تاریخ معاصر ایران آینه ای است که مجاهدت ها و شخصیت های بزرگ بسیاری را در خود منعکس کرده است. در میان این چهره های درخشان، شهید مدرس جایگاهی ویژه و ممتاز دارد. مدح و ستایش این شخصیت برجسته از هرگونه اتهام و گزافه گویی مبراست، زیرا تاریخ، خود گواه صادقی بر عظمت و تأثیرگذاری اوست.
شهید سید حسن مدرس در یکی از حساس ترین برهه های تاریخ ایران، نقشی ایفا کرد که به جرأت می توان گفت تأثیر آن بر تمامی جریانات سیاسی پس از او مشهود است. حتی انقلاب عظیم اسلامی سال ۱۳۵۷ را نیز نمی توان بدون توجه به افکار و مجاهدت های این شخصیت بزرگ تحلیل کرد، چرا که او یکی از پایه گذاران اصلی تفکر ترکیب دین و سیاست در دوران معاصر بود.
شهید مدرس نه تنها یک سیاستمدار و روحانی برجسته بود، بلکه نماد مقاومت در برابر استبداد و استعمار به شمار می رفت. زندگی پربار و سرنوشت تراژیک او درس های بزرگی برای نسل های بعدی به همراه دارد. در این نوشتار، به بررسی ابعاد مختلف زندگی، اندیشه ها و تأثیرات شهید مدرس بر تاریخ معاصر ایران می پردازیم و جنبه های کمتر شناخته شده شخصیت این مجاهد نستوه را روشن خواهیم کرد.
زندگینامه شهید مدرس
تولد و خاستگاه خانوادگی
سید حسن طباطبایی قهفرخی، مشهور به شهید مدرس، در سال ۱۲۸۷ هجری قمری مصادف با ۱۲۴۹ شمسی در روستای سرابه کچو از توابع اردستان در خانواده ای روحانی و اهل علم دیده به جهان گشود. پدرش سید اسماعیل از سادات طباطبایی و اصالتاً اهل زواره بود که به دلیل ظلم و ستم خوانین محلی مجبور به ترک زادگاه خود شده بود. پدربزرگش سید عبدالباقی نیز از عابدان و زاهدان مشهور منطقه قمشه (شهرضای امروزی) محسوب می شد که سال ها قبل از اسفه به قمشه مهاجرت کرده و به وعظ و تدریس مشغول بود.
خانواده شهید مدرس از سادات حسینی بودند و نسبشان به امام حسن مجتبی(ع) می رسید. این خاستگاه اصیل و ریشه دار مذهبی، تأثیر عمیقی بر شکل گیری شخصیت او گذاشت. از همان کودکی، آثار نبوغ و استعداد فوق العاده در سید حسن کوچک آشکار بود. پدر و پدربزرگش که خود از عالمان دین بودند، به پرورش استعدادهای او همت گماشتند.
دوران کودکی و تحصیلات مقدماتی
شهید مدرس در سن شش سالگی به همراه پدرش که از ظلم و ستم خوانین محلی به تنگ آمده بود، به قمشه مهاجرت کرد. این مهاجرت نقطه عطفی در زندگی او بود. در این شهر، تحصیلات مقدماتی علوم دینی و ادبیات عرب را نزد پدر و پدربزرگش آغاز کرد. نقل است که حافظه ای قوی و هوشی سرشار داشت، به طوری که در سنین کودکی توانست بسیاری از متون دینی و ادبی را حفظ کند.
یکی از خاطرات جالب دوران کودکی شهید مدرس، ملاقاتش با مردی وارسته به نام ملانجات علی در روستای اسفه است. این مرد که در عین گمنامی و فقر، شخصیتی جامع الاطراف داشت، تأثیر عمیقی بر شکل گیری جهان بینی مدرس گذاشت. ملانجات علی به او مفهوم «هیچ بودن» را آموخت که بعدها به وارستگی و آزادگی در زندگی شهید مدرس تبدیل شد.[۱]
تحصیلات در اصفهان
در شانزده سالگی، شهید مدرس برای تکمیل تحصیلات خود راهی اصفهان شد که در آن زمان یکی از مهم ترین مراکز علمی و دینی ایران به شمار می رفت. او حدود سیزده سال در این شهر به تحصیل علوم معقول و منقول پرداخت و از محضر استادان بزرگی مانند عبدالعلی هرندی، ملامحمد کاشی، جهانگیرخان قشقایی، شیخ مرتضی ریزی و سید محمدباقر درچه ای بهره برد.
دوران تحصیل شهید مدرس در اصفهان مصادف با اواخر حکومت ناصرالدین شاه و اوایل مظفرالدین شاه بود. او در این دوره شاهد ظلم و ستم حکومت قاجار و همچنین نفوذ روزافزون بیگانگان در کشور بود که تأثیر عمیقی بر شکل گیری اندیشه های سیاسی او گذاشت.
شهید مدرس به ویژه از دو استاد خود، آخوند کاشی و جهانگیرخان قشقایی، تأثیر عمیقی پذیرفت. این دو فیلسوف بزرگ نه تنها حکمت و عرفان را به او آموختند، بلکه مانند افلاطون، او را ارسطوی محضر خود دانسته و باب مصاحبت و مؤانست را به روی او گشودند. جهانگیرخان قشقایی به او گفته بود: «سیدحسن تو سر سلامت به گور نخواهی برد، ولی شفای تاریخ را موجب می گردی.» پیش بینی این فیلسوف الهی به حقیقت پیوست.[۲]
سفر به نجف و تحصیل در حوزه علمیه
در سال ۱۳۱۱ قمری، در حدود ۲۴ سالگی، شهید مدرس ایران را به قصد عتبات عالیات ترک کرد. او ابتدا به سامرا رفت و حدود یک سال در محضر میرزای شیرازی(ره) به تحصیل پرداخت. سپس به نجف اشرف رفت و در حوزه علمیه این شهر اقامت گزید. او هفت سال در نجف به تحصیل پرداخت و از محضر علمای بزرگی مانند آخوند خراسانی، میرزای شیرازی، میرزای نایینی و شیخ عبدالکریم حائری بهره برد.
دوران تحصیل شهید مدرس در نجف با رویدادهای مهمی مانند جنبش تنباکو مصادف بود. او با دقت تحولات سیاسی ایران را دنبال می کرد و از نزدیک شاهد تأثیر فتواهای مراجع تقلید بر سیاست بود. این تجربیات، بعدها در مواضع سیاسی او تأثیر گذاشت.
شهید مدرس در این دوران به درجه اجتهاد نائل آمد و به عنوان یک مجتهد فاضل و متقی شناخته شد. او در سال ۱۳۱۷ قمری به اصفهان بازگشت و به تدریس علوم دینی پرداخت. کثرت و کیفیت بالای تدریس او باعث شد که به لقب «مدرس» ملقب شود. در این دوره، او به همراه روحانیون بزرگی مانند آقا نجفی و آقا نورالله اصفهانی، به یکی از ارکان حوزه علمیه اصفهان تبدیل شد.[۳]
فعالیت های سیاسی و اجتماعی شهید مدرس
نقش شهید مدرس در انقلاب مشروطه
شهید مدرس در دوران اقامت در اصفهان، به یکی از چهره های برجسته نهضت مشروطه تبدیل شد. او در کنار روحانیون بزرگی مانند آقا نجفی و آقا نورالله اصفهانی، به تشکیل انجمن ولایتی اصفهان پرداخت و به مبارزه با حکومت استبدادی ظل السلطان حاکم اصفهان برخاست.
ظل السلطان که سال ها به عنوان حاکم مستبد اصفهان حکومت می کرد، با مخالفت های شدید مردم و علما مواجه شده بود. شهید مدرس در این دوره به یکی از رهبران اصلی مخالفان تبدیل شد. موضعگیری های شجاعانه او در برابر ظل السلطان باعث شد که او به عنوان یکی از رهبران مشروطه خواه اصفهان شناخته شود.
یکی از نقاط عطف زندگی سیاسی شهید مدرس، سخنرانی تاریخی او در مقابل ظل السلطان در جلسه ای در عمارت چهلستون اصفهان بود. در این جلسه که ظل السلطان برای جلب نظر علما و بزرگان اصفهان تشکیل داده بود، شهید مدرس با سخنرانی تندی به انتقاد از حکومت او پرداخت و گفت:
«این کاخ پایه شکسته و این باغ بی حاصل [چهلستون] چه به درد می خورد جز اینکه مستلزم مخارج سنگین برای تعمیر و نگهداری آن باشد… شاهزاده اگر به این امید اینجا آمده که او را این انجمن به سلطنت برساند فکر بیهوده ای است… باید همه اینها [را] که از مردم گرفته اند به آنها بازگردانند و این همه قشون را که دور خود جمع کرده موجب آزار مردم اند رهایشان کنند… سلطنت را از همین جا شروع کنند آن وقت خود مردم او را به سلطنت می رسانند.»
این سخنرانی جسورانه باعث خشم ظل السلطان شد و او بلافاصله دستور تبعید شهید مدرس را صادر کرد. اما مقاومت مردم اصفهان مانع از اجرای این دستور شد. این واقعه نشان دهنده شجاعت و آزادگی شهید مدرس در دفاع از حقوق مردم بود.
حضور در مجلس شورای ملی
پس از پیروزی مشروطه، شهید مدرس به عنوان نماینده مردم تهران در دوره دوم مجلس شورای ملی انتخاب شد. حضور او در مجلس، فصل جدیدی در زندگی سیاسی اش گشود. او به عنوان یکی از پنج مجتهد طراز اولی که طبق قانون اساسی مشروطه باید بر مصوبات مجلس نظارت می کردند، انتخاب شد.
شهید مدرس در مجلس به عنوان مدافع حقوق مردم و مخالف سرسخت استبداد و استعمار شناخته می شد. یکی از مهم ترین مواضع سیاسی او در این دوره، مخالفت شدید با قرارداد ۱۹۱۹ وثوق الدوله با انگلیس بود. او این قرارداد را «سند بردگی ایران» خواند و با تمام قوا به مخالفت با آن برخاست.
در یکی از نطق های تاریخی خود در مجلس درباره این قرارداد گفت: «این قرارداد، استقلال مملکت را سلب می کند. ملت ایران زیر بار چنین ذلتی نمی رود. اگر ما امروز سکوت کنیم، فردا تاریخ از ما سؤال خواهد کرد که چرا در مقابل این خیانت بزرگ سکوت کردید؟»
مخالفت های سرسختانه شهید مدرس و دیگر نمایندگان مخالف، سرانجام باعث شد که این قرارداد هرگز به اجرا درنیاید. این پیروزی بزرگ، نشان دهنده تأثیرگذاری او در سیاست ایران بود.
مخالفت با رضاخان و تبعید به خواف
با کودتای ۱۲۹۹ و به قدرت رسیدن رضاخان، شهید مدرس به یکی از اصلی ترین مخالفان او تبدیل شد. او در مجلس پنجم شورای ملی به عنوان رهبر اقلیت شناخته می شد و به مخالفت با اقدامات خودسرانه رضاخان می پرداخت.
یکی از مهم ترین مواضع شهید مدرس در این دوره، مخالفت با تغییر سلطنت از قاجار به پهلوی بود. او در نطقی تاریخی در مجلس گفت: «ما با شخص رضاخان مخالف نیستیم، اما با تغییر رژیم مخالفیم. مشروطه باید حفظ شود.» این موضعگیری شجاعانه، خشم رضاخان را برانگیخت.
مخالفت های صریح شهید مدرس با رضاخان باعث شد که در سال ۱۳۰۷ به دستور او دستگیر و به دامغان، مشهد و سپس خواف تبعید شود. او حدود ده سال در تبعید به سر برد و در این مدت نیز از مبارزه علیه استبداد دست برنداشت. حتی در تبعید نیز به روشنگری ادامه داد و مردم را به مقاومت در برابر ظلم دعوت می کرد.
اندیشه ها و ویژگی های شهید مدرس
آزادگی و استقلال رأی
یکی از بارزترین ویژگی های شهید مدرس، آزادگی و استقلال رأی او بود. او در تمام دوران زندگی اش، از هیچ قدرتی واهمه نداشت و همواره حرف حق را بدون ترس از عواقب آن می زد. این ویژگی او در مواجهه با ظل السلطان، وثوق الدوله و رضاخان به خوبی آشکار است.
شهید مدرس در پاسخ به پیشنهادهای وسوسه انگیز ظل السلطان گفته بود: «به شاهزاده بگویید من، طبق وصیت جدم، اول خدا را شناختم و بعد قرآن را خواندم. اگر همه دنیا را به من ببخشید همین حرف ها را که می دانم حق است باز هم می زنم.»
این استقلال رأی و آزادگی در تمام مراحل زندگی او مشهود بود. حتی در دوران تبعید نیز حاضر نشد از مواضع خود کوتاه بیاید. او معتقد بود که یک روحانی باید کاملاً مستقل باشد و تحت تأثیر قدرت و ثروت قرار نگیرد.
مردم گرایی و دفاع از حقوق ملت
شهید مدرس به راستی مردمی بود و همواره منافع مردم را بر منافع شخصی و گروهی ترجیح می داد. او در یکی از سخنرانی هایش در مجلس گفته بود: «صلاح مملکت و دیانت ما نیست که در همه امور خود را وکیل ملت بدانیم. اگر توانستیم برایشان کاری انجام می دهیم چون وظیفه شرعی ما است که به آنان خدمت کنیم.»
مردم گرایی شهید مدرس تنها در حرف نبود، بلکه در عمل نیز ثابت کرد که حاضر است برای دفاع از حقوق مردم تا پای جان بایستد. او در دوران نمایندگی مجلس، همواره از حقوق اقشار ضعیف جامعه دفاع می کرد و به مقابله با زورگویان و ستمگران می پرداخت.
مخالفت با استعمار و دفاع از استقلال ایران
مبارزه با استعمار به ویژه نفوذ انگلیس در ایران، از دیگر ویژگی های بارز شهید مدرس بود. او قرارداد ۱۹۱۹ را که ایران را عملاً تحت الحمایه انگلیس می کرد، به شدت محکوم کرد و گفت: «این قرارداد، سند بردگی ایران است.»
شهید مدرس به خوبی می دانست که استعمارگران از چه راه هایی برای نفوذ در کشور استفاده می کنند. او در یکی از سخنرانی های خود هشدار داده بود: «دشمنان ما ابتدا اقتصاد ما را قبضه می کنند، سپس فرهنگ ما را مورد حمله قرار می دهند و سرانجام استقلال سیاسی ما را از بین می برند.»[۴]
اصلاح طلبی در حوزه های علمیه
شهید مدرس دیدگاه های اصلاحی درباره حوزه های علمیه داشت. او معتقد بود که روحانیت باید هم به مسائل دینی و هم به مسائل اجتماعی بپردازد. او روحانیون را به سه دسته تقسیم می کرد:
- روحانیون وابسته به قدرت که از موقعیت خود برای منافع شخصی استفاده می کردند.
- روحانیون عزلت گزین که به امور دنیوی بی توجه بودند.
- روحانیون ربانی که هم به امور دینی و هم به مسائل اجتماعی می پرداختند.
او خود را از دسته سوم می دانست و معتقد بود روحانیت باید در عین حفظ استقلال، به مسائل جامعه توجه کند. شهید مدرس بر این باور بود که حوزه های علمیه باید به روز باشند و به نیازهای زمان پاسخ دهند.[۵]
ساده زیستی و قناعت
شهید مدرس در زندگی شخصی بسیار ساده زیست و قانع بود. او از امکانات مادی چشم پوشی می کرد و زندگی زاهدانه ای داشت. حتی در دوران نمایندگی مجلس نیز از امتیازات مالی نمایندگان استفاده نمی کرد و حقوق خود را به نیازمندان می داد. ساده زیستی او به حدی بود که در دوران تبعید در خواف، در خانه ای محقر زندگی می کرد و از کمک های مردم محلی استفاده می نمود. این ویژگی او، الگویی برای روحانیون بعد از او شد.
شجاعت و استقامت
شجاعت شهید مدرس زبانزد خاص و عام بود. او در مقابل زورگویان و ستمگران هراسی به دل راه نمی داد. حتی در دوران تبعید نیز از بیان حقایق خودداری نمی کرد. این شجاعت او باعث شد که به یکی از نمادهای مقاومت در تاریخ ایران تبدیل شود. استقامت او در راه آرمان هایش نیز قابل تحسین بود. ده سال تبعید در شرایط سخت نتوانست اراده او را بشکند. او تا آخرین لحظه عمر بر اصول و اعتقادات خود پایدار ماند.
تأثیر شهید مدرس بر تاریخ معاصر ایران
تأثیر بر نهضت مشروطه
شهید مدرس از چهره های تأثیرگذار در نهضت مشروطه بود. مواضع شجاعانه او در برابر استبداد قاجار و حاکمان محلی، الهام بخش بسیاری از مشروطه خواهان بود. او نشان داد که یک روحانی می تواند همزمان متعهد به ارزش های دینی و درگیر در مسائل سیاسی باشد. نقش شهید مدرس در مشروطه تنها به مخالفت با استبداد محدود نمی شد. او تلاش می کرد مشروطه را از انحراف نجات دهد و به آن جهت دینی ببخشد. این تلاش ها بعدها در نظریه ولایت فقیه امام خمینی(ره) به ثمر نشست.[۶]
الهام بخشی به نهضت ملی شدن نفت
اگرچه شهید مدرس سال ها قبل از نهضت ملی شدن نفت به شهادت رسیده بود، اما مبارزات او علیه استعمار انگلیس الهام بخش ملی گرایانی مانند دکتر مصدق بود. مخالفت او با قرارداد ۱۹۱۹، پیش درآمدی بر مخالفت با امتیازنامه های استعماری بعدی بود. روحیه استکبارستیزی و استقلال طلبی شهید مدرس، الگویی برای مبارزان نهضت ملی شد. بسیاری از شعارها و مواضع این نهضت، بازتابی از اندیشه های او بود.[۷]
تأثیر بر انقلاب اسلامی
اندیشه های شهید مدرس درباره ترکیب دین و سیاست، نقش مهمی در شکل گیری اندیشه های امام خمینی(ره) داشت. امام خمینی(ره) درباره او گفته است: «القاب برای او کوتاه و کوچک است.» این نشان می دهد که شهید مدرس چگونه توانست الگویی برای روحانیون مبارز بعد از خود باشد. بسیاری از ویژگی های شهید مدرس مانند شجاعت، استقامت، ساده زیستی و مردم گرایی، در رهبران انقلاب اسلامی نیز دیده می شد. این نشان دهنده تأثیر عمیق او بر جنبش های اسلامی بعد از خود است.
تأثیر بر نظام جمهوری اسلامی
اصول و ارزش هایی که شهید مدرس برای آنها مبارزه می کرد، امروز در نظام جمهوری اسلامی تجلی یافته است. استقلال، آزادی، عدالت خواهی و مخالفت با استعمار، از اصول اساسی این نظام است که شهید مدرس سال ها برای آنها جنگید. روحیه قانون گرایی و مجلس محوری شهید مدرس نیز در نظام جمهوری اسلامی ادامه یافته است. او که همواره بر نقش مجلس در تصمیم گیری های کلان کشور تأکید داشت، الگویی برای نمایندگان مجلس در نظام اسلامی شد.
تأثیر بر حوزه های علمیه
اندیشه های اصلاحی شهید مدرس درباره حوزه های علمیه، تأثیر عمیقی بر تحولات این نهاد مقدس گذاشت. تأکید او بر ضرورت توجه حوزه ها به مسائل اجتماعی و سیاسی، در سال های بعد مورد توجه مراجع و علمای بزرگ قرار گرفت. امروز بسیاری از ویژگی هایی که شهید مدرس برای یک روحانی ترسیم کرده بود، در حوزه های علمیه پرورش می یابد. تربیت روحانیون عالم، آگاه به زمان و متعهد به مسائل جامعه، از دستاوردهای اندیشه های اصلاحی اوست.[۸]
مدرس در کلام رهبران نظام جمهوری اسلامی
امام خمینی(ره)
امام خمینی(ره) که خود پرچمدار نهضت اسلامی در قرن حاضر بود، همواره از شهید مدر س به بزرگی یاد می کرد. ایشان در سخنرانی های متعدد خود درباره شهید مدرس گفته است: «مدرس یک نفر بود و لکن یک ملت بود. او یک روحانی بود و لکن یک امت بود. او یک مدرس بود و لکن یک دانشگاه بود.» امام خمینی(ره) همچنین تأکید داشت که مبارزات شهید مدرس راه را برای انقلاب اسلامی هموار کرد: «آنچه ما امروز داریم، مدیون مجاهدت های مردان بزرگی مانند مدرس است.»[۹]
آیت الله خامنه ای
رهبر معظم انقلاب اسلامی، آیت الله خامنه ای، بارها در سخنان خود به شخصیت شهید مدرس اشاره کرده اند. ایشان درباره شهید مدرس فرموده اند:
«مجلس باید مجلسی باشد که بتواند مقابل زورگویی ها، زیاده خواهی ها، ارعاب و تطمیع قدرتمندان جهانی بایستد و مصالح کشور و ملت را محاسبه کند و دنبال آن برود. امام خمینی (ره) بارها اسم «مدرس» را می آوردند. مگر خصوصیت مدرس چه بود؟ از شهید مدرس عالم تر هم داشتیم.
برجسته ترین خصوصیت شهید مدرس هم این بود که هیچ عامل ارعاب، تهدید، تطمیع و فریبکاری در او اثر نمی کرد. حتی همان هنگامی که علی الظاهر فضا را ضد او متشنج کرده بودند به طوری که علیه او شعار می دادند، او ایستاد و حرف خودش را زد.»[۱۰]
شهادت
سرانجام در شب دهم آذر ۱۳۱۶، مأموران رضاخان به خانه شهید مدرس در کاشمر حمله کردند و او را پس از سال ها تبعید و آزار، به شهادت رساندند. پیکر او را در همان محل دفن کردند. شهادت شهید مدرس پایان زندگی پرافتخار مردی بود که تمام عمر خود را در راه دفاع از آزادی و استقلال ایران گذاشت.
نتیجه گیری
زندگانی شهید آیت الله سید حسن مدرس (به عنوان یکی از بزرگترین چهره های تاریخ معاصر ایران)، درس های بزرگی برای همه آزادی خواهان و استقلال طلبان دارد و نشان داد که می توان در عین پایبندی به اصول دینی، در صحنه سیاسی نیز فعال بود، در مقابل ظلم ایستاد و از آرمان های خود و حقوق مردم دفاع کرد، حتی اگر این مقاومت به قیمت جانش تمام شود.
دردوران کنونی انقلاب اسلامی نیز، یادآوری زندگی و مبارزات شهید مدرس می تواند چراغ راهی برای مسئولان و نیز نسل جوان باشد. ویژگی هایی مانند شجاعت، استقامت، مردم گرایی، ساده زیستی و استقلال رأی او، الگویی است برای همه کسانی که می خواهند در راه خدمت به مردم و دفاع از ارزش ها گام بردارند.
پی نوشت ها
[۱] دوانی، مدرس؛ مردی که تاریخ او را فراموش نخواهد کرد، ج۱، ص۱۲۳-۱۲۵.
[۲] مدنی، زندگانی سیاسی و اجتماعی شهید مدرس، ج۱، ص۵۶-۶۰.
[۳] مهدوی، مشاهیر اصفهان، ج۲، ص۲۳۴-۲۳۷.
[۴] نجاتی، مدرس و سیاست، ج۱، ص۸۹-۹۲.
[۵] ترکمان، اندیشه های سیاسی شهید مدرس، ج۱، ص۴۵-۴۸.
[۶] نجفی، مشروطه از دیدگاه شهید مدرس، ج۱، ص۷۲-۷۵.
[۷] مکی، مدرس و نهضت ملی نفت، ج۱، ص۱۰۳-۱۰۵.
[۸] ابوالحسنی، حوزه و روحانیت از دیدگاه شهید مدرس، ج۱، ص۶۱-۶۴.
[۹] خمینی، صحیفه امام، ج۱۰، ص۳۲۱-۳۲۳.
[۱۰] بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با کارگزاران حج در تاریخ ۲۶ بهمن ماه ۱۳۷۸
منابع
- دوانی، علی، مدرس؛ مردی که تاریخ او را فراموش نخواهد کرد، تهران، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۰.
- مدنی، سید جلال الدین، زندگانی سیاسی و اجتماعی شهید مدرس، تهران، انتشارات اسلامی، ۱۳۵۸.
- مهدوی، مصلح الدین، مشاهیر اصفهان، اصفهان، انتشارات ثقفی، ۱۳۴۸.
- نجاتی، غلامرضا، مدرس و سیاست، تهران، انتشارات رسا، ۱۳۶۵.
- ترکمان، محمد، اندیشه های سیاسی شهید مدرس، تهران، انتشارات رسا، ۱۳۶۸.
- نجفی، موسی، مشروطه از دیدگاه شهید مدرس، قم، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی، ۱۳۷۵.
- مکی، حسین، مدرس و نهضت ملی نفت، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۵۷.
- ابوالحسنی، علی، حوزه و روحانیت از دیدگاه شهید مدرس، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۰.
- خمینی، روح الله، صحیفه امام، جلد ۱۰، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸.
- بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با کارگزاران حج در تاریخ ۲۶ بهمن ماه ۱۳۷۸. سایت خامنه ای دات آی آر.
