ترسیم وظایف مردان در روایات
به طور کلى روایاتى را که در آن به وظایف مرد صریحا و یا اشارتا آمده است، مى‌توان در سه دسته آنها را تقسیم نمود:
دسته اول روایات
دسته اول روایاتى است که مربوط به حسن معاشرت و چگونگى رفتار با همسر است، که نوع رفتار در برخورد متقابل همسر و نیز تمکین او نسبت به وظایف محوله‌اش بسیار مؤثر و کارآ مى‌باشد. از جمله:
۱- امام رضا (علیه السلام) در روایتى به نقل از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: خداوند تبارک و تعالى بر جنس مؤنث و افراد آن رقیق تر و مهربانتر است تا نسبت به جنس مذکر، سپس فرمود: هیچ مردى زن محرم خود را خشنود نکند، مگر این که خداوند در قیامت او را خشنود سازد.
۲- رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: بهترین شما، بهترین براى همسر و فرزندان خویش است و من بهترین شما براى زن و فرزندان خود هستم.
۳- امیرالمؤمنین (علیه السلام) در وصیت خود به حنفیه مى‌نویسد، با بانوى خود خوش صحبت باش، و براى او همراه خوبى باش، چه در گفتار و چه در کردار، تا عیش تو خالص گردد.
۴- امام صادق (علیه السلام) فرمود: خداوند رحمت کند بنده‌اى را که امور بین خود و بانویش را به نیکى بگذراند.
۵- امام صادق (علیه السلام) به نقل از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: جبرئیل در مورد زنان آنقدر به من وصیت کرد تا این که گمان کردم سزاوار نیست شوهر بانوى خود را طلاق دهد، مگر به واسطه عمل فحشاء و کار زشت آشکارى.
۶- رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: هر بانویى که شوهرش را آزار دهد، خداوند نماز و اعمال نیکش را پذیرا نیست تا این که شوهر را یارى و خشنود سازد…. و اول شخصى است که وارد آتش مى‌شود.
سپس فرمود: مرد هم همان قدر بیچارگى و عذاب دارد، اگر بانویش را آزار دهد و به او ظلم کند، و هر مردى که بر بدخلقى بانوى خویش صبر کند، خداوند براى هر مرتبه‌اى از صبر و تحمل او پاداشى براى او قرار مى‌دهد مانند پاداشى که براى سختى‌هاى ایوب به او داد.
۷- از امام صادق (علیه السلام) است که فرمود امیر مؤمنان (علیه السلام) در رساله‌اى به فرزندشان امام حسن (علیه السلام) فرمودند: مسؤولیتى بیش از توان بانو باو واگذار مکن، زیرا قرار نگرفتن او در تنگنا و سختى از براى حال او سودمندتر، و از جهت آسودگى او مفیدتر، و از نظر دوام زیبایى و طراوت او بهتر است.
۸- اسحاق بن عمار به امام صادق (علیه السلام) عرض مى‌کند حق بانو بر شوهر چیست، که اگر شوهر آن را انجام دهد نیکوکار شمرده مى‌شود؟ امام (علیه السلام)،(پس از اشاره به حقوق مالى او) فرمودند: «ان جهلت غفر لها» اگر بانو از روى ندانستن و عدم توجه و خطا، کارى از او سر زد که مطلوب او نبود، شوهر او را مورد بخشش قرار دهد.
سپس امام (علیه السلام) به سیره پدرشان امام باقر (علیه السلام) در این زمینه اشاره مى‌فرمایند: که از براى ایشان بانویى بود که پدرم را مورد اذیت قرار مى‌داد و ایشان(کریمانه)، عفو مى‌نمودند.
۹- رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: بانوان را مورد اکرام قرار نمى‌دهند مگر مردانى بلند طبع و کریم، و ایشان را مورد اهانت قرار نمى‌دهند مگر مردانى که از طبعى حقیر برخوردار باشند.
۱۰- امام صادق (علیه السلام) از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: وقتى مرد به همسر خود مى‌گوید «من تو را دوست دارم»، این سخن هرگز از قلب او بیرون نمى‌رود.
۱۱- محمد بن ادریس در آخر کتاب سرائر روایتى را نقل مى‌کند که به امام صادق (صلی الله علیه و آله و سلم) ختم مى‌شود که حضرتش فرمود: هر کس که نسبت به ما(اهل بیت)، عشق مى‌ورزد نسبت به همسران خویش زیاد محبت مى‌ورزد.(اشاره به این که از سیره ایشان این نحوه همسردارى است).
۱۲- از ابن عباس است که مى‌گوید از امام صادق (صلی الله علیه و آله و سلم) شنیدم که مى‌فرمود: بنده (خدا)، زمانى که نسبت به همسران خویش فزونى در محبت داشته باشد،(بدین سبب)، فضیلتى را در ایمان خود زیاد نموده است.
از مجموعه روایات سیره عملى و نظرى رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه اطهار در این بخش، که خود معرف اصل «و عاشروهن بالمعروف» و مبین گستره محبت و مودت در خانه و خانواده است، نکاتى ارزشمند حاصل مى‌گردد، از آن جمله این که:
الف: جامعیت احکام اسلامى و توجه خاصى که اسلام نسبت به بانوان و جایگاه آنان دارد.
ب: احترام گذارى به همسر و توجه به کرامت، و رعایت شرایط و توازن بین توان و تکلیف.
ج: حسن معاشرت و رفتار شایسته مرد و رفق و مداراى او به عنوان قوام و رکن اساسى خانواده، عامل عمده در تدارک امنیت و آرامش خانواده است.
د: حاکمیت مرد بایستى بر اساس رعایت اصل «مودت و رحمت» و به دور از هر گونه زور مدارى و حکم باشد.
ه: حسن سلوک و رفتار شایسته مرد اساسى ترین عامل در ایجاد انقیاد و تمکین و تأثیرپذیرى همسر است و آنگاه که سایه الفت قرین با حسن نیت از سوى مرد بر فضاى زندگى سایه افکند، تمامى اعضاى خانواده از او متأثر و منفعل مى‌شوند.
و: اگر مرد تمامى وظایف خویش را از خوراک و پوشاک و مسکن و … انجام دهد، اما اعتدال در رفتار نداشته باشد، و الگوى مناسب و پسندیده‌اى در عمل نباشد ضمانتى براى رشد و امنیت و ثبات در خانواده نیست. به همین جهت در دستورات اسلامى حسن معاشرت و رفتار شایسته اصلى‌ترین وظیفه زن و مرد است.
دسته دوم روایات
در این بخش از روایات وظایف مرد نسبت به تأمین امور مالى و نیازهاى ظاهرى زندگى همسر مورد توجه قرار گرفته است، و شئون و ابعاد مختلف این مسئله مطرح گردیده است از جمله:
۱- على (علیه السلام) و فاطمه (سلام الله علیها)، رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) را براى خدمت، قاضى قرار دادند، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) حکم فرمودند که خدمت در درون منزل را فاطمه (سلام الله علیها) و در بیرون منزل را على (علیه السلام) انجام دهند.
۲- اسحاق بن عمار از امام صادق (علیه السلام) درباره حق زن بر شوهر سؤال مى‌کند، حضرت فرمودند: این که از نظر غذا و خوراکى او را تأمین نماید، و سیر سازد، و از جهت پوشاک و لباس او را تأمین، و اگر خطائى نمود، او را ببخشد.
در این روایت امام صادق (علیه السلام) غیر از توصیه به خوراک و پوشاک مى‌فرمایند این که چهره‌اش را بر روى خانم در هم نکشد و صورتى قبیح در مقابل همسر به خود نگیرد، و سپس به مقدار متعارف خوراکى ها از روغن و گوشت و مایحتاج زن از قبیل رنگ مو و لباس تابستانى و زمستانى (هر یک دو دست) و تأکید بر خالى نبودن خانه از روغن سر و سرکه و زیتون و تدارک قوت همسر اشاره مى‌نمایند و در خاتمه مى‌فرماید،
نشود میوه‌اى عمومى باشد مگر این که عیال خود را از آن میوه اطعام کند.» ملاحظه مى‌شود که در این کلام گستره نفقه را در ابعاد مختلف که در برگیرنده همه نیازهاى عرفى زن است اشاره مى‌فرمایند.
۳-امام موسى کاظم (علیه السلام) فرمود: سزاوار است مرد بر عیال خود توسعه مالى ایجاد کند تا زن آرزوى مرگ او را نکند. و فرمودند وقتى براى مرد وسعت در نعمت ایجاد مى‌شود، سزاوار است او هم نسبت به خانواده که نیاز به او دارند وسعت ایجاد نماید.
۴- امام هفتم فرمودند: خانواده مرد (چون تأمین امور زندگیشان با اوست مثل) اسیران او هستند، هر که خداوند به او نعمتى عنایت کرد، باید براى افرادى که تحت کفالت او هستند توسعه ایجاد کند و اگر چنین نکند یقینا آن نعمت از بین مى‌رود.
۵- پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: هر که وارد بازار شود و تحفه‌اى خریدارى کند و آن را براى خانواده خویش حمل کند(از جهت آثار عمل) مانند کسى است که مالى را به جانب گروهى که نیازمند آن هستند حمل مى‌کند.
۶- پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: بدترین مردان کسى است که تهمت مى‌زند، بخیل است و بد زبان و به تنهایى مى‌خورد … و عیالش را به دیگران وا مى‌گذارد.
۷- از امام صادق (علیه السلام) از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: مورد لعن و نفرین است (دو بار تکرار فرمودند)، کسى که کارش را به دوش دیگران اندازد، و ملعون است ملعون کسى که عائله و حق آنان را ضایع و تباه نماید.
در این دسته از روایات اداره امور اقتصادى زندگى در تمامى ابعاد و با توجه به نیازمندى اعضا بر عهده مرد نهاده شده، و تدارک امور همسر در این زمینه با شوهر است.
دسته سوم از روایات
قبل از پرداختن به روایات در این بخش لازم است دو نکته اساسى مورد توجه قرار گیرد:
الف: در تفکر اسلامى ازدواج فقط براى ارضاى تمایلات جنسى صرف نیست، بلکه عامل انتقال ارزشها از سلف به خلف و از گذشتگان به آیندگان است، اینجا است که سلامت نفس و حفظ کرامت انسان و قوام و تداوم صفات برازنده نیازمند به یک سلسله بایدها و نبایدها و دستورات و قوانین است.
ب: نکاح و پیوند ازدواج یک نیاز ظاهرى محض نمى‌باشد، بلکه منشأ توسعه اصل «مودت و رحمت» بر زندگى بشر است و تعبیر زیباى «و جعل بینکم موده و رحمه»، یک جعل اعتبارى نیست بلکه واقعیتى است که ریشه در عمق جان و سرشت و روان زن و مرد دارد، بخش اول آن که مودت است از عشقى پاک و بى آلایش سرچشمه مى‌گیرد،
و بخش دوم آن که رحمت است برخاسته از حس ایثار و گذشت و فرانگرى و دیگراندیشى است، و به مفهوم مایه‌هاى زندگى را بر اساس عشقى راستین به دیگرى تقدیم داشتن، که هر دو از خصایص فطرى بشر است. بر این اساس همه روابط زندگى زناشویى متأثر از این اصل است حتى استمتاع و توالد و تناسل.
و بخش سوم از روایات مربوط به وظایف مرد و زن و نسبت به نحوه ارتباط آنها مى‌شود. از جمله:
۱- حسن بن جهم گفت: موسى بن جعفر را دیدم که خضاب کرده، سر و ریش خود را رنگ کرده است، با تعجب از ایشان پرسیدم، فدایتان شوم شما خضاب کرده اید؟ در جواب فرمودند: به خود رسیدن و آماده شدن براى همسر از چیزهایى است که موجب ازدیاد پاکدامنى بانوان مى‌شود، خیلى وقتها بانوان عفت را ترک مى‌کنند به دلیل این که شوهرانشان به خود نمى‌رسند.
سپس فرمود: آیا خوشنود مى‌شوى بانویت را آن گونه ببینى که خود آن گونه هستى در صورتى که خود آرایى نکنى؟ گفتم خیر، فرمودند: این همان است. و سپس ادامه دادند: نظافت، خوشبویى، کوتاه کردن موهاى زاید و آمیزش فراوان از ویژگیهاى پیامبران است.
۲- پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: مروت خود را نابود مى‌کند مردى که شب را در غیر منزل خود به سر برد در شهرى که خانواده‌اش در آن شهر است.
۳- از روایات باب اول از ابواب قسم و نشوز و شقاق استفاده مى‌شود که مرد هر چهار شب یکبار لازم است با همسر خویش مضاجعت و هم بسترى داشته باشد.
۴- صفوان بن یحیى از امام صادق (علیه السلام) سؤال مى‌کند: مردى زن جوانى دارد که چند ماه و گاه یک سال به او نزدیک نمى‌شود، و قصد ضرر رسانیدن به او را ندارد مصیبت زده است آیا گناه مى‌کند؟ حضرت فرمود: اگر چهار ماه همسر را ترک کند بعد از آن گناه کرده است.
۵- امام صادق (علیه السلام) فرمود: همچون پرندگان با بانوان خویش آمیزش نکنید، حتما باید مکث و درنگ کنید.
۶- امام صادق (علیه السلام) مى‌فرماید: در صورتى که کودکى در خانه باشد، مرد نباید با بانو و کنیزش آمیزش کند، این از امورى است که زنا در پى خواهد داشت.
۷- در حدیث «اربع ماه» از امام على (علیه السلام) است که، هنگامى که مردى با همسرش مى‌آمیزد نباید تعجیل نماید، زیرا از براى جنس مؤنث هم نسبت به امر زناشویى نیازى است که باید مورد توجه مرد قرار گیرد.
۸- دسته ای از روایات است که مضمون آن این است که هرگز نباید با شهوت زن دیگرى با همسر خود آمیزش داشت.
۹- امام باقر (علیه السلام) از قول رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: سه چیز جفا محسوب مى‌شود و مورد سوم این که مرد بدون ملاعبه، مواقعه نماید.
۱۰- از امام صادق (علیه السلام) سؤال مى‌شود درباره «لا تضار والده بولدها ولا مولود له بولده» امام (علیه السلام) مى‌فرماید: گاه زنى بچه شیر مى‌دهد، و هنگامى که شوهر اراده آمیزش مى‌کند، ولى زن از نگرانى حامله شدن شوهر را رد مى‌کند، و گاه زن ابراز تمایل به مرد مى‌کند، و مرد خوف حامله شدن همسر را دارد، و ابا و خوددارى مى‌نماید خداوند متعال نهى فرموده از این که مرد به زن ضرر وارد نماید، یا زن به مرد ضرر وارد کند از ترس بچه دار شدن.
نتیجه ى تتبع در آیات و روایات مربوط به بیان وظایف زوج که تخلف از موارد الزامى آن نشوز محسوب مى‌شود آن است که بعضى از این متون درصدد بیان موارد وجوب و الزام عملى زوج نسبت به همسر و یا خانواده است، و بعضى دلالت بر تأکید و توصیه به رعایت اصول ارزشى در خانواده و براى تثبیت و تحکیم روابط زوجین و گرمى کانون خانواده است.
