فهرست تفسیرهای روایی شیعه

این مقاله دربارهٔ تفسیرهای روایی شیعه است. برای آشنایی با تفسیر روایی، مدخل تفسیر روایی را ببینید.

فهرست تفسیرهای روایی شیعه یا تفاسیر نقلی گونه ای از تفسیر قرآن است که  در میان  امامیه، مبتنی بر احادیث  تفسیری پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت علیهم السلام  است. فهرست این تفاسیر بر اساس تاریخ تألیف مرتب شده و به این شرح است:

۱. تفسیر القرآن الکریم (ثمالی): مؤلف ابوحمزه ثمالی، قرن دوم زبان: عربی؛اغلب روایات را از اهل بیت علیهم السلام و برخی دیگر را از صحابه و تابعین مانند ابن عباس و عکرمه نقل نموده است.

۲. تفسیر امام حسن عسکری(ع): منسوب به امام حسن عسکری(ع)، قرن سوم، زبان: عربی، متن این تفسیر تا پایان آیه ۲۸۲ سوره بقره موجود است. طبق تحقیق های به عمل آمده انتساب این تفسیر به امام حسن عسکری علیه السلام نادرست است.

۳. تفسیر قمی: مؤلف: علی بن ابراهیم قمی، قرن سوم، زبان: عربی، محققان در انتساب این تفسیر به علی بن ابراهیم تردید دارند. تفسیر کتاب از تفاسیر تأویلی شمرده شده و تأویل های دور از ذهن در آن بسیار است.

۴. تفسیر الحبری: مؤلف: حسین بن حکم حبری، قرن سوم، زبان عربی، در این تفسیر  به آیاتی پرداخته شده که در شأن حضرت علی(ع) نازل شده است.

۵. تفسیر فرات کوفی: مؤلف: فرات کوفی، قرن چهارم ، زبان عربی. حاوی روایاتی است که آیه ای از آیات قرآن را در وصف امیرالمومنین علیه السلام می داند.

۶. تفسیر عیاشی: مؤلف: محمد بن مسعود عیاشی، قرن چهارم، زبان عربی. از سوره حمد تا پایان سوره کهف موجود است و نیمی دیگر مفقود شده است.

۷. عین العبره فی غبن العتره: مؤلف: سید احمد بن طاووس، قرن هفتم، زبان عربی. در این تفسیر، آیات وارده در فضائل اهل بیت علیهم السلام و ردّ مخالفین آنها آمده است. ترتیب آیات در آن رعایت نشده است.

۸. نهج البیان عن کشف معانی القرآن: مؤلف: محمد بن حسن شیبانی، قرن هفتم، زبان عربی. از منابع مهم تفسیر البرهان سید هاشم بحرانی و تفسیر المیزان در نقل روایت است. مفسر اسباب النزول را از موضحات آیات دانسته، با اشاره و نقل آن مطلب خود را تکمیل کرده است.

۹. تأویل الآیات الظاهره: مؤلف: سید شرف الدین علی حسینی استرآبادی، قرن دهم، زبان عربی. این تفسیر به گردآوری روایاتی پرداخته که با تفسیر باطنی قرآن، آیه ای از قرآن را در مدح اهل بیت پیامبر یا ذم و نکوهش دشمنان آنان دانسته اند.

۱۰. تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین: ملا فتح الله کاشانی، قرن دهم، زبان فارسی. تفسیری جامع و مشتمل بر مباحث مختلف و مطالب متنوع است. از او تفسیر زبده التفاسیر و خلاصه المنهج منتشر شده است.

۱۱. زبده التفاسیر: ملا فتح الله کاشانی، قرن دهم، زبان عربی. تفسیری روایی که مفسر، ابتدا اخبار اهل سنت را ذکر کرده و سپس روایات اهل بیت را مقید به نقل از منابع اصلی در تفسیر آیه می آورد.

۱۲. البرهان فی تفسیر القرآن: سید هاشم بحرانی، قرن یازدهم ، زبان عربی. از مهمترین و جامع ترین تفاسیر روایی شیعه به شمار می رود. تفسیری اجتهادی–روایی است که از اعمال نظر مفسر اثر گرفته است. با وجود تلاش علمی فراوان در تفسیر البرهان، این کتاب بخشی از روایات ضعیفه در غلو و تحریف را دربردارد.

۱۳. تفسیر الصافی: ملا محسن فیض کاشانی، قرن یازدهم، زبان عربی. جامع و مختصر است. از جمله تفاسیر اجتهادی به شمار می رود. مقدمه این کتاب از بهترین مقدمات تفسیری در بیان مطالب ضروری است که هر مفسر باید بداند. مفسر در این کتاب ضمن بهرگیری از روایات در تفسیر به نقد و ارزیابی این روایات در دلالت بر آیه می پردازد. مطالب غیرروایی در شأن نزول، لغت، قرائت و اعراب آیات غالباً از تفسیر بیضاوی اخذ شده است.

۱۴. الاصفی فی تفسیر القرآن: ملا محسن فیض کاشانی، قرن یازدهم، زبان عربی. برگزیده ای از تفسیر صافی است و همه سوره ها را شامل می شود.

۱۵. تفسیر المعین: محمد بن مرتضی کاشانی، قرن یازدهم، زبان عربی. روش تفسیری این کتاب مزجی و همانند «الصافی» فیض کاشانی است. برای مختصر بودن، در کتاب از رموزی استفاده شده که در مقدمه به توضیح آنها پرداخته است.

۱۶. تفسیر شریف لاهیجی: محمد بن علی شریف لاهیجی، قرن یازدهم، زبان فارسی. تنها منبع نقل او مجامع حدیثی شیعه است.

جمع بین روایات و رفع تعارض آنها در موارد خاص و ارزیابی های رجالی از روش این کتاب تفسیری است.

۱۷. تفسیر نورالثقلین: عبدعلی بن جمعه حویزی، قرن یازدهم ، زبان عربی. نویسنده سعی نموده هر روایتی که به نحوی ارتباط با آیه دارد را ذکر کند، اعم از این که این ارتباط از باب تفسیر، استشهاد و یا تأیید آیه باشد. در جمع آوری، توجهی به اسانید و قوت احادیث نداشته، روایات ضعیف السند و مرسل فراوانی در این تفسیر مشاهده می شود. تقطیع روایات در این تفسیر دیده می شود. سلسله اسناد احادیث حذف شده است. در این تفسیر از اسرائیلیات استفاه شده است.

۱۸. تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب: محمد بن محمدرضا قمی مشهدی، قرن دوازدهم، زبان عربی.  به عنوان ماحصل مهمترین تفاسیر امامیه و اهل سنت شناخته می شود.این تفسیر، از تفاسیر بلاغی و ادبی و شرح و حاشیه ای بر تفسیر بیضاوی نیز محسوب میگردد. از روایات نورالثقلین فراوان استفاده کرده است. از جمله تفسیر روایی-اجتهادی محسوب می شود.

۱۹. الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین: سید عبدالله شبر،  قرن سیزدهم، زبان عربی. از جمله تفاسیر روایی–اجتهادی محسوب می شود. معروف به تفسیر وسیط شبر است.

۲۰. تفسیر جامع: سید محمدابراهیم بروجردی، قرن پانزدهم، زبان فارسی. این تفسیر، گردآوری شده روایات تفسیری منسوب به امام حسن عسکری علیه السلام تفسیر عیاشی و تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم قمی است. مباحث مربوط به ولایت امیرالمومنین به طور مفصل بیان شده است.[۱]

پی نوشت:

1. طبقه بندی تفاسیر شیعه بر اساس روش های تفسیری، پایگاه علمی فرهنگی اعتقادی شیعه.

منبع: ویکی شیعه