فلاح السائل و نجاح المسائل (کتاب)

فَلاحُ السّائل وَ نَجاحُ الْمَسائِل فی عَمَلِ الْیوم و اللَّیل، کتابی به زبان عربی درباره دعا، نماز و اعمال مستحب نوشته سید بن طاووس (درگذشته ۶۶۴ ق)، عالم دینی شیعه. این کتاب از نماز، ادعیه و اعمال مربوط به شبانه‌روز سخن می‌گوید و مشتمل بر دو جزء است. اولین جزء، شامل ادعیه‌ای است که میان ظهر و شب و دومین جزء، دعاهایی است که از وقت بیدار شدن تا برای نماز شب تا قبل از ظهر خوانده می‌شود.

درباره مؤلف

سید رضی الدین علی بن موسی بن جعفر بن طاووس مشهور به سید بن طاووس، از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) و امام سجاد(ع)، از بزرگترین عالمان شیعه و نویسنده کتاب‌هایی همچون المهمات و التتمات، کشف المحجه لثمره المهجه، مصباح الزائر و جناح المسافر، الملهوف علی قتلی الطفوف و مهج الدعوات و منهج العبادات. وی استاد بزرگانی همچون علامه حلی و پدر او (شیخ یوسف سدیدالدین) است. او به سبب سجایای اخلاقی بسیار، تقوا و مراقبه فراوان، حالات عرفانی و کراماتش، به جمال العارفین معروف و مشهور است.[نیازمند منبع]

انگیزه نگارش

سید بن طاوس، در مقدمه تأکید دارد که قصدش از تألیف این کتاب، تنها رضای خداوند است و می‌گوید: اگر در این کتاب نقصی دیدی مرا عفو کن و اگر کتاب را کامل و نافع یافتی خدا را شکر کن که عنایت اوست. اگر به وسیله این کتاب هدایت یافتی هم آن را از خدا بدان و او را شکر کن و مبادا شروع به تعریف و تشکر از من کنی و از شکر الهی باز بمانی.

مؤلف پس از جملاتی در مورد ارزش خلوت و تنهایی و اینکه بسیاری از عنایات الهی در خلوت به انسان می‌رسد، پیرامون علت تألیف این کتاب می‌نویسد:

من در کتاب مصباح کبیر شیخ طوسی خیر فراوانی دیدم و پس از آن به مطالب مهمی دست یافتم که تتمه‌ای بر کتاب مذکور قلمداد می‌شد و هر کس بخواهد به نهایت درجات کمال برسد، می‌تواند از آنها کمک بگیرد… لذا تصمیم گرفتم آنچه از روایات به دست آورده‌ام و آن اسراری که اجازه نشر آنها را دارم، در کتابی گرد آورم و نام آن را «تتمات مصباح المتهجد و مهمات فی صلاح المتعبد» گذاشتم. این تتمات هم در چند جلد تنظیم شده است.[۱]

اسامی تتمات

    (۱ و ۲) فلاح السائل، در اعمال شبانه روز در ۲ جلد

    (۳) زهره الربیع، در ادعیه هفتگی‌

    (۴) جمال الأسبوع بکمال العمل المشروع‌

    (۵) الدروع الواقیه، در اعمالی که هر ماه تکرار می‌شود‌

    (۶) المضمار للسباق و اللحاق بصوم شهر إطلاق الأرزاق و عتاق الأعناق، شامل اعمال ماه رمضان.

    (۷) السالک المحتاج إلی معرفه مناسک الحجّاج‌

    (۸ و ۹) الإقبال بالأعمال الحسنه، در اعمالی که هر سال یک بار انجام می‌شود. این کتاب شامل اعمال سال، غیر از ماه رمضان است که در المضمار ذکر شده.

    (۱۰) السعادات بالعبادات، در اعمالی که وقت مشخصی برای آنها ذکر نشده است.[۲]

روش تألیف

سید ابتدا قصد داشته این کتاب را تتمۀ مصباح قرار دهد، اما برای نفع بیشتر مخاطبان، صرف‌نظر کرده و آن را به عنوان یک کتاب مستقل نگاشته و منتشر نموده است.

سید بن طاوس در صدد تهیه کتابی بوده تا مکلف در شبانه‌روز اعمال خود را طبق آن انجام دهد، لذا متن روایات را ذکر کرده و در مواردی که نیاز به توضیح دارد، توضیحی مفصل یا خلاصه ذکر کرده و اعمال و اوراد را خیلی واضح بیان کرده است. سلسله اسناد روایات و مأخذ نقل آنها دقیقا ذکر شده، چنان که روش متداول ابن طاوس است، و در جایی که سند نیاورده و روایت سند داشته، گفته است: بحذف الأسناد که بدانند روایت مرسله و مقطوعه نیست. نکته دیگر اینکه چون «فلاح السائل»، اولین جلد از کتاب «التتمات» است، سید در ابتدای آن، راه‌ها و طرق نقل حدیث خود را تا معصومان ذکر کرده است.

سید در پایان مقدمه می‌گوید: چه بسا روایتی ببینید که شخص ضعیف یا مطعونی در سلسله سند آن باشد و ما آن را نقل کرده‌ایم. نقل این روایت دلایل زیادی می‌تواند داشته باشد از جمله اینکه من راوی را ثقه می‌دانسته‌ام یا ایراد بر او وارد نبوده یا از جهت اعتماد بر اخبار «مَن بَلَغ» بوده است.[۳]

ساختار کتاب

کتاب فلاح السائل توسط مصنف آن در دو جلد تنظیم شده و در ابتدای کتاب نیز فهرست ابواب هر دو جلد توسط مصنف ذکر شده است؛ اما چاپ حاضر که ظاهرا نسخه‌های خطی موجود نیز همین مقدار را دارند، حاوی تنها جلد اول کتاب و شامل فصل اول تا سی‌ام است و متأسفانه هیچ اثری از جلد دوم کتاب در این چاپ و نسخه‌های خطی آن یافت نشده است.

ترتیب مطالب

کتاب فلاح السائل در دو جلد و ۴۳ فصل تنظیم شده است: جلد اول، شامل سی فصل است؛ بدین ترتیب:

    ابتدا چند فصل در عظمت نماز و نمازِ با خاصیت و ادعیه و فضیلت آنهاست، سپس صفات داعی بیان شده است.

    از فصل نُه، بحث طهارات سه‌گانه و مقدمات عبادات آمده.

    فصل ۱۵ تا ۲۹ کتاب پیرامون نمازهای واجب و مستحب و نوافل یومیه و ادعیه و أذکار مختلف است.

    فصل ۳۰ به بعد آداب خواب است که از آداب قبل از خواب شروع شده است.

جلد دوم، که موجود نیست، شامل مطالبی بوده از جمله:

    از فصل ۳۱ آداب بیدار شدن از خواب و نماز شب و فضیلت آن ذکر شده.

    از فصل ۳۶ نماز صبح و نافلۀ آن و اعمال هنگام طلوع آفتاب آمده است.

    فصل ۴۱ و ۴۲ نماز مسافر و ادعیۀ ساعات است.

    فصل ۴۳ که آخرین فصل کتاب است شامل فضایل سوره‌های قرآن برای خواندن در شبانه روز می‌باشد.[۴]

نسخه‌ها

از این کتاب، نسخه‌های خطی زیر وجود دارد:

    ۱. نسخه خطی آستان قدس رضوی

   ۲. نسخه خطی کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی

   ۳. نسخه خطی کتابخانه مسجد اعظم

    ۴. نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی

آقا بزرگ تهرانی درباره نسخه‌های خطی این کتاب گفته است: نسخه خطی فلاح السائل یکی در سامرا و دیگری در مدرسه سپهسالار (شهید مطهری) موجود است.[۵]

ترجمه

از این کتاب، ترجمه‌هایی فارسی با عنوان «سائل رستگار» ترجمه محمدرضا جباران و «ادب حضور» ترجمه محمد روحی به چاپ رسیده است.[۶]

پی نوشت:

۱. ابن طاووس، فلاح السائل، ص۵ – ۷.

۲. ابن طاووس، فلاح السائل، ص۷ و ۸. تهرانی، الذریعه، ج ۱۶، ص۳۰۳.

۳. ابن طاووس، فلاح السائل، ص۱۰.

۴. ابن طاووس، فلاح السائل، ص۱۷ – ۲۱. تهرانی، الذریعه، ج ۱۶، ص۳۰۲.

۵. مجیدی، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیل، ۱۳۷۶ش، ص۵۴.

۶. کتابخانه دیجیتال نور.

منابع

۱. تهرانی، آقابزرگ، الذریعه، بیروت، دارالاضواء.

 ۲. ابن طاووس، علی بن موسی، فلاح السائل.

  ۳. مجیدی، غلامحسین، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیل، آینه پژوهش، مهر و آبان ۱۳۷۶ – شماره ۴۶.

منبع: ویکی شیعه