فلسفه تغییر قبله از بیت المقدس به سوی کعبه

از حوادثی که در صدر اسلام از اهمیت خاصی برخوردارد است تغییر قبله از بیت المقدس به سوی کعبه است. هنگامی که پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) در حال نماز به طرف بیت المقدس بودند و در حال نماز به دستور خداوند روی خود را به سوی کعبه برگرداند. در این نوشته به فلسفه تغییر  قبله و چگونگی آن پرداخته شده است.

پیامبر گرامی اسلام (صلی‌الله علیه و آله) سیزده سال تمام در مکّه به سوی بیت المقدس نماز می‌گزارد. پس از مهاجرت به مدینه، دستور الهی این بود که به وضع سابق از نظر قبله ادامه دهد و قبله‌ای که یهودیان به سوی آن نماز می‌گزارند، مسلمانان نیز به آن طرف نماز بگزارند. این کار عملاً یک نوع همکاری و نزدیک کردن دو آئین قدیم و جدید به هم بود، ولی رشد و ترقّی مسلمانان باعث شد که خوف و ترس، محافل یهود را فراگیرد، و آنان فکر کنند اسلام در اندک مدّتی سراسر شبه جزیره را خواهد گرفت و قدرت و آیین یهود را از بین خواهد برد. از این رو، کارشکنی از جانب یهود، آغاز گردید. آنان از راههای گوناگون مسلمانان و پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) را آزار می‌دادند. از آن جمله، مسأله نماز گزاردن به سوی بیت المقدس را پیش کشیدند. و گفتند:

«محمّد»‌ مدعی است که دارای آیین مستقلی است. و آیین و شریعت او ناسخ آیین های گذشته می‌باشد، در صورتی که او هنوز قبله مستقلی ندارد و به قبله یهودیان نماز می‌گزارد. (۱)

این خبر برای پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) گران آمد، نیمه شب‌ها از خانه بیرون می‌آمد و به آسمان نگاه می‌کرد و در انتظار نزول وحی بود. که دستوری در این باره نازل گردد. چنانکه آیه یاد شده در زیر این مطلب را گواهی می‌دهد:

«نگاه‌های (معنادار) تو را به آسمان می‌بینیم، تو را به سوی قبله‌ای که رضایت تو را جلب کند می‌گردانیم»(۲). از آیات قرآن استفاده می‌شود، که تبدیل قبله علاوه بر اعتراض یهود، جهت دیگری نیز داشته است. و آن اینکه مسئله، جنبه امتحانی داشت. مقصود این بود که مؤمن واقعی و حقیقی، از مدعیان ایمان که در ادعای خود کاذب بودند، تمیز داده شود و پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) این افراد را خوب بشناسد. زیرا پیروی از فرمان دوّم که در حالت نماز، متوجّه مسجد الحرام گردند، نشانه ایمان و اخلاص به آیین جدید بود و سرپیچی و توقّف علامت دودلی و نفاق به شمار می‌رفت. چنانکه خود قرآن صریحاً این مطلب را می‌فرماید: «تغییر قبله از آن طرفی که بر آن نماز می‌گزارید، برای این بود تا موافق را از مخالف تمییز دهیم و این کار برای غیر آنهایی که خداوند آنان را هدایت کرده است کار پرمشقّتی بود.»(۳) البته از منابع تاریخ اسلام و مطالعه اوضاع شبه جزیره عربستان، علل دیگری نیز به دست می‌آید:

اولاً: کعبه، مورد تعظیم جامعه عرب بود. قبله قرار دادن چنین نقطه‌ای، موجبات رضایت عموم اعراب را فراهم می‌ساخت و آنها را برای پذیرش آیین اسلام و دین توحید راغب می‌نمود.

ثانیاً: فاصله‌گیری از یهود آن روز، که هیچ امیدی به ایمان آوردن آنها نبود، لازم به نظر می‌رسید. تبدیل قبله یکی از مظاهر فاصله گیری و دوری از یهود بود. چنانکه نسخ روزه عاشورا نیز به همین منظور بود. یهود پیش از اسلام، روز عاشورا را روزه می‌گرفتند. پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) و مسلمانان مأمور بودند که آن روز را نیز روزه بگیرند. سپس فرمان روزه عاشورا منسوخ شد و روزه‌گیری در ماه رمضان واجب گردید.

در این موقع برخی تصوّر کردند که نمازهای پیش آنها باطل بوده است. وحی الهی نازل گردید:«هرگز خداوند اعمال شما را ضایع و تباه نخواهد کرد، خدا به مردم رئوف و رحیم است.»(۴)

با در نظر گرفتن این جهات، در حالی که پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) در مسجد بنی سالم، دو رکعت از نماز ظهر خوانده بود که امین وحی فرود آمد، دست به دو شانه آن حضرت گذاشت و او را به طرف کعبه گردانید.(۵) و این آیه را بر او نازل کرد. «قد نری تقلُّب وجهک فی السّماء فلنولّینّک قبله ترضاها …» زنان و مردانی که در مسجد بودند، از او پیروی کرده و از آن روز کعبه، قبله مستقل مسلمانان اعلام گردید.

علاّمه طباطبائی در تفسیر خود می‌ نویسد: در آیه شریفه «فولّ وجهک شطْر المسجد الحرام و حیث ما کنتم فولّوا وجوهکم شطره»، اول حکم را مختص به رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله) کرده، فرموده:«فولّ وجهک» ـ پس روی خود را به جانب بعضی از مسجد الحرام کن ـ و سپس حکم را عمومیت داد، به آن جناب و به عموم خطاب می‌کند «و حیث ما کنتم …» ـ هرجا بودید روی خود را به آن سو کنید ـ و این مؤید این احتمال است که آیه نامبرده وقتی نازل شد، که رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله) با مسلمانان مشغول نماز بوده و معلوم است که در چنین حالی، او باید به پیش نماز بگوید: روی خود را برگردان، و بعد به عموم بگویند: شما هم روی خود را برگردانید و برای همیشه و برای همه مسلمانان واجب است که این کار را بکنند.(۶)

علامه سید جعفر مرتضی عاملی می‌ نویسد: پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) دو رکعت نماز خوانده بود که آیه «قد نری…» نازل شد. آن گاه جبرئیل دست آن حضرت را گرفته رو به کعبه‌اش کرد، مردمی هم که پشت سرش به نماز ایستاده بودند رو به کعبه شدند، به طوری که زنان جای فعلی مردان قرار گرفتند و مردان جای فعلی زنان و این نماز ظهر اولش به سوی بیت المقدس و آخرش به سوی کعبه واقع شد. و از این رو باید گفت: که حضرت رسول (صلی‌الله علیه و آله) علاوه بر تغییر جهت در نماز خود، مکان خود برای امامت جماعت را نیز تغییر داد و این تغییر مکان و حرکت نمودن در نماز چون به امر خداوند بوده است اشکال نداشت.(۷)

پی نوشت:

1. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، چاپ اول، بیروت، دارالکتب الاسلامیه، ج ۲، ص ۴۱۵ .ابن اثیر جزری، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ج ۲، ص ۱۱۵.
2. قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّینَّکَ قِبْلَهً تَرضاها، سوره بقره،آیه ۱۴۴.
3. وَ ما جَعَلْنا الْقِبلَهَ الَّتی کُنْتَ عَلَیها اِلاّ لِنَعْلَمَ مَنْ یتبع الرَّسولَ مِمَّنْ ینْقَلِبُ علی عَقِبَیهِ و اِنْ‌کانَتْ لَکَبیرَهً اِلاّ عَلَی الّذینَ هَدَی اللهُ. سوره بقره، آیه ۱۴۳ .
4. و ما کانَ اللهُ لِیضیعَ ایمانَکُمْ اِنَّ اللهَ بِالنّاسِ لَرَؤفُ الرَّحیم. سوره بقره، آیه ۱۴۳.
5. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۳۷۹ش، ج۱، ص ۲۲۳.
6. طباطبائی، سید محمد حسین،تفسیر المیزان، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، ۱۳۹۲ ق، ج۱، ص ۳۱۵ تا ۳۳۸ . موسوی همدانی، سید محمّد باقر، ترجمه تفسیر المیزان، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص ۴۷۶ – ۵۰۸.
7. عاملی، سید جعفر مرتضی،الصحیح من سیره النبی الاعظم (صلی‌الله علیه و آله) ، قم، ۱۴۰۳ق، ج۳، صص ۸۵ ـ ۸۱.

منبع: سایت اندیشه قم.