نقش متکلمین شیعه در گسترش مذهب شیعه

اشاره:

در عصر ائمه شاگردان آنان، متکفل ترویج عقاید حق بوده اند که از بعضی آنها آثاری به یادگار مانده و بسیاری دیگر در قالب احادیث و روایات از طریق آنان از اهل بیت(علیهم‌السلام) به ما رسیده است. قرن چهارم و پنجم هجری، قرن ظهور متکلمین بزرگ شیعه، و پایه گذاران مکتب کلامی شیعه است که نقش مهمی را در تبیین مسائل کلامی اهل بیت (علیه‌السلام) و تحکیم ریشه های اعتقادی شیعه داشته اند. در این مقاله به نقش متکلمین صده های اول شیعه به صورت مختصر پرداخته می شود:

شیخ صدوق (۳۰۶ـ۳۸۱ ه‍ )

شیخ صدوق محمد بن علی از علمای بزرگ امامی است، از میان آثار سیصد گانه او که به جا مانده است می توان به «التوحید» که در مورد توحید الهی و صفات و افعال باری تعالی نگاشته شده، اشاره کرد. این کتاب با تحقیق سید هاشم حسینی تهرانی، در سال ۱۳۸۷ ق. توسط جامعه مدرسین قم به چاپ رسیده است. اثر دیگر کلامی وی «الاعتقادات فی دین الامامیه» است که در زمینه عقاید شیعه به بحث پرداخته است.

شیخ صدوق برای جمع آوری حدیث در راستای حفظ آثار اهل بیت (علیه‌السلام) به شهرهای ری، بغداد، نیشابور، مرورود، سمرقند، فرغانه، بلخ، ایلاق و… مسافرت کرد و در این شهرها از اساتید و مشایخ علم و دانش، بهره‌های علمی فراوانی برد و احادیثی را که در نزد حدیث دانان موثق بود، جمع آوری نمود.

شیخ صدوق پاسدار اسلام و مکتب تشیع بود. او هنگامی که در خراسان احساس کرد مردم نسبت به امر غیبت امام معصوم ـ (علیه‌السلام) ـ دچار سردرگمی هستند و از راه حق منحرف شده اند، در صدد برآمد آنها را راهنمایی کند و در این راه تلاش ها و کوشش های فراوانی کرد. او در این رابطه حضرت مهدی ـ (علیه‌السلام) ـ را در خواب دید و حضرت به او دستور داد کتابی پیرامون غیبت امام معصوم (ع) تألیف کند. به همین جهت کتاب «کمال الدین و تمام النعمه» را در موضوع غیبت به رشته تحریر درآورد.

این عالم بزرگ در راستای حفظ و گسترش احادیث و فقه شیعه کتاب های متعددی تألیف کرد که مهم ترین آنها کتاب «من لا یحضره الفقیه» از کتاب های چهارگانه شیعه است. وی در این کتاب یک دوره فقه شیعه را به صورت حدیث از زبان امامان معصوم (علیه‌السلام) گردآورده است.

او هم‌چنین به منظور نشر و گسترش اعتقادات شیعی و حفظ جامعه اسلامی از شبهات منحرفان، کتاب هایی در این زمینه نوشت که به عنوان نمونه می توان به دو کتاب «توحید» و «اعتقادات» اشاره کرد.

مرجعیت فتوا: شیخ صدوق علاوه بر اینکه استاد حدیث و فقه بود، مرجعیت فتوا نیز داشت. از شهرهای مختلف و حوزه های علمی، سؤال هایی در زمینه های فقه، اعتقادات و… از وی می شده و او به آنها جواب می‌داد. شاهد این مطلب کتاب هایی است که مرحوم صدوق در پاسخ سؤالاتی که از وی شده، نوشته است از قبیل:

الف) جواباتُ المسائل الوارده علیه من «واسط».

ب) جواباتُ المسائل الوارده علیه من قزوین.

ج) جوابات مسائل وردت من مصر و…

شیخ مفید (۳۳۶ـ۴۱۳ ق)

شیخ مفید محمد بن نعمان معروف به ابن معلم، از محققین بزرگ امامی است، تألیفات وی در کلام و اصول فقه فراوان است، او در عکبری در ده فرسخی بغداد متولد و در بغداد درگذشت و در آن جا به خاک سپرده شد، از وی حدود ۲۰۰ اثر باقی است که در زمینه اعتقادی می توان به «اوائل المقالات»، «الاعتقادات» و «تصحیح اعتقادات الامامیه» اشاره کرد. که هر کدام از آثار و تألیفات ایشان دارای ویژگی های خاصی است که برخی از آنها عبارتند از:

الف) دفاع از مکتب اهل بیت (علیه‌السلام)

ب) توجه به نیازهای زمان: با توجه به ارتباطی که با عالمان مذاهب دیگر و هم چنین مردمان و شیعیان نقاط دور دست عراق و ایران داشت به برخی از نیازهای زمان آگاه می شد و بر همان اساس به تألیف و تدوین آثار اقدام می‌کرد.

ج) تأثیر گذاری بر دانشمندان به خاطر غنای و استواری اندیشه های ایشان.

د) جامعیت

ه) تمرکز در مباحث فکری کلامی

امّا نقش کلیدی شیخ مفید در تفکر کلامی مکتب امامیه که باعث تثبیت و تقویت آن شد در دو محور بوده:

الف) تثبیت هویت مستقل مکتب اهل بیت:. این به خاطر آن بود که پس از آغاز دوره غیبت کبری و انقطاع کامل شیعیان از امام غائب، کلیت مکتب را به خاطر وجود برخی انحرافات عمدی و غیر عمدی دچار مشکل کرده بود.

ب) ایجاد شیوه جمع منطقی میان عقل و نقل. این روش راهکاری بود برای جمع میان عقل گرایی معتزله و پیروان آنان از شیعه (مانند بنی نوبخت) و نص گرایی شیخ صدوق.

شیخ مفید دانشمند ذوفنون و بلند آوازه، در میان علمای بزرگ اهل سنت نیز از مقام علمی والایی برخوردار بوده به طوری که ابن ندیم از علمای بزرگ اهل سنت و معاصر شیخ مفید در فهرست خود می نویسد: «ابن المعلم ـ ابوعبدالله» ریاست متکلمین شیعه در عصر ما به وی رسیده است. او در علم کلام (عقاید و مذاهب) به روش مذهب شیعه بر همه کس پیشی دارد. دانشمندی باهوش و با فراست است، از کتاب های او دریافتم که دانشمندی عالی قدر است.^[۱]

 سید مرتضی (۳۵۵ ـ ۴۳۶ق. )

سید مرتضی از نوادگان حضرت علی بن أبی طالب (علیه‌السلام) تولد و وفات او هر دو در بغداد بوده است. او به فنون مختلف و علوم گوناگون عصر خویش آراسته و در تمامی آنها به قدرتی وافر دست یافته بود. او پس از تدریس اصول و استخراج حقایق و حل مشکلات علمی و رسیدن به مرتبه‌ای والا در فقاهت و فتوی، عهده دار ریاست طائفه شیعیان امامیه پس از «شیخ مفید» گشت. طالبان علم و جویندگان حقایق از اطراف و اکناف دنیای اسلام به سویش روی آوردند. او در راستای فرو نشاندن عطش آنان و رفع مشاکل عقیدتی و کلامی آنان، کتاب ها نوشت. «مسائل دیلمیه»، «مسائل طوسیه»، «مسائل مصریه»، «مسائل موصلیه» و غیر آن هر کدام نام کتاب یا رساله ای مستقل است که توسط او در همین زمینه نگاشته شده است.

او در علم کلام و احتجاج با مخالفین قدرتی چشم گیر داشت. کتاب‌های «شافی»، «امالی مرتضی»، «ابطال القیاس»، «الانتصار فی الفقه»، «انقاذ البشر»، «تقریب الاصول»، «تکمله الغرر و الدرر»، «تنزیه الانبیاء»، «الحدود و الحقایق»، «الخلاف فی اصول الفقه»، «دیوان شعر» و ده ها کتاب دیگر در تفسیر آیات و حقایق وحی و مسائل مختلف عقیدتی و فقهی تنها بخشی از فیوضات آن وجود گرامی است که تنها معدودی از آنها به دست ما رسیده است. عدد کتاب ها و رسائل سید مرتضی که ذکری از آنها در کتب مختلف شده است بیش از هفتاد مجلّد است.

او علاوه بر تألیفات کتب، همّت بسیاری بر تربیت و تعلیم شاگردان زبده داشته، و در طول عمر سراسر تلاش و خدمت خود، هزاران نفر از جویندگان علوم الهی و معارف اهل بیت: را از سر چشمه زلال و پر فیض حکمت و دانش خویش سیراب ساخت.

در عظمت او کافی است که بزرگانی هم چون «شیخ طوسی» و «سلاّر دیلمی» و «ابو صلاح حلبی» و «کراجکی» و… به دست توانای او و با کمک های علمی و تربیتی او، به اوج قلّه های دانش و فرهنگ شیعی دست یافته اند.

آن بزرگوار در ربیع الاول سال ۴۳۶ هجری قمری در بغداد به دیدار الهی شتافت، و فرزندش بر جنازه اش نماز گزارد و در خانه اش مدفون گشت. بعدها جسد مطهّرش را به آستان مقدس امام حسین۷ در کربلا انتقال دادند.^[۲]

 شیخ طوسی (۳۸۵ـ۴۶۰ق.‍)

محمد بن حسن ملقب به شیخ طوسی مفسر و کلامی بزرگ امامی است، وی از خراسان به بغداد رفته و چهل سال در آن جا اقامت گزید، سپس به سمت نجف اشرف رهسپار شد و تا پایان عمر پربارش در آن جا بود، چندین بار کتب وی سوزانده شد ولی با این حال آثار زیادی از وی باقی مانده است که می توان در زمینه کلام به: «الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد» اشاره کرد، وی از شاگردان شیخ مفید ـ رحمه الله علیه ـ و سید مرتضی (ره) بوده است.

شیخ طوسی از اندیشمندان بزرگ جهان تشیع به شمار می رود؛ که در نزد دانشمندان و علماء شیعه و سنی، تدوین کننده اساس نامه مکتب پویا و پرافتخار تشیع در فرهنگ و تمدن اسلامی به شمار می رود. علامه حلی در این زمینه چنین می‌گوید: «زعیم شیعه جعفری که فقیهی عالیقدر و بلند مرتبه و عالمی موثق و راستین به شمار می رفت و از علم اخبار، رجال فقه اصول کلام و ادب آگاهی کامل داشت و جامع جمیع فضایل بود در تمام فنون اسلامی تألیفاتی از خود بر جای نهاد وی اصول و فروع و عقاید را اصلاح کرد و خود نیز در علم و عمل جامع کمالات نفسانی بود».^[۳]

هم چنین علامّه سید مهدی بحرالعلوم که خود از پیشوایان مکتب جعفری و از با تقواترین علمای جهان اسلام است، در مورد وی می‌گوید: محمد بن حسن طوسی، سرآمد طائفه امامیه و پرچمدار شریعت اسلام و پیشوای مذهب شیعه بعد از ائمه معصومین: است. او در آنچه متعلق به دین و مذهب است، مورد اعتماد ماست. او محقق اصول و فروع و تهذیب کننده معقول و منقول است. شیخ الطائفه ما و رئیس شیعه علی الاطلاق است.^[۴]

یکی از خصوصیات شیخ طوسی این است که تا مدت طولانی فقهای شیعه را به خاطر اتقان علمی که داشت، تحت تأثیر آرا خود قرار داده بود، به طوری که هیچ یک از فقها و متکلمین و مفسرین در برابر آرا فقهی شیخ، نظریات خود را ابراز نمی‌کردند؛ ولی بعدها با درخششی برخی از فقها از نسل آن فقیه بزرگ، این سد شکسته گردید و آرا و نظریات فقهی و کلامی و تفسیری جدید طلوع و تجلی نمود.

پس از درگذشت سید مرتضی علم الهدی به سال ۴۳۶ و شروع مرجعیت شیخ طوسی، سلاجقه در سال ۴۴۷ با استفاده از ضعف آل بویه به بغداد حمله کردند و با اشغال آن، حکومت آل بویه را برانداختند. و شیخ طوسی که تا این سال در بغداد بود و مجلس درس خود را در همان شهر تشکیل می داد، به نجف رفت و حوزه علمیه نجف را تأسیس کرد و دوازده سال آخر عمر خویش را در نجف و در جهت رونق حوزه نجف صرف کرد که با تدریس و تحقیق در علوم اسلامی و جذب دانشمندان از نقاط مختلف، حوزه علمی جدیدی را در آنجا به وجود آورد و پایه های استوار این مرکز بزرگ را بنا گذاشت، به گونه ای که پس از گذشت هزار سال از آن تاریخ، هنوز اصالت علمی خود را حفظ کرده است و بر تارک تاریخ می درخشد. از این روی شیخ را باید مؤسس اولین دانشگاه تشیع دانست و با افتخار تمام از فداکاری ها و تلاش این فرزانه روزگار یاد کرد.

شیخ طوسی با تألیف کتاب ارزشمند مبسوط در «فقه تفریعی» و نیز با تألیف کتاب مسائل الخلاف در فقه تطبیقی و مقارن، برتری فقه شیعه را بر فقه مذاهب اهل سنت به اثبات رساند. فقه شیعه پس از شیخ طوسی توانست در برابر فقه اهل سنت ظهور کند و تفوق و برتری خود را نشان دهد. گستره خدمات شیخ به تألیف کتاب های فقهی محدود نمی‌شود. دو کتاب از کتب اربعه حدیثی شیعه یعنی تهذیب الأحکام و الأستبصار، کتاب های الرجال و الفهرست در دانش رجال و کتاب عده الأصول در علم اصول فقه محصول تلاش های علمی این دانشمند بلند آوازه شیعی است. تفسیر تبیان اثر بسیاری ارزشمند دیگری از این دانشمند شیعی است.

گذشته از آثار گران بها و ارزشمند علمی که از شیخ طوسی به یادگار مانده است، دانشمندان چیره دستی در حوزه درسی وی پرورش یافته اند. بر اساس نوشته گروهی از اندیشمندان شیعه، شاگردان شیخ بیش از سیصد دانشمند مجتهد بوده اند.^[۵] به همین خاطر القابی هم چون «شیخ الطائفه»، «شیخ الإمامیه» و «امام الفرقه بعد الأئمه المعصومین (علیه‌السلام) را به وی نسبت داده‌اند.

پی نوشت:

[۱]. فهرست ابن ندیم، ص۳۶۶.

[۲]. امامت و غیبت از دیدگاه علم کلام، علم الهدی، علی بن حسین، انتشارات تحقیقات و نشر معارف اهل بیت (ع).

[۳]. التبیان، انتشارات داراحیاء التراث العربی، ص۹، به نقل از کتاب خلاصه الأقوال فی معرفه أحوال الرجال علامه حلی.

[۴]. همان.

[۵]. تاریخ فقه و فقها، حسن طارمی راد، چاپ دوم، تهران، دانشگاه پیام نور، ۱۳۷۷ ـ ص۲۱۵.

منبع : نرم افزار پاسخ۲مرکز مطالعات حوزه علمیه قم با اضافات.