماعى و جسمانى است، و ارتباطى با مقام ربوبى ندارد.

نتیجه گیری

از آنچه بیان گردید این نتیجه حاصل می گردد که تمثیل ها و اشعار مولانا هیچ پیوند و ارتباطی با پلورالیزم دینی ندارند بلکه خود مولانا این اشعار را به گونه ای توضیح داده که کمترین شائبه پلورالیزم دینی را در آن ها باقی نمی گذارد. ولی با کمال تاسف برخی از نو اندیشان مسلمان نیز به دام سخنان جان هیک و سایر دانشمندان غربی طرفدار پلورالیزم دینی افتاده و از این نظریه دفاع می کنند.

پی نوشت ها

[۱]. عقل و اعتقاد دینى: ۴۰۷.

[۲] . مثنوى، دفتر۳، بخش ۳۲.

[۳] . کیان،  ش ۲۸، ص ۲۸.

[۴] . تفسیر و نقد و تحلیل مثنوى، ۲، ۱۴۱.

[۵] . مثنوى، دفتر سوم، بیت ۱۲۵۸.

[۶]. صراطهاى مستقیم: ۱۴.

[۷]. تفسیر و نقد و تحلیل مثنوى، ۲، ص ۱۱۸.

منبع

سبحانی تبریزی، جعفر، مدخل مسائل جدید در علم کلام، ج۲، ص ۳۳۱ – ۳۳۶، قم، موسسه امام صادق علیه السلام، ۱۳۸۲ش. (با اندکی تصرف)