مبانی روش ها و اهداف تربیتی در صحیفه سجادیه -۲ ‏

اصل تذکر

اصل تذکر مبتنى بر مبناى تربیتى غفلت است. بنابر این اصل، باید انسان را از خواب غفلت بیدار نمود و آن چه را که دانستنش براى او لازم است، به او فهماند و در موارد مختلف به او تذکر داد و یادآورى کرد تا از عواقب شوم غفلت رهایى یابد.

بنابراین، امام سجاد(علیه السلام) در صحیفه سجادیه که سراسر ذکر و یاد خداست، با دعاهاى گوناگون نظیر دعا به هنگام صبح و شام، دعا به هنگام بیمارى، دعا به هنگام دفع بلاها و سختى‌ها و… انسان را هماره متوجه خدا مى‌کند و بدین وسیله، غفلت را از وى مى‌زداید. همچنین امام(علیه السلام) در دعاى هشتم “پناه بردن به خدا”،دعاى دوازدهم “اقرار به گناه”، دعاى سى و نهم “طلب عفو”، و دعاهاى دیگر ضمن اشاره به ویژگى غفلت در انسان، راه غفلت زدایى را ذکر و یاد خدا بیان مى‌کند و مى‌فرماید:

و مرا در اوقات فراموشى(پیروى از نفس) بیاد خود آگاه ساز.۱۶
و دلهاى ما را بیاد خود از هر یادى بکار آر.۱۷

حضرت امام سجاد(علیه السلام) نقش و آثار مهم ذکر را در صحیفه سجادیه چنین بیان مى‌فرمایند:

۱- یاد خدا مایه شرافت انسان است؛
۲- یاد خدا مانع از رذایلى است که شیطان در دل انسان مى‌افکند؛
۳- یاد خدا موجب سلامت قلب مى‌شود.
۴- یاد خدا انسان را از غفلت زدگى باز مى‌دارد.

با آگاهانیدن تو مرا، از غفلت و فراموشى خویشتن آگاه شدم.۱۸

اصل زهد

این اصل مبتنى بر مبناى دنیادوستى است. بنابر این اصل، در نظام تربیتى صحیفه سجادیه باید این نوع محبت به دنیا از دل انسان رخت بر بسته و زهد و گریز از دنیا آن هم در حد معقول و پسندیده جاى آن را بگیرد. به صورتى که دنیا را صرفاً وسیله و ابزارى بیش نداند. براى جلوگیرى از ابتلا به گرایش افراطى در دنیادوستى، امام سجاد(علیه السلام) در صحیفه سجادیه پیشنهاد مى‌دهد که انسان ها”زهد”پیشه کنند و همان را ازخداى خود درخواست مى‌کند:

و روزیم کن آسایش در زهد و دورى از دنیا را.۱۹

امام(علیه السلام) در این فراز آسایش و راحتى را در زهد و دورى از دنیا بیان مى‌فرماید و از خدا درخواست زهد مى‌کند. در فرازى دیگر، در مورد نشانه‌هاى انسان زاهد مى‌فرماید: و مرا در هر حال به ستایش و نیایش و سپاسگزاریت برگمار تا به آنچه از دنیا به من داده‌اى شاد نگردم، و به آنچه مرا از آن باز داشت‌هاى اندوهگین نشوم.۲۰

بر اساس بیان امام(علیه السلام)، زاهد کسى است که این دو نشانه را دارا باشد:

۱- به دنبال آنچه از دنیا به او داده مى‌شود، شاد نگردد.
۲ در پى آنچه از دنیا از وى بازداشته مى‌شود، ناراحت نشود.

خلاصه آن که نقطه شروع تمام بدبختى‌ها و شقاوت‌ها در انسان از همین حب دنیا است و اصل تربیتى زهد، که در صحیفه سجادیه بسیار روى آن تکیه شده است، به معناى دورى از تعلقات دنیا و اسیر آن نبودن و آزادى از هر چیزى است که بخواهد در انسان چنان تعلق خاطرى ایجاد کند که او را از خدا و یاد خدا و آخرت جدا و غافل سازد.

روش‌هاى تربیتى در صحیفه سجادیه

روش‌هاى تربیتى حالت رفتارى و جزیى دارند که در مقام عمل نسبت به مبانى و اصول، کاربردى‌تر هستند و یا حد فاصل مبانى و اصول از یک سو و اهداف از سوى دیگرند و مبتنى بر اصول هستند.

روش‌هاى تربیتى صحیفه، به روش‌هاى شناختى، گرایشى و رفتارى تقسیم مى‌شوند. اجمالاً با پى‌جویى و تحقیق در دعاها و فرازهاى صحیفه سجادیه، روش‌هاى تربیتى از قبیل ذکر خدا، توبه، کم شمردن خوبى‌ها و زیاد شمردن بدى‌ها، یادآورى نعمت‌ها، احترام و تکریم، رفق و مدارا و احسان در برابر بدى ملاحظه مى‌شود. توضیح برخى از این روش‌ها عبارتند از:

۱- روش شناختى

این دسته از روش‌ها مرتبط به بُعد شناختى انسان مى‌شود. نقش این دسته از روش‌هاى تربیتى ارائه بینش و شناخت صحیح به انسان است تا از خطاها و اشتباهات وى جلوگیرى کند. روش‌هاى تربیتى، که در این دسته مورد بررسى قرار مى‌گیرد، عبارتند از:

الف. روش اعطاى بینش که خود سه قسم مى‌باشد:

۱- بینش درمورد دنیا.
۲- بینش درمورد حقیقت انسان.
۳- بینش در مورد مرگ و معاد.

ب روش یاد خدا.

بینش در مورد دنیا

برخى افراد با بینشى مادى به دنیا مى‌نگرند و گمان مى‌کنند که جز زندگى دنیا که در آن زنده مى‌شوند و مى‌میرند زندگى دیگرى وجود ندارد؛۲۱ از منظر دینى با چنین دیدى به دنیا نگریستن خطایى است که خطاهاى فراوان دیگرى در اعمال و رفتار انسان به دنبال خواهد داشت.

پوچ انگارى دنیا و زندگى در آن، که به نوبه خود آثار بسیار سویى در اعمال و رفتار انسان مى‌گذارد، از جمله این خطاهاست. نگریستن به دنیا با چنین دیدى انسان را به ناامیدى و یأس مى‌کشاند، و در نتیجه، قدرت تفکر و اندیشیدن در مورد خویش، و جبران اشتباهات را از انسان مى‌گیرد.

نظام تربیتى صحیفه براى آن که از چنین بینش غلطى جلوگیرى کند، با ارائه بینش صحیح به اصلاح رفتارهاى انسان مى‌پردازد. در صحیفه سجادیه، زندگى انسان منحصر به زندگى دنیا نمى‌شود، بلکه در وراى آن، یک زندگى جاودانه براى انسان وجود دارد که رابطه آن دو، رابطه راه و مقصد است یا رابطه وسیله و هدف. با چنین بینشى زندگى دنیا هدف دار مى‌شود و از یک رنگى و یک نواختى خارج مى‌شود. بنابراین، انسان باید با سعى و تلاش روز افزون در دنیا، آخرت خویش را آباد سازد.

حضرت امام سجاد(علیه السلام) در صحیفه سجادیه درباره دنیا مى‌فرماید: آنچه از کالاى دنیاى نابود شدنى از من گرفتى پس(عوض و به جاى) آن را در گنجینه‌هاى خود(در آخرت) که همیشگى است برایم اندوخته نما و آنچه از مال و دارایى دنیا که به من ارزانى داشته‌اى، و آنچه از کالاى آن که براى من پیش انداخته‌اى وسیله رسیدن به جوار(رحمت) خود و پیوستن به قرب خویش گردان.۲۲

حضرت امام سجاد(علیه السلام) در دعاى فوق با بیان این که زندگى دنیا، فانى است و وراى دنیا آخرتى است که مقصود اصلى است و انسان باید براى آخرت تلاش بکند تا بتواند به مقام قرب الهى نایل آید، به ارائه بینش صحیح نسبت به دنیا پرداخته است. در نظام تربیتى صحیفه، دنیا گذرگاه و وسیله‌اى براى رسیدن به مقصد است. لذا امام سجاد(علیه السلام) پیرامون روزى دنیوى و در خواست آن از خداى بزرگ، به پیشگاهش عرضه مى‌دارد:

و مرا از کسب و روزى بدست آوردن با رنج، بى‌نیاز کن، و بى‌حساب روزى ده، تا از عبادت و بندگى تو براى به دست آوردن روزى باز نمانم.۲۳

در این دعا امام(علیه السلام) دنیا را براى طاعت و بندگى خداوند مى‌خواهد نه براى خود دنیا.

۲- روش گرایشى

این دسته از روش‌ها مرتبط به بُعد گرایشى انسان مى‌شود و نقش این دسته از روش‌هاى تربیتى هدایت و کنترل گرایش‌ها از انحراف است. روش‌هاى تربیتى که در صحیفه سجادیه در این زمینه مورد بررسى قرار مى‌گیرد عبارتند از: روش توبه؛ روش کم شمردن خوبى‌ها و زیاد شمردن بدى‌ها؛ روش یادآورى نعمت‌ها.

روش توبه

یکى دیگر از روش‌هاى اصلاح و تربیت در صحیفه سجادیه، روش “توبه”۲۴ است. امام سجاد(علیه السلام) در صحیفه سجادیه در دعاهاى فراوانى از جمله با اختصاص دادن دعاى سى و یکم به “توبه” و دعاهاى دیگر نظیردعاى “طلب مغفرت”۲۵، دعاى “طلب عفو” ۲۶ و دعاى “پناه بردن به خدا” ۲۷ به روش فوق اشاره دارد و در یک مورد به روشنى توبه را باعث صلاح و رفع فساد در انسان‌ها معرفى مى‌کند، آنجا که مى‌فرماید: اى آن که اصلاح تباهى‌هاى ایشان را به وسیله توبه خواسته. ۲۸

توبه آن گونه که امام سجاد(علیه السلام) فرموده‌اند: نوعى توفیق الهى است۲۹ که انسان گناهکار به آن دست مى‌یابد و از طریق آن، به مقام غفاریت حق تعالى پناه مى‌برد و حالت استغفار و آمرزش واقعى را تحصیل مى‌کند، و دل خود را تطهیر مى‌کند۳۰ و بر ترک آنچه از او رفته است، عزم نموده و تلافى و تدارک تقصیر گذشته مى‌کند و از دورى ساحت ربوبى به نزدیکى باز مى‌آید. حضرت امام سجاد(علیه السلام) مى فرماید:

بار خدایا به سوى تو، توبه و باز گشت مى‌نماییم، توبه کسى که رجوع به گناهى را در دل نمى‌گذراند، و پس از توبه در گناهى باز نمى‌گردد، توبه خالصى که از شک و دو دلى پاکیزه باشد، پس آن را از ما قبول فرما، و از ما راضى و خوشنود شو، و ما را بر آن ثابت و پا بر جا گردان.۳۱

اساساً ملاک تشریع توبه، در نظام تربیتى اسلام رهایى از هلاکت به سبب گناه و نجات از تباهى حاصل از معصیت است؛ زیرا توبه وسیله رستگارى و مقدمه دستیابى به سعادت است. به علاوه، توبه وسیله حفظ روح امیدوارى در انسان است. چنان که امام(علیه السلام) مى فرماید: از تو نومید نمى‌شوم در حالى که درِ توبه و بازگشت به سوى خود را برویم گشودهاى. ۳۲

مادامى که انسان روح نشاط و امید به نجات دارد، در راه تربیت خود عزم مى‌نماید و جدیت به خرج مى‌دهد، اما اگر روح یأس و ناامیدى بر او چیره شود و راه نجات و اصلاح و تربیت را بر خود بسته ببیند، در عمل به سستى و ناتوانى و پستى کشیده مى‌شود تا جایى که خود را تا مرز تباهى و هلاکت پیش مى‌برد؛ وتنها راه درمان آدمى ازاین بیمارى مهلک، توبه است.

بنابراین توبه به عنوان یک روش تربیتى با دمیدن روح امید در کالبد مأیوس و خسته انسان، انگیزه اصلاح رفتارها را در فرد ایجاد و تقویت مى‌کند. پس روش تربیتى فوق از جهت ایجاد انگیزه اصلاح و تربیت در انسان، یک روش گرایشى به شمار مى‌آید.

۳- روش رفتارى

این دسته از روش‌ها نیز به بُعد رفتارى انسان مرتبط مى‌شود و نقش این روش‌ها ارائه الگوهاى رفتارى صحیح و مناسب است، تا انسان با عمل به این روش‌هاى رفتارى به اهداف مورد نظر مربى دست یابد. این دسته از روش‌ها عبارتند از: روش نیکى در برابر بدى؛ روش رفق و مدارا با والدین و با همسایگان و روش تکریم و احترام. از بین روش‌هاى رفتارى فوق براى نمونه به “روش نیکى در برابر بدى” مى‌پردازیم:

روش نیکى در برابر بدى

در تعلیم و تربیت، تنبیه و تشویق دو روش براى تربیت و اصلاح رفتارهاى انسان به شمار مى‌آیند. بدین صورت که خطاکاران را تنبیه، و افراد خوب را تشویق مى‌نمایند. اسلام نیز هر دو روش را مجاز مى‌داند و هر یک را در جاى خودش مفید و لازم مى‌شمارد. البته، تشویق همیشه بر تنبیه مقدم است، و مادام که از تشویق بتوان استفاده کرد، نباید به تهدید و تنبیه توسل جست.

حضرت امام سجاد(علیه السلام) در صحیفه سجادیه راه دیگرى نیز براى اصلاح بدى‌ها معرفى نموده و آن عبارت است از “احسان در برابر بدى”. در فرازهاى فراوانى از صحیفه سجادیه امام(علیه السلام)، با توجه به اصل تکریم و احترام به شخصیت انسان‌ها سفارش مى‌کند، با افرادى که خطاکار هستند با احسان و نیکى رفتار شود، به جهت این که انسان قابل احترام و داراى جایگاهى رفیع در بین سایر مخلوقات است.

بنابراین، باید برخورد با آنها بر اساس احترام و تسامح و گذشت باشد. امام(علیه السلام) در این زمینه مى‌فرماید: بار خدایا مرا بر آن دار که بدکردارشان را به نیکى پاداش دهم، و از ستمکارشان به عفو و بخشش در گذرم، و درباره همه ایشان خوش‌گمان باشم و با نیکویى همه آنها را سرپرستى نمایم و با پاکدامنى چشمم را از آنان بپوشانم، و با فروتنى با آنها نرم باشم، و با مهربانى بر گرفتارانشان رقت داشته دلجویى کنم، و در پنهانى و پشت سر، دوستى را براى آنان آشکار سازم و با پاکدامنى نعمت همیشگى را نزد ایشان دوست بدارم، و آنچه براى خویشان خود واجب و لازم مى‌دانم درباره ایشان لازم دانم، و آنچه براى خواص و نزدیکان رعایت داشته در نظر دارم براى ایشان رعایت کنم.۳۳

از دعاهاى فوق استفاده مى‌شود که راه تربیت و اصلاح بدى‌ها منحصر به تنبیه و کیفر نیست، بلکه بهوسیله بخشش و احسان نیز مى‌توان به اصلاح بدى‌ها پرداخت. چنانکه انسان خطاکار از کیفر عبرت مى‌گیرد و خطاهایش را ترک مى‌کند، گاهى اوقات از احسان دیگران نیز فطرتش بیدار مى‌شود و از کردار بد خود پشیمان مى‌گردد و به راه حق مى‌گراید.

انسانى که به شخص خطاکار احسان مى‌کند، برایش الگو مى‌شود و درس نیکوکارى مى‌دهد. بدین وسیله، وجدان او را بیدار و متأثر مى‌سازد، به طورى که اظهار شرمسارى مى‌کند. بنابراین، خود این احسان، به عنوان نوعى تنبیه محسوب مى‌شود و طرف را به اظهار ندامت وادار می نماید.۳۴

البته، به کار بردن این روش در همه جا و نسبت به هر کس و در هر شرایطى صحیح و مؤثر نیست بلکه اگر درست انجام نگیرد ممکن است آثار سویى به همراه داشته باشد. مربى باید موارد را خوب بررسى کند و هر جا که صلاح دانست از این روش استفاده کند.۳۵

اهداف تربیتى در صحیفه سجادیه

هدف در تعلیم و تربیت به معناى وضع نهایى و مطلوبى است که به طور آگاهانه، سودمند تشخیص داده شده است و براى تحقق آن، فعالیت‌هاى مناسب تربیتى انجام مى‌گیرد. اهداف تربیتى صحیفه سجادیه، با ملاک و معیار قرار دادن خود انسان به اهداف غایى و واسطه‌اى و اهداف واسطه‌اى را به سه دسته کلى دیگر و هر یک از آن دسته‌ها به تقسیمات جزیى‌تر، تقسیم مى‌شود. آنگاه با استفاده از فرازهاى صحیفه سجادیه به بررسى و تحقیق در مورد هر یک از اهداف تربیتى فوق مى‌پردازیم.

ادامه دارد…