حضرت خدیجه (س)، بانویی که نامش با تاریخ اسلام گره خورده است، نه تنها به عنوان نخستین همسر پیامبر اکرم (ص) شناخته می شود، بلکه به عنوان یک زن نمونه و الگو در تاریخ اسلام می درخشد. بررسی ویژگی های حضرت خدیجه (س)، از جمله ایمان راسخ، فداکاری، خردمندی و مدیریت قوی، نشان می دهد که ایشان نقش بی بدیلی در حمایت از پیامبر (ص) و پیشبرد اسلام داشته اند. این ویژگی ها نه تنها در زمان خود ایشان، بلکه در طول تاریخ، الهام بخش زنان و مردان مسلمان بوده است. در ادامه، به بررسی ویژگی های حضرت خدیجه (س) و ابعاد گوناگون شخصیت او می پردازیم.
ویژگی های حضرت خدیجه (س)
۱. شریک و مشاور
یکی از ویژگی های حضرت خدیجه (س) مشورت و مشاوره بود. مشارکت و همکاری در خانواده، خود یک نوع محبت کردن است که زندگی را نیز شیرین می کند. خدیجه (س)، شریک و مشاور واقعی پیامبر (ص) بود و در دغدغه های پیامبر، به عنوان وزیری توانا و کارآمد، ایفای نقش می کرد. او همواره همدم، مونس، یار مخلص و شریک و غم خوار پیامبر بود. هر حادثه ای که موجب ناراحتی پیامبر می شد، خداوند به وسیله خدیجه (س)، گشایش در کار او ایجاد می کرد و او موجب تسکین و رفع اندوه پیامبر می شد.
این برنامه تا پایان عمرشان و در همه صحنه های پرخطر و سرنوشت ساز، (همچون اعلام بعثت و دعوت در آن فضای پر از تعصب و تاریک اندیشی، در اقامه نماز و فرهنگ آن، در دعوت بستگان و نزدیکان [۱]، در بیعت با خدا و دین و آیین و پیامبر) ادامه داشت.
آن بانو در تمام مشکلاتی که در طول زندگی پیامبر (ص) رخ داد مخصوصاً در سال های پس از انگیزش پیامبر به رسالت و پس از دعوت آسمانی او و نزول آیات قرآن که با نفی ظلم بیدادگران همراه بود، نه تنها یار و یاور پیامبر بود، بلکه مانند مادری پرمهر و خردمند برای تمام مسلمان ها، مایه امید و پشت گرمی و قوت قلب و پناه و پشتیبان بود و با شکیبایی قهرمانانه، تحمل و مدارای عالی، سرمشقی برتر برای همه طالبان آن زمان و همه زمان ها بود.
خدیجه (س) همیشه همتای زندگی خود، پیامبر را به پایداری و مقاومت مشورت می داد و با مهر و درایت، دردها و رنج های اجتماعی پیامبر را آرام می کرد و به یاری خدا به او راه حل و انگیزه می داد. نقش خدیجه (س) در همراهی و همفکری و مشورت با پیامبر و مردم آزادی خواه از اوایل روزهای بعثت تا آخرین لحظات زندگی اش طوری بود که با رحلت آن بانو، نه تنها پیامبر و علی (ع) و مسلمانان، بلکه دوست و دشمن فهمیدند که اسلام پشتیبانی پر اعتبار و پیامبر، یار و مشاور و وزیری بهتر و توانمند و مردم مسلمان پناهگاهی استوار چون خدیجه (س) را از دست داده اند. [۲]
در این مورد آورده اند که: «وَ کانَتْ خَدیجَهُ وَزیرَهَ صِدْقٍ عَلَی الاِسلام، وَ کانَ رَسُولُ اللهِ یَسْکُنُ اِلَیْها؛[۳] خدیجه (س) وزیر راستین اسلام و مشاور خردمند و شجاع پیامبر بود و آن حضرت با حمایت خدیچه، بر انبوه مشکلات موفق می شد و آرامش پیدا می کرد.»
۲. صبر و شکیبایی
یکی دیگر از ویژگی های حضرت خدیجه (س)، صبر و شکیبایی در برابر حوادث و مشکلات بود. این بانو در دشواری ها و سختی های طاقت فرسایی که در زندگی اش با پیامبر رخ می داد، شکیباترین و پرتحمل ترین مددکار بود و در همه رویدادهای سخت، سنگ صبور و آرامش بخش دل پیامبر و اطرافیان بود. بنابراین از ویژگی های حضرت خدیجه می توان به شجاعت و استقامت ایشان در برابر دشمنان اسلام اشاره کرد.
مشکلات و سختی ها (از سخن های گزنده و موضع گیری های زننده و جسارت و اهانت به پیامبر و خانواده او تا بی اعتنایی هایی که زنان جاهل قریش به خدیجه داشتند که چرا با آن همه حشمت و شوکت با محمد (ص)، یتیم ابوطالب، ازدواج کرده)، همه و همه را در قلب خود می فشرد و صبر می کرد. دامنه مشکلات، به اینجا ختم نمی شد و این زنان حتی تا بعد از ازدواج با پیامبر (ص) با خدیجه (س) نیز قهر بودند و خدیجه (س) همچنان به این سختی ها صبر کرد و البته این صبر بی نتیجه نبود؛ چون وقتی زمان وضع حمل زهرا (س) رسید، خداوند با فرستادن چهار بانوی بهشتی، او را مورد رحمت و لطفش قرار داد.[۴]
این بانو همچنین سال هایی طولانی شکنجه های جسمی و روحی دژخیمان مخالف را که بر همتای گرامی اش به خاطر دعوت به توحید و تقوا و رعایت مقررات خدا و حقوق بشر بود، تحمل کرد و همراهی پیامبر را به هیچ بهایی از دست نداد و با پذیرش تبعید و محاصره و تحمل گرسنگی و روزهای دشوار و بیداری شب های پر ترس و وحشت، بر توفیقات خود می افزود.[۵]
خدیجه (س) در طول زندگی اش، بر مصیبت های جانسوز دیگری نظیر از دست دادن دو پسرش قاسم و عبدالله نیز صبر نمود اما از شدت غم گریست. پیامبر (ص) وقتی بی تابی او را دید به او فرمود: «یَا خَدِیجَهُ أَمَا تَرْضَیْنَ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَهِ أَنْ تَجِیءَ إِلَى بَابِ الْجَنَّهِ وَ هُوَ قَائِمٌ فَیَأْخُذَ بِیَدِکِ وَ یُدْخِلَکِ الْجَنَّهَ وَ یُنْزِلَکِ أَفْضَلَهَا وَ ذَلِکِ لِکُلِّ مُؤْمِنٍ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَحْکَمُ وَ أَکْرَمُ أَنْ یَسْلُبَ الْمُؤْمِنَ ثَمَرَهَ فُؤَادِهِ ثُمَّ یُعَذِّبَهُ بَعْدَهَا أَبَداً؛[۶]
ای خدیجه! آیا خشنود نمی شوی هرگاه روز قیامت شود، جلو در بهشت برسی، آن کودک در آنجا ایستاده باشد و دستت را بگیرد و تو را به عالیترین خانه بهشت جای دهد؟ این برنامه برای هر انسان با ایمانی وجود دارد، خداوند متعال بزرگوارتر است که میوه دل مؤمنی را بگیرد و او صبر و تحمل کند، و در راه خدا به حساب آورد و خدا را حمد و شکر کند، با این وصف خدا او را عذاب کند».
با بررسی ویژگی های حضرت خدیجه (س)، درمی یابیم که ایشان با خردمندی، صبر و درایت خود، علاوه بر تثبیت ایمان در زندگی فردی، در زندگی اجتماعی نیز نقش مهمی در تثبیت پایه های اسلام ایفا کردند.
۳. مهرورزی و حق شناسی
زندگی خدیجه (س) در شرایط جدید، هر روز زیباتر و با لطافت تر می شد؛ زیرا فضای زندگی اش لبریز از عشق، خرد، خداپرستی، انسان دوستی، شایستگی و درایت بود. او به همتای زندگی اش مهر و عشقی آسمانی داشت و او را در کارها، با تمام وجود یاری می کرد و در ابعاد مختلف زندگی، از نظر فرهنگی و اخلاقی و منش فردی و اجتماعی با او همراهی می کرد.
به راستی اگر زندگی خانوادگی، بر اساس هماهنگی در اندیشه و هدف و همگرایی در آرمان و ادب تشکیل شود، در تمام مراحل آن مهر و عشق، رعایت حقوق متقابل و ارزش های مهم شخصیتی مخصوصاً حق شناسی و کم توقعی حاکم باشد، چقدر دوست داشتنی و سعادتمندانه خواهد بود.
این ویژگی، یکی از بارزترین ویژگی های حضرت خدیجه است؛ زیرا او از اندیشه و منش بالا و موقعیت شکوه بار همسر خود در بارگاه خدا، و آینده درخشان او آگاه بود. به همین خاطر، مانند یک زن نواندیش و با ادب، بلکه بهتر و بیشتر از آن، به همسرش احترام می گذاشت و در برابر او سراپا گوش و هوش و عشق و حق شناسی بود و تلاش می کرد آن طور که باید و شاید قدرشناس باشد.
در این زندگی ،حق شناسی و مهر و علاقه دوطرفه و متقابل بود، هم خدیجه، محمد را خردمندترین، تواناترین، گرامی ترین، امانتدارترین، پاکترین، پروا پیشه ترین با معنویت ترین و آراسته ترین انسان ها می دید و در مقابل، محمد (ص) نیز به خدیجه (س) عشق می ورزید و احترام می گذاشت، احترامی شایسته، بایسته و وصف ناپذیر.
این تکریم و حق شناسی محمد به خدیجه هم، نه تنها به خاطر ویژگی های حضرت خدیجه (یعنی معنویت و هوشمندی و نواندیشی و پاک منشی و…) در زندگی بود بلکه به این خاطر بود که او را سرآمد زنان می دید و مادرِ وارسته نسل ماندگارش بود.
پیامبر (ص) به خاطر عشق و علاقه متقابل هر جا می دید عده ای تلاش می کنند تا موقعیت والا و جایگاه خدیجه را در قلب پیامبر (ص) پایین بیاورند یا از بین ببرند، پس از پند و اندرزها و ظرافت های تربیتی و اخلاقی، با صراحت می فرمود: «کار عشق آن بانو، خدایی و آسمانی است، نه زمینی و زودگذر».
عایشه می گوید: «به هیچ کدام از زنان پیامبر (ص) مانند خدیجه، احساس حسادت نکردم؛ چون او در قلب پیامبر، به طور خاص بود، بطوری که پیامبر نه تنها خدیجه، بلکه هر کس و هرچه را که نشانی از خدیجه داشت می دید، به چشم دیگری نگاه می کرد.».
او هر وقت هدیه ای داشت، ابتدا سهم دوستان خدیجه را می فرستاد. یک بار به این کار او اعتراض کرد که: چقدر از شکوه و عظمت خدیجه می گویی!؟ آن حضرت فرمود: «اِنِّی رُزِقْتُ حُبَّها؛[۷] خدا عشق او را رزق و روزیم ساخته است.» و برای عایشه روشن کرد که نه تنها خود خدیجه و منش او را، بلکه (به خاطر شدت محبتش به خدیجه) دوستان او را نیز دوست دارد: «اِنِّی لَاُحِبُّ حَبِیْبَها»[۸]
۴. ایجاد فضای پربرکت و معنوی در خانه
در طول تاریخ، جوامع و تمدن ها به تدریج ارزش های اخلاقی و انسانی را گرامی داشته اند و پاکی، آزادگی و فضیلت را ارج نهاده اند. به همین دلیل، برخی مکان ها و زمان ها مورد احترام قرار می گیرند و برای آنها حریم و قداست ویژه ای قائل می شوند. در دین اسلام نیز، مساجد، به ویژه مسجدالحرام، جایگاه والایی دارند و برای حفظ حرمت آن ها، قوانینی وضع شده است تا از ورود افراد ناپاک و کسانی که به شرک، کفر و ظلم آلوده هستند، جلوگیری شود.
خانه حضرت خدیجه (س) نیز یکی از این مکان های مقدس است. به خواست خداوند و با تلاش و تدبیر ایشان، این خانه به مکانی پربرکت، معنوی و تاریخ ساز تبدیل شد. بر اساس گفته های مورخان، این خانه حتی قبل از ظهور اسلام و بعثت پیامبر (ص) نیز مکانی پاک و نورانی بود. حضرت خدیجه (س) که به «طاهره» معروف بودند، در این خانه به نیازمندان کمک می کردند و کارهای نیک انجام می دادند.
از ویژگی های حضرت خدیجه، حمایت بی چشمداشت ایشان از پیامبر اسلام (ص) در سخت ترین شرایط بود. از این رو، این خانه به پناهگاه پیامبر (ص) در برابر دشمنان تبدیل شد و حضرت خدیجه (س) با فداکاری، از ایشان محافظت کردند. با گذشت زمان، این خانه معنوی تر شد و محل عروج پیامبر (ص) به معراج گردید. اسلام در این خانه ظهور کرد و به پناهگاه مسلمانان تبدیل شد. حضرت زهرا (س) در این خانه به دنیا آمدند و در کنار مادرشان، رشد و نمو کردند. حضرت علی (ع) نیز در این مکان پرورش یافتند.
مهمتر از همه، این خانه محل نزول وحی و رفت و آمد فرشتگان بود. در سال های نخستین بعثت، زمانی که مشرکان و مخالفان، پیامبر (ص) را آزار می دادند، این خانه تنها پناهگاه امن ایشان بود.
در یکی از شب های پرخطر، حضرت علی (ع) جان خود را به خطر انداختند و برای حفظ جان پیامبر (ص)، در بستر ایشان خوابیدند. پیامبر (ص) از این خانه به غار حرا و سپس به مدینه هجرت کردند و حضرت فاطمه (س) در این شرایط سخت، در خانه ماندند. این رویدادهای مهم نشان می دهند که حضرت خدیجه (س) و خانه شان چه جایگاه والایی داشتند.[۹]
۵. قدرت مدیریت و تصمیم گیری
از ویژگی های حضرت خدیجه، هوش و درایت ایشان در تصمیم گیری های مهم زندگی بود. اسناد تاریخی نشان می دهد که حضرت خدیجه (س)، زن شریف و ثروتمندی بود و تجارت گسترده ای داشت. کارگزاران و عوامل اجرایی را، از میان انسان های سالم و امانتدار و درستکار برمیگزید و خود نیز در خانه، این کاروان تجارتی را با مدیریت قوی خود هدایت می کرد و به کارهای اقتصادی خود می رسید.
با دقت در انتخاب وقت و فرصت، نوع کالا و مقدار آن، حرکت و بازگشت و توقف کاروان را با آگاهی از زمان و مکان، طوری تنظیم و تدبیر و برنامه ریزی می کرد که مورد تحسین کاروان بزرگ تجارتی اش بود. از یمن به حجاز می رفت و از حجاز به شام و دیگر مراکز مهم اقتصادی و تجاری، و سود سرشار و عادلانه و فراوانی به دست می آورد.
اگر به شرایط آن روز جهان و دنیای عرب و قلمرو حجاز در آن زمان آشنا باشیم و نیز اگر اسارت و محرومیت کامل «زن» از حقوق انسانی و اجتماعی اش و زنده به گور کردن دختران را به یاد آوریم، آنگاه اداره امر مهم اقتصادی به وسیله یک زن هوشمند و پاک منش و به مدیریت توانمند و ظریف او، ما را به شخصیت و ویژگی معنوی و برجسته و ابتکار او در کارها و مدیریت سازنده اش آشناتر می کند که واقعاً او در آن روزگارها، خردمندترین و مدبرترین و کارآمدترین زنان بود.
از همه مهمتر او از رسم رایج بازار آن زمان، (یعنی احتکار و انحصار، کم فروشی و فریب، رباخواری و بهره کشی های ظالمانه رایج و از هر نوع حرام خوارگی مرئی و نامرئی و سوءاستفاده از فرصت و اعتبار و امکانات) برای انباشتن ثروت دوری می کرد و کار پر شرافت خود را به این گناهان بزرگ آلوده نمی کرد و به کارگران و مدیران خود نیز هشدار می داد که در داد و ستدها، سود و درآمد را با صداقت و از راه های مشروع و عادلانه تجارت به دست آورند.
او به دلیل همین ویژگی های برجسته اخلاقی و انسانی و مدیریت خردمندانه، نه تنها اعتماد بازارهای داخلی، بلکه بازارهای منطقه ای را هم به دست آورده بود و راه پیشرفت و ترقی و رشد را برای دیگران هم باز می کرد، در نتیجه راه های موفقیت او بازتر می شد و مورد استقبال بازارهای مصر و یمن و شام و حبشه و… قرار می گرفت. [۱۰]
از این رو، با تأمل در ویژگی های حضرت خدیجه (س)، می توان دریافت که ایشان با مدیریت قوی خود، تجارتی موفق و پررونق داشتند.
۶. استقلال جویی و ابتکار عمل
یکی از مهمترین ویژگی های حضرت خدیجه، استقلال جویی و استقلال اندیشی این بانو است که از لابلای رفتار و کردار شایسته اش هویدا می شود و این، از برجستگی ها و امتیازات مهم او بشمار می رود؛ زیرا اگر انسان از نظر فکر و اندیشه، متکبر و مستقل نباشد، نمی تواند در میدان عمل و مدیریت و حساس ترین لحظاتِ تصمیم گیری، به طور مستقل فکر کند و عمل کند.
حضرت خدیجه (س) بر اساس این ویژگی بود که ده ها خواستگار ثروتمند و صاحب مکنت را قبول نکرد و به همه آنها «نه» گفت و طوری عمل کرد که همه تصور کردند وی تصمیم به ازدواج ندارد؛ اما وقتی او با انسانی امین، پاکدل و شایسته کردار یعنی محمد (ص) آشنا شد، همه آداب و رسوم جاهلی و خرافی را مسخره کرد و خود پیشنهاد ازدواج به محمد (ص) داد.
وقتی که هیاهو و جنجال به راه افتاد که دختر ثروتمند و مقتدری چون شما با جوان تهیدستی چون محمد (ص) نباید ازدواج کند، استوار و با قدرت، ایستاد و همه ثروت و امکانات خود را به محمد (ص) بخشید و نشان داد که حُسن انتخاب، حُسن عاقبت، سعادت و شخصیت، چیزی است که برای به دست آوردن آن، نه تنها ثروت، شهرت و قدرت مهم نیست، بلکه باید از هستی خویش نیز گذشت.
«وَ کانَت خَدیجَه اِمْرَاهً حازِمَهً نَبیلَهً شَریفهً… قالَت: یابْن عَمَّ! اِنّی رَغِبتُ فیکَ لِقِرابَتِکَ مِنِّی وَ شَرَفِکَ مِنْ قَوْمِکَ وَ اَمانَتِکَ عِنْدَهُمْ وَ صِدْقِ حَدیثِکَ وَ حُسْن خُلْقِکَ…؛[۱۱]
خدیجه (س) به راستی بانویی خردمند و خردورز و بسیار پر شرافت بود. او در روزگار خود از نظر ریشه و تبار از بهترین های قریش بود و از نظر ثروت و امکانات، ثروتمندان آنها بود. بسیاری از چهره های سرشناس عرب و عجم، برای پیوند با او سخت می کوشیدند و خواستگار او بودند؛ اما او به آنان پاسخ منفی داد و در همان حال، خود با هوشمندی و آینده نگری، به خواستگاری پیامبر (ص) رفت و گفت: من به خاطر خویشاوندی و همفکری و به دلیل شرافت، امانت، راستی و منش شایسته ات، دل در گرو مهر تو دارم و به آن هستم که اگر بپذیری با تو پیمان زندگی مشترک می بندم.»
۷. هدفداری و هدفمندی
این موضوع، یکی از مهمترین ویژگی های حضرت خدیجه (س) است. زندگی پرفراز و نشیب او، نشانه آن است که به دنبال هدف پاک، والا و درخشانی بود. هدفی بالاتر از ثروت و تمایلات دنیوی و هدفی ارجمندتر از رفاه و آرامش شخصی و خانوادگی. این بانو مانند موجِ بی قراری بود که در راه هدف، آرامش نداشت ولی وقتی به ساحل وجود محمد (ص) رسید و در آنجا حقانیت، ایمان و اخلاص، نجابت و شرافت و دیگر ارزش های انسانی و خداپسندانه را دید، خود را در نزدیکی هدف دید.
از اینجا می توانیم به راز احترام بسیار پیامبر به «خدیجه» برسیم، به اینکه پیامبر چقدر او را دوست داشتند و به او احترام می گذاشتند، در فراز و نشیب زندگی، توفان های اجتماعی و فرهنگی، او را از مشاوران خود می دانستند و از دیدگاه های او استفاده می کردند. [۱۲] همیشه نیکی ها و ویژگی های حضرت خدیجه بر زبان پیامبر بود و برای هر کس که از آن بانو خاطره ای داشت، احترام قائل بودند. بسیار در تاریخ آمده است که پیامبر (ص) می فرمودند: «خَدیجَهُ وَ اَینَ مِثْلُ خَدیجَهِ؟؛[۱۳] از خدیجه سخن گفتید، کجا مانند او پیدا می شود؟»
با بررسی ویژگی های حضرت خدیجه (س)، درمی یابیم که ایشان همواره در مسیر زندگی خویش، هدفمند و در جستجوی حق و حقیقت بودند تا آنکه به مقصود رسیده و در این مسیر، با وجود مقدس رسول خدا (ص) آشنا شدند.
۸. حق جویی و حق پذیری
از بارزترین ویژگی های حضرت خدیجه، حق طلبی و حق پذیری بود که ایشان را به نخستین زن مسلمان تبدیل کرد. در این دنیا خیلی از افراد هستند که مستی های گوناگون، آفت جانشان می شود و نعمت های زندگی بلای وجودشان و رزق و روزی های خدا، زهر تلخ و موجب مرگشان می شود.
یکی در اوج زیبایی و تناسب اندام است و همان مستی زیبایی و ماهرویی، آفت جانش می شود؛ دیگری غرق در ثروت و امکانات است و از در و دیوار و آسمان و زمین برایش می ریزد ولی همان ثروت و دارایی، او را به تباهی و نابودی می کشاند. سومی در اوج اقتدار است و روزگار بر وفق مُرادش است و این چرخش یکنواخت روزگار و احساس بی نیازی، او را از چرخش ناگهانی آن غافل ساخته و به طغیان می کشاندش. چهارمی مست جوانی است و این نیروی جوشان و خروشان، قاتل جان و ایمان و خروش می شود. یکی دریای موّاج آگاهی ها و دانشهاست و در مستی آن غرق است و دیگری در اوج شهرت است و همان، آلت قتالۀ شخصیت او می شود. همینطور می توان شمرد و تمام هم نمی شود.
اما این بانوی بلندمرتبه، با اینکه غرق در ثروت، جمال و کمال، مدیریت، شهرت و استقلال و… بود، از آفت ها و مستی های آن ها خود را حفظ کرد؛ زیرا دارای روح حق پذیری و حق جویی بود، به خاطر همین هم، نخستین ایمان آورنده به خدا و پیامبر، از زنان و پیشگام ترین در اسلام و نماز و هجرت و جهاد و فداکاری بود. به واقع، ویژگی های حضرت خدیجه ایشان را به الگویی بی نظیر در تاریخ اسلام تبدیل کرد.
پاداش این حق پذیری هم این بود که خدای پرمهر و بنده نواز، به فرشته وحی فرمان داد که در وقت فرود بر پیامبر (ص)، درود و سلام او را هم به وسیله بنده برگزیده اش به خدیجه (س) برساند، تا ثابت شود که خدا به پاداش آن ایمان خالص و ژرف و آن اعمال شایسته و پایدار، مقر زیبایی در بهشت برای او آماده کرده است.[۱۴]
جمع بندی
ویژگی های حضرت خدیجه (س)، بیانگر آن است که ایشان، نمونه ای بارز از یک زن مسلمان موفق و مؤثر در جامعه بودند. ویژگی های حضرت خدیجه (س) مانند ایمان، فداکاری، خردمندی و مدیریت قوی، نه تنها در زمان خودشان، بلکه در طول تاریخ، الهام بخش زنان و مردان بوده است. او با حمایت های بی دریغ خود از پیامبر (ص)، نقش مهمی در پیشبرد این دین الهی ایفا کرد و نام خود را به عنوان یکی از بزرگترین زنان تاریخ اسلام جاودانه ساخت. بی شک، ویژگی های حضرت خدیجه همچون استقامت، ایثار و عشق به حق طلبی، درس هایی ارزشمند برای همه انسان ها در هر دوره ای از تاریخ به شمار می رود.
پی نوشت ها
- شیبانی، الکامل، ج۲، ص۶۳؛ ابن جوزی، المنتظم، ج۲، ص۳۶۷؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۴۷؛ حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۴۸۵
- ابن شهر آشوب، مناقب ال ابی طالب، ج۱، ص۱۷۵
- مجلسی، بحارالانوار، ج۱۶، ص۱۱
- مجلسی، بحارالانوار، ج۱۶، ص ۷۱-۷۰؛ سیلاوی، همان، ص۱۰۲
- طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۷۹؛ ابن هشام، سیره ابن هشام، ج۱، ص۳۷۹
- کلینی، اصول کافی، ج۳، ص۲۱۸؛ حرعاملی، وسایل الشیعه، ج۳، ص۲۴۳
- گنجی شافعی، کفایه الطالب، ص۳۵۹
- محلاتی، ریاحین الشیعه، ج۲، ص۲۰۶؛ ابن اثیر، همان، ج۵، ص۴۳۸
- مجلسی در زمان خود از بعضی از بزرگان آورده که: مکان این خانه در مکه معلوم و مشهور است. بحارالانوار، ج۲۲، ص۱۶۷
- سبط ابن الجوزی، تذکره الخواص، ص۲۷۱
- محمدالحسون، أعلام النساء، ص۱۹
- مجلسی، بحارالانوار، ج۱۶، ص۱٫
- ذبیح الله محلاتی، ریاحین الشیعه ، ج۲، ص۲۰۷؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۴۳، ص۱۳۰
- سبط ابن الجوزی، تذکره الخواص، ص۲۷۲
منابع
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی تا.
- ابن اثیر، عزالدین، اسد الغابه، بیروت، انتشارات دارالفکر،۱۴۰۹ه.
- ابن جوزی، عبد الرحمن، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، بیروت، انتشارات صادق، ۱۳۵۸ه.
- ابن شهر آشوب، زین الدین محمدبن علی، مناقب ال ابی طالب، بی جا، انتشارات ذوی القربی، چاپ دوم، بی تا.
- ابن هشام، سیره ابن هشام، بیروت، انتشارات دارالجیل،۱۴۱۱ه.
- البصری الزهری، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار النشر دار صادر، بی تا.
- جوزی حنفی، سبط بن فرج، تذکره الخواص، قم، شریف رضی،۱۴۱۸ ه.
- حرعاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه، قم، مؤسسه ال البیت،۱۳۰۸ه.
- حسکانی، عبید الله، شواهد التنزیل لقوائد التفضیل، تهران، وزارت ارشاد،۱۴۱۱ه.
- الحسون، محمد، اعلام النساء المؤمنات، بی جا، انتشارات اسوه،۱۴۱۱ه.
- سیلاوی، الانوار الساطعه، بی جا، چابخانه علمیه،۱۴۲۱ه.
- شیبانی، محمد بن عبد الکریم، الکامل فی التاریخ، دار النشر، بیروت،۱۴۱۵ هـ.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
- الگنجی الشافعی، محمد بن طلحه، کفایه الطالب فی مناقب علی بن أبی طالب، داراحیاء تراث اهل البیت، طهران، ۱۴۰۴ ه.
- مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسه الوفا،۱۴۰۴ه.
- محلاتی، ذبیح الله، ریاحین الشریعه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۴ه.
منبع اقتباس: کتاب ویژگی های شخصیتی حضرت خدیجه (س)، مهدی وزنه، ج۲، ص۱۳ تا ۲۵، پایگاه تخصصی حضرت خدیجه(س)
