مسجد غدیر در روایات و کلام فقها

جوهری گوید: «خم» غدیر معروفی است که بین مکه و مدینه، در جحفه (۱) می باشد.(۲) ابن درید (متوفای ۳۲۱ هجری قمری) گوید: «خم» غدیر معروفی است و آن همان مکانی است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در آنجا به ایراد خطبه پرداخت و امیرمومنان علی بن ابیطالب (علیه السلام) را برتری داد.(۳)

ابن اثیر (متوفای ۶۰۶) آورده است: «غدیر خم» جایی است میان مکه و مدینه که آب چشمه ای در آن می ریزد و در آن مسجدی است برای پیامبر ص -.(۴)

ابن منظور نیز در لسان العرب آورده است که: «غدیر» محل معروفی است میان مکّه و مدینه، در جحفه، و آن غدیر خم است.

بکری در معجم می نویسد: غدیر خم در سه مایلی جحفه، در سمت چپ، ابتدای دره جحفه جایی که دره الضرار به پایان می رسد واقع شده.

البته مراد سمت چپ کسی است که از مدینه به سوی مکه در حرکت باشد.

در آنجا مسجدی است با نام «مسجد غدیر» و آن در مکانی بنا شده که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) امیرمومنان علی (علیه السلام) را به عنوان جانشین خود به مردم معرفی کرد.(۵) به گفته شهید اوّل (شهادت ۷۸۶ هجری قمری) دیوارهایش تا زمان ایشان پابرجا و نمایان بوده است.

و ما اینک مسجد غدیر را از دو دیدگاه؛ روایات اهلبیت (علیهم السلام) و فقها مورد بررسی قرار می دهیم:

مسجد غدیر در روایات

شیخ کلینی (ره) (متوفای ۳۲۹ هجری قمری) در کتاب شریف کافی فصلی با عنوان «مسجد غدیر خم» آورده و چنین گفته است:

۱ – … عن عبدالرحمن بن الحجاج، قال: «سألت ابا ابراهیم (علیه السلام) عن الصلاه فی مسجد غدیر خم بالنهار و انا مسافر، فقال: صلّ فیه فانّ فیه فضلاً و قد کان أبی یأمر بذلک.»(۶)

عبدالرحمن بن حجاج می گوید: «روز بود و من مسافر بودم از حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام) درباره خواندن نماز در مسجد غدیر خم پرسیدم.

در پاسخ فرمود: در آن مسجد نماز بگزار، زیرا نماز در آن فضیلت بسیار دارد و پدرم همیشه به آن سفارش می کرد.» علامه مجلسی (متوفای ۱۱۱۰ هجری قمری) در کتاب ملاذ الاخیار، ج ۹، ص ۴۶ روایت پیشگفته را صحیح می داند.

۲ – … عن حسان الجمال قال: «حملت ابا عبداللَّه من المدینه الی مکه فلما انتهینا الی مسجد الغدیر نظر الی میسره المسجد فقال: ذلک موضع قدم رسول اللَّه (صلی الله علیه و آله و سلم) حیث قال: من کنت مولاه فعلی مولاه.»(۷)

حسان جمال می گوید: «امام صادق (علیه السلام) را از مدینه به مکه همراهی می کردم، وقتی به مسجد غدیر رسیدیم حضرت نگاهی به سمت چپ مسجد کرد و فرمود: آنجا جای پای رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است جایی که فرمود: من کنت مولاه فعلی مولاه …»

۳ – … عن ابان، عن ابی عبداللَّه (علیه السلام) قال: «یستحب الصلاه فی مسجد الغدیر لانّ النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) أقام فیه امیرالمومنین (علیه السلام) وهو موضع اظهر اللَّه – عزوجل – فیه الحق.»(۸)

ابان از امام صادق (علیه السلام) چنین روایت می کند: «نماز خواندن در مسجد غدیر مستحب است، زیرا که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در آن مکان امیرمومنان (علیه السلام) را به پا داشت (و او را به عنوان جانشینی خود به مردم معرفی کرد) و آن همان جایی است که خداوند حق را ظاهر ساخت.»

مسجد غدیر در کلام فقها

فقها (رضوان اللَّه علیهم) در دو کتاب فقهی نماز و حج، به اهمیت مسجد غدیر و فضیلت خواندن نماز و دعا در آن پرداخته اند که به بیان برخی از آنان اشاره می کنیم:

۱ – شیخ طوسی (متوفای ۴۶۰ هجری قمری) می گوید: «هنگامی که انسان از مکه به سوی مدینه حرکت می کند وقتی به مسجد غدیر رسید، داخل مسجد شود و دو رکعت نماز بخواند.»(۹)

۲ – ابن حمزه (متوفای قرن ششم هجری قمری): «هرگاه کسی تصمیم به حج و زیارت خانه خدا دارد، ابتدا به مدینه رود و رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را زیارت کند، سپس در طریق مدینه به مکه وقتی به «مسجد غدیر» رسید، دو رکعت نماز در آن بخواند.»(۱۰)

۳ – ابن ادریس (متوفای ۵۹۸ هجری قمری) می نویسد: «هنگامی که انسان جهت زیارت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از مکه به سوی مدینه حرکت می کند، همینکه به «مسجد غدیر» رسید، داخل آن شود و دو رکعت نماز بجا آورد.»(۱۱)

۴ – یحیی بن سعید (متوفای ۶۹۰ هجری قمری) گوید: «هنگامی که حاجیان از مکه به سوی مدینه به جهت زیارت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) حرکت می کنند، وقتی به مسجد غدیر رسیدند، داخل آن شده و در آنجا نماز بگزارند.»(۱۲)

۵ – علامه حلّی (متوفای ۷۲۶ هجری قمری): «مسجد غدیر مکانی است شریف که در آنجا پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) علی (علیه السلام) را به عنوان امامِ مردم به جانشینی خود منصوب کرد، و شرافت او را برای همگان روشن ساخت و مقام و منزلت و قرب وی را در پیشگاه الهی بیان داشت، و در حجه الوداع از تمامی مسلمانان برای آن حضرت بیعت گرفت. پس نماز و دعای فراوان در آن مسجد مستحب است.»(۱۳)

۶ – شهید اول (شهادت: ۷۸۶ هجری قمری): «از جمله مساجد شریف، مسجد غدیر است که در نزدیکی جحفه می باشد، و دیوارهای آن تا به امروز باقی است، و آن مسجد مشهور و آشکار است، و غالباً راه حجاج از آن طرف می گذشت.»(۱۴)

و همچنین در کتاب «دروس» می نویسد: «وقتی زائر خانه خدا به سوی مدینه حرکت می کند و به مسجد غدیر می رسد، داخل مسجد شود و در آن نماز گزارد و بسیار دعا کند.

این مسجد، همان مکانی است که رسول اللَّه (صلی الله علیه و آله و سلم) علی امیرالمومنین را به جانشینی خود منصوب کرد و دیوارهای مسجد تا امروز باقی است.»(۱۵)

۷ – مرحوم حر عاملی (متوفای ۱۱۰۴ هجری قمری) می نویسد: «مستحب است خواندن نماز در مسجد غدیر خم، از امام کاظم (علیه السلام) روایت شده است: در آن مسجد نماز بخوان، همانا نماز در آن فضیلت بسیار دارد و پدرم بدان امر می کرد.»(۱۶)

۸ – شیخ یوسف بحرانی (متوفای ۱۱۸۶ هجری قمری) می نویسد: «کسی که قصد مدینه مشرفه را کرده مستحب است از مسجد غدیر گذر کند، داخل مسجد شود و در آن نماز گزارد و زیاد دعا کند چرا که آن مسجد همان مکانی است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به امامت و خلافت امیرمومنان (علیه السلام) بعد از خود تصریح کرده است.

گرچه پیش از آن روز (غدیر) ادله و نصوص بر امامت آن حضرت از جانب پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بسیار نقل شده است، جز اینکه تکلیف الهی و ضرورت شرعی (در اعلان ولایت امیر مومنان) در آن مکان حتمی شد.

و آن همه نصوص و دلایل (که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) قبل از غدیر خم در مجالس و محافل می فرمود، همه آنها) مقدمه ای بود جهت آمادگی مردم برای چنین روزی و قبول خلافت آن حضرت.»(۱۷)

۹ – مرحوم کاشف الغطا (متوفای ۱۲۲۸ هجری قمری): «و از آن مساجد مسجد غدیر است.

امام موسی بن جعفر (علیه السلام) فرمود: «صلّ فیه فانّ فیه فضلاً و کان أبی یأمر بذلک» و امام صادق (علیه السلام) فرمود: نماز در مسجد غدیر مستحب است؛ زیرا پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در آن مکان امیرمومنان را به جانشینی خود معرفی کرد و حق را ظاهر ساخت.

و سمت چپ مسجد افضل است چون وقتی امام صادق (علیه السلام) نگاه به سمت چپ مسجد کرد فرمود: این جای پای رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است.»(۱۸)

۱۰ – مرحوم صاحب جواهر (متوفای ۱۲۶۶ هجری قمری) می نویسد: «کسی که از مکه به مدینه بازمی گردد، مستحب است در مسجد غدیر خم نماز بخواند و زیاد دعا نماید، و آنجا همان محلی است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) امیرمومنان (علیه السلام) را به جانشینی خود معرفی کرد.»(۱۹)

در میان نویسندگان عامه نیز صاحب خلاصه الوفاء باخبار دارالمصطفی آورده است که: «… مسجد بعد الجحفه و أظنّه مسجد غدیر خم.

قال الاسدی و علی ثلاثه أمیال من الجحفه یسره عن الطریق حذاء العین مسجد لرسول اللَّه (صلی اللَّه علیه و [آله] و سلم) و یلیها الفیضه و هی غدیر خم و هی علی أربعه أمیال من الجحفه.»

از جمله مساجدی که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در آن نماز خواند، مسجدی است بعد از جحفه و به گمان من همان مسجد غدیر خم است …»(۲۰)

۱۱ – مرحوم سید محسن امین می گوید: «وهو قریب من الجحفه المسماه فی هذا الزمان رابغ بین مکه و المدینه فی منتصف الطریق تقریباً و هو عامر مشهور، و قد جدد عمارته بعض ملوک الهند من الشیعه فی عصر الشیخ مرتضی الانصاری.»(۲۱)

«و مسجد غدیر خم در نزدیکی جحفه که در این زمان آن را رابغ میان مکه و مدینه تقریباً در وسط راه قرار داد.

و این مسجد عامر و مشهور است، و بنای آنرا بعضی از پادشاهان هند از شیعیان در زمان شیخ مرتضی انصاری انجام داده است.»

پی نوشت ها

۱ـ جحفه روستای بزرگی است که در راه مدینه ـ مکه، در چهار منزلی قرار دارد، معجم البلدان، ج۲، ص۱۱۱. مسافت بین مکه و جحفه حدود ۲۲۰ کیلومتر است.

۲ـ صحاح اللغه، ج۵، ص۱۹۱۶۳

۳-جمهره اللغه، ج۱، ص۱۰۸۴

۴-النهایه فی غریب الحدیث و الأثر، ج۲، ص۸۱؛ به لسان العرب، ج۴، ص۲۲۳ مراجعه شود.

۵ ـ کیهان فرهنگی، ص۴۷، سال یازدهم مرداد ماه ۱۳۷۳۶

۶-کافی، ج۴، ص۵۶۶، ح۱؛ الفقیه، ج۲، ص۳۳۵، ح۶؛ تهذیب الاحکام، ج۶، ص۱۸، ح۴۱۷ ـ کافی، ج۴، ص۵۶۶، ح۲؛ بحارالانوار، ج۳۷، ص۱۷۲، ح۵؛ و ج۱۰۰، ص۲۲۵، ح۲۱؛ و مرحوم استرآبادی در تاویل الایات الطاهره، ص۶۸۸ قضیه را با اندک تفاوتی از حسین جمال نقل می کند.

۷-به تفسیر کنز الدقائق، ج۱۰، ص۵۷۸ مراجعه شود.

۸ ـ کافی، ج۴، ص۵۶۷، ح۳۹

۹-النهایه فی مجرد الفتوی، ص۲۸۶۱۰

۱۰-الوسیله الی نیل الفضیله، ص۱۹۶۱۱

۱۱-السرائر، ج۱، ص۶۵۱۱۲

۱۲-الجامع للشرائع، ص۲۳۱۱۳

۱۳-تحریر الأحکام، ج۱، ص۱۳۱؛ تذکره الفقهاء، ج۱، ص۴۰۳؛ منتهی المطلب، ج۲، ص۸۸۹۱۴

۱۴-ذکری الشیعه، ص۱۵۵؛ بحارالانوار، ج۱۰۰، ص۲۲۵۱۵

۱۵-الدروس الشرعیه، ج۲، ص۱۹۱۶

۱۶-بدایه الهدایه، ج۱، ص۳۹۱۱۷

۱۷-الحدائق الناظره، ج۱۷، ص۴۰۶۱۸

۱۸-کشف الغطاء، ص۲۱۱۱۹

۱۹-جواهر الکلام، ج۲۰، ص۷۵۲۰

۲۰-خلاصه الوفاء باخبار دارالمصطفی، ص۴۲۵۲۱

۲۱ـ مفتاح الجنات، ج۱، ص۳۲۸

منبع: میقات حج؛ تابستان ۱۳۷۴؛ شماره ۱۲